Оралхан Бөкейдің шығармаларындағы классика сарыны

Оралхан Бөкейдің туындыларындағы кеңістік пен уақыт категорияларының классикалық сарынын кеңестік батыс жазушылары, шет ел қауымы тез түсінді. Жапатармағай жеделдете аударылды. Өйткені бұл екі ұғым – дүниені, сол арқылы адам жанын түсінудің саналық сыпатын, яғни, әуелі сана, содан кейін болмыс деген қисынды танытатын. Өкінішке орай, адамның санасын болмысқа бағындырған кеңестік көркем өнер теориясы, көркем кеңістік пен уақытты тек тарихи уақыт тұрғысынан қарастырды. Ал тарихи уақытқа тек таптық, партиялық, ұлтсыздық (интернациональдық) тұрғысынан баға берілді. «Атау-кередегі» тұқымы азған егде әйелдің бейнесін болмыстық тарихи уақыт тұрғысынан талдау мүмкін бе? Мүмкін емес. 

Кеңес тұсында бұл категориялар ырғақ, әуен, буын, екіұшты желі, екіесті шарықтаулар ретінде қарастырылып, оның тегін психологиялық көркем талдаулардан таратты. Бұл – «амалсыздың амалы» екенін көркемөнер теоретиктері түсінді, Ш.Айтматовтың «Жаңғырық» пен М.Булгаковтың «Шебер мен шайтан» (әдебиет сыншылары «Мастер мен Маргаританың» түпкі мәнін осылай тәмсілдеуге ықтиярлы) шығармаларын талдау арқылы кеңістік пен уақыт мәселесін еш қаулы-қарарсыз, оқулықсыз шешіп алды. Ал қазақ әдеби қауымы оның жігін ажырата алмай қалды. Соның нәтижесінде Оралханның туындылары психологиялық көркем талдау, әсіреәфсаналық (мифтік) сарын, пафостық шарықтау деген теориялық тұрғыдан түпкі тегі негізделмеген қисындармен қисындыра талданып келеді. 

Көркем шығарманың мәйегі – көркем түйсік. Ал тарихи уақыт оның сыртқы қабығы. Демек, Оралхан Бөкей шығармаларының сыртқы жылтырақ қабығын қызықтайтын уақыт өтіп кетті. «Атау-кере» мен «Шайтан көпірдегі» көркем кеңістік пен көркем уақытты «тарихи уақыттың» қабыршағынан шығарып алып қарастырғанда ғана жазушының нақты түпкі көркем аңсарын аша аламыз.

Оралханның қаламынан шыққан және қалыпты реалистік қасаң суреттеу тұрғысында жазылған шығармасы – «Өз отыңды өшірме» романы. Әдеби қауым туындының көркемдік сыпатынан көрі жазушының жанрын өзгерткеніне жатырқай қарады. Сол салқын қабақ оқырманның да райына із салды. Әдеби пікірдің үнсіздігі жазушыны қатты алаңдатты. Тіпті өзінің қаламына деген сенімсіздікті де оятты. Қаламгердің бұрынғы жазу мәнерін өзгерткеніне оқырман қауымның іші ашығандай, өздерінің рухани әлемін жырлаған жазушыдан көз жазып қалатындай сезінді. Бұл ешқандай негізсіз және әділетсіз пайымдау еді. «Өз отыңды өшірме» романы – ХХ ғасырдағы қазақ романдарының белортасынан орын алатын тұлғалы туындының бірі болып әдебиет тарихында қалды.

Осы тұста ол өзінің реалистік ырыққа ықтаған қаламын суытқысы келген сыңай танытып, сахналық шығармалар жазды. «Құлыным менің» пьесасы сахнаға қойылғанда әдеби қауымның да, оқырмандардың да беті бері қарап, баяғы «жалғыздық» пен «жалғыздардың» жыршысымен қайта табысқандай болды. Бұдан кейін сахнаға жол тартқан «Текетірес»,«Мен сізден қорқамын», «Желтоқсан желі», «Қар қызы», «Зымырайды поездар» атты шығармалары жазушының кезекті туындысы ретінде салқын қабылданды. Мұның басты себебі, бұл пьесалардың дені бұрын жарияланған көркем шығармаларының сахналық нұсқасы екендігінде болса керек. Оның есесіне, «Қара сөзбен жырлайын» және «Тортай мінген ақбоз ат» атты шағын топтамалары оның реалистік жазу мәнері мен жазушылық шеберлігін қанық-танық анықтап берді.

Өзінің сүйікті жанрына қайырылып оралғанда жазылған «Бәрі де майдан», «Шайтан көпір», «Атау-кере» хикаяттары Оралхан Бөкейдің шығармашылық өнерінің атойлы асуы болып табылады. Жоспар күйінде қалған «Алданған ұрпақ» трилогиялық романын қандай шығармашылық тағдыр күтіп тұрды, оны енді болжау мүмкін емес. 

Қалай дегенмен де, қазақ көркем сөз өнеріне өшпес таңба, өлмес туынды қалдырған Оралхан Бөкейдің шығармашылық жолы қашанда туған елінің зиялы қауымының назарында, зерек оқырманның ойында, зерделі әдебиеттанушылардың алғауында болары анық.

Тұрсын ЖҰРТБАЙ

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға