Интернет алаяқтықтан қорғану: негізгі қағидалар мен кеңестер
Интернеттің дамуы ақпарат алмасуды жеңілдетіп, шексіз мүмкіндіктер ашты. Алайда, оның артықшылықтарымен қатар, алаяқтық тәуекелдері де көбейді. Әсіресе соңғы жылдары киберқылмыс қарқынды өсіп, адамдардың жеке деректеріне, қаржылық ресурстарына және құпия ақпараттарына қол сұғушылардың әрекеттері күшейе түсті. Интернет алаяқтықтан қорғану үшін қарапайым әрі тиімді қағидаларды ұстану керек. Бұл мақалада El.kz ақпарат агенттігі сізге осы қауіптен сақтану жолдарын ұсынады.
- Жеке ақпаратты қорғау
Интернет алаяқтардың көздеген мақсаты – жеке деректер. Жеке ақпарат, әсіресе, төлқұжат деректері, банк картасының мәліметтері, парольдер мен PIN-кодтар ерекше құпия түрде сақталуы қажет.
Өз деректеріңізді жария етпеңіз. Әлеуметтік желілерде жеке мәліметтерді (тұрғылықты мекен-жайыңыз, жұмыс орныңыз, телефон нөміріңіз) жариялаудан аулақ болыңыз.
Екі факторлы аутентификацияны қолданыңыз. Көптеген сайттар мен сервистер бұл мүмкіндікті ұсынады. Бұл алаяқтардың аккаунтыңызға қол жеткізуін қиындатады.
Парольдерді жаңартып отырыңыз. Күрделі, ұзақ, әртүрлі таңбалардан тұратын парольдерді пайдаланыңыз және оларды кемінде үш айда бір рет ауыстырып отырыңыз.
- Фишингтен сақ болу
Фишинг – бұл алаяқтардың адамдардан құпия ақпаратты алдап алу тәсілі. Бұл үшін жалған веб-сайттар, хаттар немесе хабарламалар қолданылады.
Хаттарға мұқият болыңыз. Егер сізге банк немесе танымал сервис атынан хабарлама келсе, онда сілтемеге өтпей тұрып, оның рас екенін тексеріңіз. Әсіресе, жеке деректерді немесе парольді енгізуді сұраса, аса сақ болыңыз.
Сайттардың қауіпсіздігін тексеріңіз. Браузер жолындағы сілтеме «https: //» деп басталса және жасыл құлып белгісі тұрса, бұл сайттың шифрланғанын білдіреді.
Белгісіз файлдарды жүктемеңіз. Хат арқылы келетін файлдарда зиянды бағдарламалар болуы мүмкін. Мұндай файлдарды ашпас бұрын олардың қайдан келгенін анықтаңыз.
- Сатып алу кезінде қауіпсіздік ережелерін сақтау
Онлайн сауда бүгінгі таңда өміріміздің бір бөлшегіне айналып кеткені рас, бірақ ол көптеген алаяқтардың әрекет ету алаңы болып табылатынын да естен шығармаған жөн.
Тек сенімді сайттарда сауда жасаңыз. Бейтаныс интернет-дүкендерден сатып алмас бұрын, олардың сенімділігін тексеріңіз. Тұтынушылардың пікірлерін оқыңыз және сайттың қаншалықты ұзақ уақыттан бері жұмыс істеп жатқанын біліңіз.
Банк картаңыздың деректерін бөліспеңіз. Төлемдер үшін арнайы виртуалды карта немесе төлем жүйелерін (PayPal, Kaspi Pay) қолданыңыз.
Күмәнді ұсыныстардан сақтаныңыз. Тауардың бағасы нарықтағы құнынан әлдеқайда төмен болса, бұл алаяқтықтың белгісі болуы мүмкін.
- Құрылғыларды қорғау
Құрылғыларыңыздың қауіпсіздігі интернеттегі әрекеттердің қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді.
Антивирустық бағдарламаларды пайдаланыңыз. Заманауи антивирустар зиянды бағдарламалар мен алаяқтық сайттарды анықтауға көмектеседі.
Бағдарламаларды жаңартып отырыңыз. Көптеген бағдарламалық қамтамасыз ету жаңартуларында қауіпсіздік олқылықтарын жоятын өзгерістер болады.
Wi-Fi желілерін мұқият таңдаңыз. Ашық және қорғалмаған Wi-Fi желілеріне қосылудан аулақ болыңыз. Оларды қолданған кезде VPN (виртуалды жеке желі) қызметін пайдаланыңыз.
- Балаларды интернет қаупінен қорғау
Балалар интернет алаяқтардың шырмауына тез түсетінін ұмытпаңыз. Олар алдап-арбауға тез ұшырайды, одан қалды өздері де жарнама ретінде шыққан зиянды сайттарға кіруі мүмкін.
Сондықтан ата-ана бақылауы ерекше маңызды. Компьютер мен смартфондарда балалардың интернет әрекетін қадағалайтын арнайы қосымшаларды орнатыңыз.
Балаларға ақпаратты бөліспеу туралы түсіндіріңіз. Оларға интернетте бөтен адамдармен жеке деректермен бөліспеу керектігін айтып үйретіңіз.
Қауіпсіз ресурстарды таңдаңыз. Балаларға арналған сенімді білім беру және ойын платформаларын пайдаланыңыз.
- Қауіпсіздік ережелерін үнемі жаңартып отырыңыз
Интернеттегі алаяқтық әдістері күн сайын өзгеріп отырады. Сондықтан, жаңа қауіптер туралы хабардар болып, олардан қорғану тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру маңызды.
Ақпаратты бақылаңыз. Интернет қауіпсіздігі бойынша жаңалықтар мен мақалаларды оқып, жаңа әдістер туралы хабардар болыңыз.
Сенімді көздерден білім алыңыз. Арнайы тренингтер мен вебинарларға қатысып, өзіңізді жетілдіріңіз.
- Интернетте қаржылық операцияларды қорғау
Банк операциялары алаяқтардың жиі көздейтін нысаны болғандықтан, қаржылық қауіпсіздікке ерекше назар аударыңыз:
Банк қосымшаларымен жұмыс істегенде, тек ресми қосымшаларды қолданыңыз. Олар App Store немесе Google Play сияқты сенімді дүкендерден жүктелуі керек.
Қоғамдық Wi-Fi арқылы банк операцияларын жасамаңыз. Бұл жағдайларда деректеріңізді шифрлайтын VPN пайдаланыңыз.
Қаржы мониторингін қосыңыз. Кейбір банктер сізге күдікті транзакциялар туралы хабарлама жіберу мүмкіндігін ұсынады.
- Әлеуметтік инженерияға қарсы сақтық шаралары
Әлеуметтік инженерия – бұл алаяқтардың адамдардың сенімін пайдаланып, құпия ақпаратты алу әдісі.
Бейтаныс адамдарға жеке деректеріңізді айтпаңыз. Қандай жағдай болмасын, телефон немесе әлеуметтік желі арқылы жеке ақпаратты бөлісуден бас тартыңыз.
Алаяқтардың айла-тәсілдерімен танысыңыз. Мысалы, «Сіздің банктік шотыңыз бұғатталды» немесе «Сіз лотереядан жеңіп шықтыңыз» деген сияқты жалған хабарламаларды қалай анықтау керектігін біліңіз.
Ешқашан алдын ала төлем жасамаңыз. Алаяқтар жиі алдын ала төлем сұрап, кейін жоғалып кетеді.
- Зиянды бағдарламалардан қорғау
Зиянды бағдарламалар (вирус, троян, шпиондық бағдарлама) құрылғыңыздағы деректерді ұрлау немесе бұзу үшін қолданылады.
Тек ресми дүкендерден қосымшалар жүктеңіз. Танымал емес көздерден жүктелген бағдарламаларда зиянды код болуы мүмкін.
Браузер плагиндерін бақылаңыз. Белгісіз немесе күдікті кеңейтімдерді орнатпаңыз, себебі олар шпиондық құрал болуы мүмкін.
Қосымшаларға рұқсаттарды тексеріңіз. Белгілі бір қолданба неліктен микрофонға немесе камераға қол жеткізуді сұрайтынын тексеріңіз.
- Шұғыл әрекет ету жоспарлары
Егер алаяқтардың құрбаны болдым деп ойласаңыз, мына қадамдарды орындауға дайын болыңыз:
Банк карталарын дереу бұғаттаңыз. Егер картаңыздың деректері ұрланған болса, банкіңізге хабарласып, оны бұғаттаңыз.
Полицияға хабарласыңыз. Интернет алаяқтық жағдайында құқық қорғау органдарына арыз жазыңыз.
Жеке деректерді ауыстырыңыз. Егер құпия ақпарат ұрланған болса (мысалы, парольдер немесе ID), оларды тез арада жаңартыңыз.
- Интернет қауіпсіздігі мәдениетін дамыту
Киберқауіпсіздікке тек техникалық құралдармен ғана емес, мәдени тұрғыда да дайын болу керек:
Қауіпсіздікке жауапкершілікпен қараңыз. Жұмыс орныңызда немесе отбасыңызда интернет қауіпсіздігі туралы жиі әңгімелесіңіздер.
Басқаларға көмек көрсетіңіз. Егер жақындарыңыз интернет алаяқтардың әрекетіне тап болса, оларға қолдау көрсетіп, дұрыс әрекет етуді үйретіңіз.
Қоғамдық бастамаларға қосылыңыз. Мысалы, киберқауіпсіздік туралы семинарларға қатысыңыз немесе соларды ұйымдастырыңыз.
- Интернет арқылы жұмыс істегенде қауіпсіздік ережелерін қалай сақтау керек
Қашықтан жұмыс істейтіндер үшін қосымша қауіпсіздік шаралары маңызды:
Құпия құжаттарды шифрлаңыз. Құпия ақпаратпен жұмыс істегенде файлдарды шифрлайтын арнайы құралдарды қолданыңыз.
Жеке және жұмыс аккаунттарын бөлек ұстаңыз. Бір аккаунтты жеке де, жұмысқа да пайдаланудан аулақ болыңыз.
Жұмыс үшін тек сенімді құрылғыларды қолданыңыз. Жеке құрылғыларда корпоративті деректерді сақтамаңыз.
- Киберқауіпсіздік бойынша білім беру
Өзіңізді және жақындарыңызды алаяқтықтан қорғаудың ең тиімді жолы – білімді болу.
Тренингтерге қатысыңыз. Киберқауіпсіздік бойынша курстар немесе семинарлар сізді жаңа қауіптер туралы хабардар етіп отырады.
Балаларға қауіпсіздік туралы үйретіңіз. Оларға интернетте бөтендермен сөйлесудің қауіпті екенін және күдікті хабарламаларға жауап бермеу керектігін түсіндіріңіз.
Тестілеу жүргізіңіз. Жұмыста немесе үйде барлығыңыз интернет қауіпсіздігі бойынша қаншалықты дайын екеніңізді білу үшін шағын тест өткізіңіз.
Қорытынды кеңес
Ең бастысы – интернетте кез келген мәліметке күмәнмен қарауды үйреніңіз және жаңа қауіптер туралы хабардар болып отырудың маңызын ұмытпаңыз. Интернетте қауіпсіздік тек технологияларға ғана емес, адамның мінез-құлқы мен жауапкершілігіне де тәуелді.
Интернет алаяқтықтан қорғау – бұл жеке жауапкершілік пен сауатты әрекет етудің үйлесімі. Жеке деректеріңізді қорғап, фишингтен сақтанып, құрылғыларыңызды дұрыс қорғау арқылы сіз көптеген қауіптерден аман бола аласыз. Білім мен сақтық – интернет қауіпсіздігінің басты кілті.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға