70 тілді меңгерген қазақтың полиглоттары
Тарихи деректер мен ауызша мәдениет арқылы қазақ халқының даналығы мен көптілділігі бүгінгі күнге дейін сақталып келді. Қазақтың көшпелі өмір салты мен түркі өркениетінің аясында дамыған сан қилы білім жүйесі олардың бірнеше тілді білуге деген бейімділігін күшейтті. Білімге, өнерге, ғылымға құштарлық ерекше ақыл-парасат пен көптеген тілді игеруді талап етті. Осы ретте El.kz ақпарат агенттігінің тілшісі қазақтың бұрынғы танымал полиглот тұлғаларын тізіп шықты.
- Әбу Насыр Әл-Фараби (870 – 950 ж.)
Әбу Наср Әл-Фараби – түркі халықтарының ең танымал және әйгілі ойшылы, екінші ұстаз атанған ғұлама. Ол өмір сүрген кезең Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалардың, соның ішінде Отырардың, экономикасы мен мәдениеті өркендеп тұрған уақытқа сәйкес келеді. Әл-Фараби жас кезінен Орта Азия, Парсы, Ирак және араб елдеріне сапар шегіп, көптеген ғұламалармен, ақындармен және қоғам қайраткерлерімен танысып, оларға еріп, ғылымға бет бұрды. Тарихи деректер оның 70-ке жуық тілді меңгергенін айғақтайды. Ойшыл өз бетімен оқып, философия, логика, этика, метафизика, жаратылыстану, география, математика, медицина және музыка сияқты ғылым салаларында 150-ге жуық еңбек жазып қалдырды.
Әл-Фараби Отырар медресесінде сауат ашып, Шаш, Самарқан, Бұхара қалаларында білімін жетілдірді, кейіннен Харран, Мысыр, Халеб, Бағдад сияқты ірі мәдени және ғылыми орталықтарда оқыды. Әл-Фараби дүниеге келгенге дейін 126 жыл бұрын оның туған жері Фараб бейбіт түрде ислам дінін қабылдап, үлкен мәдени орталыққа айналған болатын. Бұл дәуірде мұсылмандар үшін ғылыммен айналысу парыз болып саналғандықтан, ол араб тілді ғалым ретінде танылды.
Орта Азия мен Түркістан аймағы сол кезде Араб халифатының ықпалында болғандықтан, бұл өңірдің халқы араб, парсы және түркі тілдерін қатар қолданды. Рухани және ғылыми тіл ретінде араб тілі үстемдік құрды, ал Әл-Фараби осы үш тілді жетік меңгерді. Білімге құштарлығы оны әлемнің сол кездегі ең ірі ғылым орталығы Бағдадқа алып келді. Бағдадта ол әйгілі ғалымдармен кездесіп, грек, латын, санскрит сияқты тілдерді үйреніп, өз білімін одан әрі жетілдірген.
- Құдайберген Жұбанов (1899–1938 ж.)
Құдайберген Жұбанов – тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры, түркітанушы, педагог. Ол қазақ, орыс, араб, парсы, латын, жапон, түрік, француз, неміс сынды 18 тілді білген. Оның көптілділігі оның тілдік зерттеулері мен әдебиеттегі жаңалықтарына негіз болды.
Құдайберген Жұбановтың ең басты ғылыми еңбектері қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ретінде танылуына себепкер болды. Оның «Қазақ тілі грамматикасы» атты еңбегі қазақ тілін жүйелі түрде зерттеп, қазақ тілінің фонетикасы, морфологиясы және синтаксисі мәселелерін талдауға арналған. Бұл еңбек қазақ тіл білімінің дамуына жаңа бағыттар беріп, ғылыми зерттеулердің негізі ретінде қызмет етті.
Сонымен қатар Құдайберген Жұбанов қазақ фольклоры мен әдебиетінің зерттеушісі ретінде де танымал. Ол қазақ халық ауыз әдебиетін, жыр-дастандарды, аңыз-әңгімелерді жинап, оларды зерттеу арқылы қазақ мәдениетінің байлығын сақтауға және насихаттауға үлес қосты. Фольклор мен әдебиеттегі зерттеулері қазақ тілінің дамуы мен мәдениетінің негізін нығайтуға арналған.
Педагогтің ағартушылық қызметі де маңызды. Ол қазақ жастарына білім беру, мәдениет пен ғылымды насихаттау жолында белсенді еңбек етіп, қазақ мектебінің құрылуына және дамуына ықпал етті. Құдайберген Жұбановтың білім беру жүйесі мен оқу бағдарламаларын жаңғырту бойынша идеялары қазақ жастарының сапалы білім алуы үшін жаңа мүмкіндіктер ашты.
Құдайберген Жұбановтың полиглоттық қабілеті, ғылыми зерттеулері мен ағартушылық қызметі қазақ халқының тілін, әдебиетін және мәдениетін дамытуда ерекше орын алады. Оның мұрасы қазіргі уақытта да өзекті болып, қазақ тіл білімінің дамуына және ұлттық мәдениеттің байытуына үлкен ықпал етеді. Еңбектері мен идеялары қазақ халқының рухани және мәдени дамуында маңызды рөл атқаруда.
- Әлихан Бөкейхан (1866–1937 ж.)
Әлихан Бөкейханов – қазақтың көрнекті мемлекет қайраткері, Алаш партиясының жетекшісі, публицист, ғалым әрі аудармашы болған. Ол 9 тілді, атап айтқанда, қазақ, орыс, араб, ағылшын, француз, неміс, түрік, латын, грек тілін меңгеріп, ұлттық мәдениет пен білімнің дамуына елеулі үлес қосты. Ғалымның көптілділігі мен білімі оның саяси және ғылыми қызметінде маңызды рөл атқарды.
Әлихан Бөкейханов қазақ халқының ұлттық мүддесін қорғау жолында зор еңбек сіңірді. Ол 1917 жылғы қазақ ұлттық қозғалысының жетекшісі болды және «Алаш» партиясын құруға ұйытқы болды. Публицистің саяси қызметі қазақ қоғамының ұлттық сана-сезімін оятуға, білім мен мәдениетті дамытуға бағытталды.
Әлихан Бөкейхановтың ғылыми-зерттеу жұмыстары да терең мағынаға ие. Ол қазақ тарихын, этнографиясын, мәдениетін зерттеп, орыс және еуропа ғалымдарының назарын қазақ халқының бай мәдени мұрасына аударды. Оның еңбектері қазақ тілінде жазылған ғылыми және тарихи шығармалардың дамуына негіз болды.
Сондай-ақ, Әлихан Бөкейханов ағартушы ретінде жастардың білім алуына үлкен көңіл бөлді. Ол жастарға жаңа білім мен ғылымға, мәдениеттің маңыздылығына назар аударуға ықпал етті.
Әлихан Бөкейхановтың саяси қызметі мен ғылыми-зерттеу жұмыстары қазақ халқының тарихы мен мәдениетін дамытуда маңызды рөл атқарды. Оның мұрасы ұлттық сана-сезімді, білім мен мәдениетті дамытуға арналған бағыт-бағдар болып, қазіргі заманғы қазақ қоғамында да өзекті. Ал еңбектері мен саяси көзқарастары қазақ халқының ұлттық бірлігін нығайтуда, тәуелсіздікке ұмтылуда және мәдениет пен ғылымды дамытуда зор үлесін тигізді.
- Ғабдулғазиз Мұсағалиев (1880 –1933 ж.)
Ғабдулғазиз Мұсағалиев – тарихшы, қоғам қайраткері, заңгер. Ол алғаш сауатын молдадан ашып, одан әрі білімін жалғастыру үшін Қазақ медресесіне оқуға түскен. Медресені тәмамдаған соң, ақсүйектер мектебінде білімін тереңдетеді. Кейін Каирдегі әл-Каһира университетінің заң факультетіне қабылданып, Мысырдың бай кітапханасында халифат дәуірінің қолжазбаларымен танысады. Сонымен қатар, түркі халқының ежелгі тарихын зерттеуге назар аударады.
Көп тілге құмарлығының арқасында ол қазақ және орыс тілдерінен бөлек, қытай, араб, парсы, түрік сияқты 8 тілді еркін меңгеріп шыққан. Бұл білім оны аударма ісіне жетелеп, «Гүлжиһан» дастанын қазақ тіліне аударады. 1909–1910 жылдары университетті тәмамдаған соң, Үндістан, Пәкістан, Индонезия, Жапония сияқты көптеген елдерге саяхат жасайды.
Әлемнің түрлі елдерін көріп, мол тәжірибе жинақтаған соң, Жетісу облысының Қапал уезіне оралып, «Мамания» мектебінде ұстаздық қызмет атқарады. 1912–1914 жылдары қазақ және татар тілдерінде шығып тұрған мерзімді басылымдарда, әсіресе «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінде, қазақ халқының тарихы, мәдениеті және қоғамдық-саяси мәселелері туралы мақалалар жазады. Ғылыми еңбектерін «Мұса Ғ.», «Мұса Ғабдолғазиз», «Мусин Ғабдолғазиз» деген аттармен жариялаған.
- Нәзір Төреқұлов (1892–1937 ж.)
Нәзір Төреқұлов – қазақтың белгілі мемлекет қайраткері, дипломат және ағартушы. Оның саяси қызметі 1917 жылы басталып, ол сол кезде қайраткер дәрежесіне дейін көтерілген. Қызыл армияға қосылып, Қоқанда түрлі мемлекеттік қызметтер атқарды: уездік атқару комитетінің хатшысы, оқу-ағарту комиссары, білім беру бөлімінің меңгерушісі. 1920 жылдан бастап Ташкентте бірқатар маңызды мемлекеттік лауазымдарда жұмыс істеді, соның ішінде «Иштрати Июн» газетінің редакторы, өлкелік мұсылман бюросының қызметкері болды. 1920-1921 жылдары ол Түркістанның оқу-ағарту наркомы, Түркістан Орталық атқару комитетінің төрағасы және БКП(б) Орта Азия бюросының мүшесі болды. Сол кезеңде ол демалыс күндерін жексенбіден жұмаға ауыстырып, Құрбан айт күндерін ресми демалыс ретінде жариялады. 1921 жылы «Қызыл байрақ» журналында жариялаған «Ислам және коммунизм» атты мақаласында исламның қоғамдағы рөлін оң бағалады.
1922-1928 жылдары Нәзір Мәскеуде КСРО Орталық Атқару Комитеті жанындағы Орталық баспа басқармасының төрағасы қызметін атқарып, автономиялық халықтардың тілдерін мемлекеттік тіл деңгейіне көтеру мәселесін көтерді. Ол түркі халықтарының ортақ әліпбиін жасау жөніндегі комиссияны басқарып, араб жазуынан латын әліпбиіне көшу идеясын қолдады. Қазақ тіліндегі «Темірқазық» журналын шығаруды ұйымдастырып, оған Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев сияқты қазақ зиялыларын тартты.
Нәзір Төреқұлов КСРО дипломатиясының негізін қалаушылардың бірі ретінде танымал. 1928-1936 жылдары ол КСРО-ның Сауд Арабиясындағы өкілетті өкілі, кейін елшісі қызметін атқарды. 8 тіл біліп, Сауд Арабиясында 8 жыл бойы елші болды. Оның дипломатиялық қызметін араб басшылары, әсіресе король Әбдел Әзиз әл-Сауд пен ханзада Фейсал жоғары бағалады. Осы кезеңде ол екі ел арасындағы саяси және сауда байланыстарын нығайтуға үлес қосты, әрі Сауд Арабиясымен Кеңес Одағының арасындағы ынтымақтастықты қалыптастырды.
- Халел Досмұхамедұлы (1883–1939 ж.)
Халел Досмұхамедұлы – қазақтың көрнекті ағартушысы, дәрігер, ғалым әрі полиглот. Ол қазақ, орыс, түрік, неміс, француз, араб пен латын тілін меңгерген тұлға ретінде танылды. Халел Досмұхамедұлының көптілділігі оның ғылым мен ағартушылық салаларында кеңінен жұмыс істеуіне мүмкіндік берді.
Полиглот орыс тілін жетік меңгеріп, Ресейдегі озық медициналық білімді игерді. Ол медицина саласында қазақ халқының денсаулығын жақсартуға арналған бірқатар еңбектер жазды. Халел Досмұхамедұлының көп тілді білуі оған түрлі халықтардың медициналық білімдерін зерттеуге жол ашты, бұл оның денсаулық сақтау саласындағы маңызды зерттеулеріне негіз болды. Ол қазақ халқын ағартуда, сауат ашу ісінде айрықша рөл атқарды. Білім беру жүйесінде қазақ тілін дамыту мен ғылымды халыққа түсінікті тілде жеткізу үшін күресті.
Сонымен қатар Халел Досмұхамедұлы қазақ тілі мен әдебиетін зерттеуде де айтарлықтай үлес қосты. Араб тілін меңгеруінің арқасында ол ислам мәдениеті мен әдебиетін терең зерттеп, қазақ оқырманына маңызды еңбектерді жеткізді. Ғалымның шығыстық және батыстық тілдерді білуі оның зерттеулерін кеңейтті, әрі қазақ халқының рухани мұрасын әлемдік деңгейде танытуға мүмкіндік берді.
Халел Досмұхамедұлы қазақ халқының денсаулық сақтау, ғылым және білім салаларына айтарлықтай үлес қосты. Ол өзінің полиглоттық қабілетін қазақ қоғамының ағартушылық деңгейін көтеруге, ұлттың рухани және мәдени мұрасын сақтап қалуға арнады.
- Мұстафа Шоқай (1890–1941 ж.)
Мұстафа Шоқай – қазақтың көрнекті мемлекет қайраткері, саяси және қоғамдық қайраткер, ұлт-азаттық қозғалысының жетекшілерінің бірі әрі полиглот. Ол 7 тілді еркін білген, яғни қазақ, орыс, түрік, француз, неміс, ағылшын, өзбек тілін меңгерді. Бұл оны өз заманының білімді және тәжірибелі тұлғаларының бірі етті. Шоқайдың көптілділігі оның саяси қызметінде, халықаралық қатынастарда және ғылыми зерттеулерінде маңызды рөл атқарды.
Мұстафа Шоқай қазақ халқының ұлттық тәуелсіздігі мен автономиясы үшін күресті. Ол 1917 жылғы революциядан кейін Түркістанның ұлттық-азаттық қозғалысына белсене араласып, Түркістан ұлттық кеңесінің құрылуына ықпал етті. Бүкілодақтық мұсылман конгресінде сөз сөйлеп, қазақ халқының мүддесін қорғады. Ол Түркістан автономиясының жетекшісі ретінде Түркістан халықтарының тәуелсіздігі үшін күресті.
Шоқай халықаралық деңгейде де белсенді болды. Ол Парижде, Берлинде, Стамбулда және басқа да қалаларда қазақ халқының мүддесін қорғап, әлемнің түрлі елдерінде қазақ халқының мәдениеті мен тарихын танытуға тырысты. Оның «Түркістан» журналы мен «Түркістан автономиясы» туралы еңбектері арқылы ол қазақ қоғамына жаңа идеялар мен көзқарастарды жеткізді.
Қоғам қайраткерінің ғылыми-зерттеу жұмыстары да маңызды болды. Ол қазақ тарихы, мәдениеті және этнографиясы мәселелерін зерттеп, халықтың мәдени мұрасын сақтау мен насихаттауға зор үлес қосты. Оның еңбектері қазақ халқының мәдениетін, тарихын және салт-дәстүрлерін танытуда жаңа бағыттар ашты.
- Шоқан Уәлиханов (1835–1865 ж.)
Шоқан Уәлиханов – қазақтың көрнекті ғалымы, зерттеуші, географ, тарихшы, этнограф. Ол қазақ, орыс, араб, неміс, француз және басқа да тілдерді меңгерген, бұл оны өз заманындағы білім мен ғылымның алдыңғы қатарлы өкілдерінің бірі етті. Шоқанның көптілділігі мен білімге деген құштарлығы оның зерттеу жұмыстарында, әдебиеттегі және қоғамдық қызметіндегі жетістіктерінің негізі болды.
Шоқан Уәлихановтың орыс, еуропа және шығыс мәдениеттерін терең зерттеуі оның ғылыми еңбектерінде, әсіресе тарих, этнография және география салаларындағы зерттеулерінде көрініс тапты. Сонымен қатар оның қазақ фольклоры мен әдебиетін зерттеудегі үлесі зор. Ол халық ауыз әдебиеті, аңыз-әңгімелер мен ертегілерді жинап, оларды зерттеу арқылы қазақ мәдениетінің құндылықтарын насихаттады. Оның «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырына жасаған зерттеулері мен түсініктемелері қазақ поэзиясының дәстүрлерін терең түсінуге мүмкіндік берді.
Географтың европалық ғылыммен танысуы оны саяхатшы ретінде Азия мен Қазақстанның табиғатын, географиясын зерттеуге ынталандырды. Ол Ресей империясының құрамындағы қазақ жерлері мен халықтарының мәдениетін, салт-дәстүрлерін түсіну үшін саяхаттар жасап, ғылыми экспедицияларға қатысты.
Шоқан Уәлихановтың полиглоттық қабілеті мен ғылыми-зерттеу жұмыстары қазақ халқының тарихын, мәдениетін және этнографиясын терең зерттеуге мүмкіндік берді. Оның еңбектері ұлттық мәдениетті, тіл мен әдебиетті насихаттап, қазақ қоғамының ғылыми ой-санасының дамуына үлкен үлес қосты. Уәлихановтың мұрасы қазіргі уақытта да өзінің маңызын сақтап, қазақ халқының мәдениеті мен ғылымына бағыт беруде маңызды рөл атқаруда.
- Абай Құнанбайұлы (1845–1904 ж.)
Абай Құнанбайұлы – қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, ұстаз, ұлы ақын, философ, аудармашы. Ол қазақ, орыс, араб және парсы тілін меңгеріп, мәдениеттің әр түрлі саласында терең білімге ие болды. Абайдың көптілділігі оның шығармашылығында, сондай-ақ қоғамдық өмірдегі қызметінде көрініс тапты.
Абайдың орыс әдебиетімен танысуы, Пушкин мен Толстой сияқты классиктердің шығармаларын зерттеуі оның поэзиясына жаңа идеялар мен стилдер әкелді. Абай өзінің шығармаларында адамгершілік, білім, ақыл, әділдік, өнер мен мәдениеттің маңыздылығын насихаттады. Ол қазақ қоғамының дәстүрлі құндылықтарын сақтай отырып, жаңаша көзқарастар мен дүниетаным қалыптастыруға ұмтылды.
Абайдың араб және парсы тілдерін меңгеруі оған шығыс философиясы мен әдебиетін тереңірек түсінуге мүмкіндік берді. Оның шығармаларында шығыстың рухани дәстүрлері мен батыстың рационалистік ойларының синтезі көрініс тапты. Абайдың поэзиясы мен прозасындағы даналық, терең ойлар мен сезімдер қазақ халқының рухани байлығын арттырып, ұлттық мәдениеттің дамуына үлкен ықпал етті.
Абайдың «Қара сөздері» – оның философиялық, этикалық және әлеуметтік ойларын баяндайтын маңызды еңбектердің бірі. Ол қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайын, білім мен ғылымның қажеттілігін көтере отырып, жастарға бағыт-бағдар берді.
Түйін: Көптілділік қазақ халқының мәдениетінің, тарихының және ғылымының дамуында маңызды рөл атқарған. Әбу Насыр Әл-Фарабиден бастап Шоқан Уәлиханов, Әлихан Бөкейханов сынды ойшылдар мен қоғам қайраткерлерінің көп тілді меңгеруі халықаралық деңгейде танылуына ықпал етті. Олардың еңбектері мен идеялары бүгінде қазақ мәдениетінің байлығын ұрпақтарға жеткізуде әрі әлемдік ғылымға елеулі үлес қосуда маңызды орын алады. Көп тілді меңгеру – тек білім мен ақпарат алудың жолы емес, ол ұлттық мәдениетіміздің өркендеуіне, сондай-ақ, жаһандық қоғамда бәсекеге қабілетті болуымызға септігін тигізеді. Сондықтан, біз өткенімізді қадірлей отырып, көптілділікті насихаттауымыз және жастарға осы бағытта білім беруіміз керек. Бұл біздің мәдениетіміз бен ұлттық құндылықтарымызды сақтау және дамыту үшін қажетті қадам.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға