Мақанжар мәдениетінің зерттеуі

Сол кездегі адамдар кәдеге жаратқан құралдар екінші мәрте өңдеу және егеу арқылы жетілдірілгенге ұқсайды. Ғалым­дар Екідің маңынан үш балтаны тапса, Тұздыкөл аумағынан ұршықтың тастан жасалған басын тапты. Бұл дүниелерден өзге тас тіліктері, үшкір тастар, бүйірлі кескіштер, қырғыштар, дән үккіштер, шабу құралдары мен сүйектен жасалған бұйым­дар жер астынан қазылып алынған. Ғалымдардың жорамалынша, сол кезеңдегі адамдар құлан, бөкен, жылқы және өзге де құла дүзде жортқан аңдарды аулап, оларды өз қажеттеріне жаратқан. Сонымен қатар, Екідің және Бестамақ секілді қоныстардан балық сүйектері де зерт­теушілер қолына ілікті. Бұл дүниелер мақанжарлық адамдардың балық аулап та күнелткенін айғақтайды. Осындай қан­шама мұраларды зерделей келе мамандар бұл аумақта адамдар біздің заманымыздан бұрынғы 7-6 мыңжылдықтар мен 4 мың­жылдықтар аралығында өмір сүрген деген болжам жасайды.

Аталмыш археологиялық дүниелер Қостанай облысының Меңдіқара ауда­нындағы Мақанжар көлі маңынан табылған. Сондықтан оған Мақанжар мәдениеті атауы берілген. Одан табылған ыдыстар Қазақстандағы белгілі ыдыс­тардың ішінде ең көнесі болып табылады. Ыдыстар аса ұқыптылықпен жасалғаны көрініп тұр. Бұл сол кезеңнің өзінде елдің арасында қолы алтын шеберлердің болғанын дәлелдей түседі. Қыш ыдыстар неолит дәуірінде екі түрлі әдіс бойынша әзірленген көрінеді. Оның алғашқысы лента арқылы болса, келесісі қалыпқа құйылған пішіндеу арқылы жүзеге асырылған. Ғалымдар жасаған жорамалға сүйенсек, алғашқы әдіс негізінде ыдысты сомдау үшін сазбалшықтан жіңішке лента­лар әзірленіп қояды. Ленталардың түйіскен тұстары өте мұқият түрде тегістелгені аңғарылады. Ондай ыдыстарды сынды­ратын болса, төмендегіше жағдай көрініс береді. Бұл сәтте ыдыс лента жабысқан жерден жарылады екен. Келесі әдіс бойынша ең алдымен қалып дайындалып қояды. Мақанжар маңынан табылған ыдыстардың пішіні өте күрделі болып келеді. Сондықтан осындай ерекшелігін ескере отырып, оларды жасау барысында иілгіш материал қолданылған деген тұжырым бар. Зерттеушілер қалыптың матадан немесе былғарыдан әзірленгенін түрлі дүниелер арқылы болжап отыр. Олардың іші құммен немесе топырақпен толтырылғанға ұқсайды. Пішіні келтірілген қалыпта ыдыс кептіріледі. Содан кейін оның ішіндегі құм қағылып, матасы алынады. Содан кейін ыдыс жақсылап кептіріледі. Отқа күйдіріледі. Мақанжар ыдыстарында өрнек басып салынған. Оны жасаушы шеберлер әлі кебе қоймаған балшыққа кейде таяқша арқылы, кейбір жағдайда кертпе тілігі бар ағаш немесе сүйек пластинамен салғанын байқау қиынға соға қоймайды. Өрнек геомет­риялық элементтерден тұрады. Негізінен, көбіне сынық сызықтар болып келеді.

Қазіргі таңда біздің елімізде неолиттік және энеолиттік дәуірге жатқызылатын 600-ден астам ескерткіш бар. Неолиттік тұрақтар орналасу сипатына байланысты бұлақтық, өзендік, көлдік және үңгірлік тұрақтар деп төрт түрге бөлінеді. Негізінен ғалымдар өзендік және көлдік тұрақтардан едәуір мол мұраларды қолға іліктірді. Осыған байланысты зерттеушілер мұндай жерлерде адамдардың тұрақты түрде қоныстанып, ұзақ уақыт өмір сүргенін болжайды.

Қазақстан аумағында бұлақтық тұрақтардың анағұрлым көбірек тарағаны аңғарылады. Оған себеп те жоқ емес. Себебі шөл және шөлейтті аймақтарда өзендер аз болатыны белгілі. Бұлақтар маңындағы қоныстар көп жағдайда аң аулаушы адамдардың уақытша мекен еткен жерлері болып табылады. Шөл даладағы неолиттік ескерткіштердің ерекшелігі ретінде ашық үлгідегі тұрақтар болғанын айта кетуіміз қажет.

Автор: Әділжан ТҰРСЫНБЕКҰЛЫ

"Алаш айнасы"

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға