Болжам айтуымызға не себеп?
2002 жылдың тамыз айында елiмiзде, Аягөз аймағында «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырына 1500 жыл толғаны тойланды.2002 жылдың тамыз айында елiмiзде, Аягөз аймағында «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырына 1500 жыл толғаны тойланды. Яғни, ғалымдарымыз жырдың алғашқы нұсқасы ислам ғана емес, Мұхаммед пайғамбарымыздың өзi әлi дүниеге келмеген кезде (Мұхаммед ғ.с.с. бiздiң жыл санауымыз бойынша 570 жылы 29 тамызда туған деп саналады) пайда болған дейдi. Көпшiлiк те осы ұйғарымға ұюлы. Ал бiздiң әдебиетшi ретiнде, бiлмекке құмар мұсылман баласы қатарында исламға дейiн пайда болған жырдың алғашқы жырлаушысы қандай сенiмде болғаны, яки дiндi ұстанғанын болжауға, әдебиетшi ретiнде өз жорамалымызды ұсынуға әбден қақымыз бар. Жүрек қалауымыз осындай болып жатса, оған Мырзан Кенжебай тыйым салады екен деп, үркектейтiн жөнiмiз жоқ шығар. Сосын мұндай жорамалды оқырман талқысына ұсынғандардың алды бiз емес екенiмiз де белгiлi. Соңғысы да бiз бола қоймайтынымыз анық.
Осы орайда, әңгiмемiздi тұздықтай түсу үшiн, сондай жорамалдардың бiрiн тiлге тиек еткендi жөн көрiп отырмыз. Қазаққа есiмi белгiлi философ ғалымымыз Ғарифолла Есiм «Ақиқат» журналында шыққан (2004 жыл, № 5, 6 «Дала пирамидасы». «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры туралы толғаныс») атты мақаласында Қозының әкесi Сарыбай немесе Сары ханды ислам дiнiн қабылдаған тайпа көсемi ретiнде түсiндiредi. Жыр кейiпкерiнiң есiмiн кезiнде тайпа атауы ретiнде белгiлi болған «оғыз» немесе «ғұз» сөзiнен шығарады. Егер жырдың шығуына 1500 жыл толды дегендi шартты уақыт көрсеткiшi деп есептейтiн болсақ, бұлай болуы да әбден мүмкiн. Өз жорамалымызға қайшы келетiнi болмаса, жыр негiзiнде түркiлер даласына ислам ендi-ендi ене бастаған кезде жүз берген оқиғалардың сұлбасы жатуы ықтимал дейтiн бұл болжаммен де келiсуге болады.
Ғарифолла Есiм ағамыз жырдағы басты трагедияның себебiн кейiпкерлер арасындағы дiнаралық қайшылықтан iздептi. Ғалым «Жырға негiзгi әуен болған Қарабай немесе Қара – ханның Қозыға қызымды бермеймiн деп Алтайға ауа көшуiнiң басты себебi, дiнге қатысты болуы да ықтимал. Себебi, Қарабай наймандардың бiр тайпасының ру көсемi екенi де шындыққа жақын, ал наймандардың тарихта, кезiнде несториандық (христианшылдықтың қудалауға ұшыраған бiр тармағы – Ә.Б.) нанымда болғаны да анық. Осылай деуге жоғарыда келтiрiлген жыр нұсқасындағы мынадай екi түсiнiк негiз болады. Бiрiншiсi, Қозыеке хан дүниеден қайтқан соң:
... Ақ сүйегiн Ер Айбас өзi жуып,
Жаназасын батырдың өзi оқыған.
Қозы исламды қабылдағандықтан, оның жаназасын осы дiндегi Ер Айбас өзi оқыды. Себебi, жергiлiктi Қарабай басқарған жұртқа бұл наным әлi сiңiстi болмаған...
Екiншiден, Қозының дiнге қатысты харекетi туралы оқиға былай болған: Қодар мен Қарабай бiрлесiп Қозыны өлтiрмек болады. Қозының соңына түсiп аңдып жүрген Қодар Шоқ-Теректе алаңсыз жатқан Қозының серiгi Көсемсарыны өлтiрiп, басын кесiп алып келiп, Қарабайға және Баянға көрсетедi. Аңнан қайтып келсе досын өлтiрiп, басын кесiп алғанын көрген Қозы ашуға мiнедi. Ол жырда былайша суреттелген:
Ашуы ер Қозының қозып кеттi,
Құл жығылды, жұрт қашып,
тозып кеттi.
Ақырын оғын кезеп жетiп барса,
Тiрi жан шыдай алмай
безiп кеттi.
Дәулет құсы басына қонып қалды,
Сол елге жалғыз ие болып қалды.
«Құлдық» деп қол қусырып
келген жанның,
Бәрiн де қаһарланбай қабыл алды.
«Дiнсiз кәпiр, осынша
не жаздым?» деп,
Кескiлеп Қарабайды итке салды...
Осындағы Қозының Қарабайға айтқан сөзiне назар аударайық. «Дiнсiз кәпiр, осынша не жаздым?» деп кескiлеп Қарабайды итке салады. Бұдан Қарабайдың ислам дiнiне енбегенi аңғарылады»,– дейдi («Ақиқат», 2004, № 5, 31-32 бет).
Бiр ғажабы, исламды араластырмай, христиан дiнiнiң несториан тармағының орнына буддизмдi алып шыққанымыз болмаса бiздiң жорамалымыз да ғалым айтып отырған осы болжамның ауылынан алыс кете қоймайды.
Ендi өзiмiздiң жырға қатысты мұндай жорамал жасауымызға, оның алғашқы нұсқасына буддизмдi араластыруымызға не себеп болғандығына келейiк. Жаңа да, жоғарыда жырдың 1500 жылдығы тойланғанын, ол кезде исламның әлi дүниеге келмегендiгiн айттық. Бiздiң батыл болжам жасауымызға осы жайт та себепшi болды. Сосын бiздiң қолымызда қазақ даласында буддизмнiң болғандығы туралы нақты деректер бар. Сөзiмiз дәмсiз болмас үшiн осы арада солардың бiрiн келтiре кетейiк: «Нирванасутра» – 580 жылы түркi тiлiне Таспар қағанның өтiнiшiмен аударылған кiтап. Шығыс түркi қағанатының әмiршiсi (572-581 ж.ж.) Таспар қаған будда iлiмiне қатысты басты шығармаларды түркi тiлiне аударып берудi сұрады. Қағанат өзi құрылған алғашқы кезеңнен бастап осы дiнге бет бұрған-ды. Бұған дейiн таққа отырған Шығыс түркi қағанатының алғашқы әмiршiсi (553-572 ж.ж.) Мұқан қаған билiкке келген алғашқы жылдарынан бастап-ақ дiн ретiнде буддизмдi ұстанған болатын. Таспар қағанның өтiнiшiне орай, «Нирванасутра» тез арада тәржiмеленiп, қағанның ордасына жеткiзiлдi. Бұл Таспар қаған өлгеннен бұрын, қағанның көзi тiрiсiнде, яғни 580 жылдан кешiкпей болғандықтан, «Нирванасутраны» түркi мемлекеттiгi пайда болған кезде түркi тiлiнде дүниеге келген қазiрге белгiлi кiтаптардың ең алғашқысы деуге болады.
Бұл түркi тiлiне аударылған жалғыз кiтап емес. Түркi тiлiне жазылған «Суварнапрабхасутра», «Садд хармапундарикасутра» секiлдi өзге кiтаптар да бар.
Түркi тiлiне аудармалар санскрит, тохар, тибет, қытай, соғды тiлдерiнен жасалды. Аударма жұмысы 762 жылы манихейлiктi қабылдаған Монғолиядағы Ұйғырстаннан бiраз ұйғырлардың оңтүстiкке, Түркiстанға көшуi кезiнде, олардың осында буддизмдi қабылдауынан кейiн тiптi жандана түстi...» (Марат Барманқұлов, «Хрустальная мечта тюрков о квадронации», Алматы, 1999 ж,353-бет).
Мырзан Кенжебай «Айтпақшы, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры татарларда да бар ғой. Ендеше...» дейдi.
Мырзан, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры тек қазақ пен татарда ғана емес, өзге түркi тектес бауырларымызда да бар. Зәки Ахметов, Сейiт Қасқабасов ағаларымыз «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» мен «Қыз Жiбектiң» Мәскеуден «Еуразия халықтарының эпосы» сериясымен 2003 жылы бiр кiтап болып аударылып шыққан жинағында «Алтайлықтар мен башқұрт, қазақ, телеут, ұйғырларда кездесетiн жырдың алғашқы нұсқасы ҮI-ҮII ғасырларға, түркi тайпалары Алтай мен Саян аймағында бiр мемлекет болып өмiр сүрiп тұрған түркi қағанаты дәуiрiне барып тiреледi... Оның алғашқы нұсқасы әфсана-аңыз, кейiнiрек ертегi сипатында айтылуы мүмкiн. Ол тек Алтын Орда тұсында ғана жырлық сипатқа ие болды, бiрақ әлi эпикалық деңгейге жетпеген-дi» деп жазады.
Мырзан-ау, осы арада «Ендеше...» деп демiңдi iшке тартпай, түркi халықтарының қаншасы буддизмнiң соңында кеткенiн еске түсiрiп алуың керек. Сосын олардың жырға, оның алғашқы нұсқасына қаншалықты қатысы болғандығына ой жүгiртiп алған жөн. Сонда «Ендеше...» деп ешкiмдi кекемейтiн боласың.
Иә, бар ғұмырын түркi тектестердiң тұтастығы үшiн сарп еткен Тоныкөк секiлдi дана абыздың қарсы болғанына қарамай, түркi ағайындардың бiразы будда iлiмiне пейiл танытты. Тоныкөк «Бұл iлiм адамдарды жаугершiл әрi күштi емес, керiсiнше, әлсiз әрi адамгершiлiктi етедi» деген-дi (Лев Гумилев, «Көне түрiктер», Алматы, 1994 жыл, 316-бет). Бiрақ уақыт өз дегенiн iстемей тұрмайды. Бұл жайында Лев Гумилев: «... қытай сыйлары түрiк батырларын Тоныкөктiң сөзiмен айтқанда «адамгершiлiктi әрi әлсiз» еттi, өйткенi олар будда мен Лао-цзы iлiмiмен әуестене бастады» (Лев Гумилев, «Көне түрiктер», Алматы, 1994 жыл, 317-бет),– деп жазады.
Бiз өз болжамымызды айтқанда, Ұлы Далада өз iзiн қалдырған осындай тарихи оқиғаларға иек артқан едiк. Әйтпесе, арманына жете алмаған қанша ғашық өзiне-өзi қол салмай жатыр дейсiз. Бiрақ оларға дала төсiнен Қозы мен Баянға қойылғандай ғажайып ескерткiштi ұшырата алмайтындығымыз және анық. Өйткенi, тағы да айтамыз, ислам шариғаты өзiне-өзi қол салғандарды ұлықтауға, олар қаншалықты асқақ сезiмнiң құрбаны болмасын, үзiлдi-кесiлдi тыйым салады. Демек, бiздiң жыр, дәлiрек айтқанда оның алғашқы нұсқасы қазақ даласына ислам келгеннен көп бұрын пайда болған деп жорамалдауымыз шындыққа әбден жанасымды, жаны бар болжам болып шықпақ.
Ендi жоғарыдағы даулы мақаламыздың Кенжебайдың көзiне албастыдай көрiнiп тұрған жерiнен тағы да үзiндi келтiре кетейiк: «Егер жырды алғаш жырлаған ақын шынымен буддашыл болса, ол жырды былай түйiндеген болуы мүмкiн.
Қозы өлген соң Баян сұлу да оның артында жалғыз қалуды жөн көрмедi. Жаратқан иеден келесi өмiрлерiнде (Буддизмдегi реинкарнация ұғымы – Ә.Б.) екеуiн қайтадан бiрге, тағы да ғашықтар ретiнде дүниеге келтiруiн сұрады да, өзiне-өзi қол салды. Бұл жолғы дүниеге келулерi қасiретпен аяқталған екi мұңлық ғашықты халық ұзақ жоқтап жылаған. Ел ақсақалдары ақыры екеуiн бiр жерге жерлеуге ұйғарысты. Ендiгi өмiрлерiнде олардың қосылып, бар мұрат-мақсаттарына жететiндiгiне үмiт бiлдiрiстi...
Мiне, бiздiң шамалауымызда атақты той үстiнде жырланатын махаббат дастаны осылай түйiнделген. Оның осы тұрысында жапон әлде қытай ертегiсiн еске түсiретiнi де рас. Және бұлай болуына ол елдерге де жетiп, ұлттық дүниетанымына айналып кеткен буддизм мен оның мифологиясы себепшi екендiгi де жасырын емес».
Есi дұрыс адам осындай топшылаудың өңiн терiс айналдыра ма? Мұндағы әңгiме бүгiнгi күн туралы емес, ислам қазақ даласында әлi кең қанат жаймаған бағзы кезде болған оқиға, оның ақын қиялында көркем шығарма болып қайта кестеленуi туралы болып отыр ғой. Неге Мырзан «не көп, асылып, атылып өлген қазақ көп. Бiзге ендi қалғаны солардың жаназасын шығаруға қытайдан, жапоннан лама мен монах шақырттыру ма едi?» деп байбалам салады? Әлде бiз мақаламыздың бiр тұсында, өзiмiз байқамай қалып, «қазақ даласында буддизмдi бiр кезде қайсыбiр бабаларымыз ұстанған дiн ретiнде қайтадан қалпына келтiруiмiз керек» деп күпiршiлiк ұран тастап қойдық па? Жоқ, байбалам салуға ешқандай мүмкiндiк бермеген секiлдiмiз. Бар болғаны «Әрине, бiздiкi жорамал болжам ғана. Ол жорамалға сену, сенбеу оқырманның өз еркiнде. Ең бастысы, Ұлы Даланың елiмiз мәңгi мекен етер осы бұрышында бiр кездерi атақты төрт дiннiң бiрi ретiнде саналатын буддизмнiң де бiр қонақтап кеткенiн қисаптан шығарып тастамасақ болғаны» деппiз. Оқырманды тарихымызды бiле жүруге шақырсақ, даламызда буддизмнiң болғанын «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры арқылы ұғынықты етiп түсiндiрiп беруге тырысып отырсақ, осымыз да күнә ма?
Ал: «Бiздiңше, әлемдегi барлық дiн атаулының үндейтiнi тек жақсылық болып табылады. Олай болса, әдебиетшiлерiмiздiң анау теңiзiнен басқа түгi жоқ ұсақ аралдарда отырып-ақ мықты атанған жапон елi мен iргедегi адам басы миллиардтан асса да бiрлiгiн шайқалтпай ұйып отырған Қытай мемлекетiнiң қалыптасуына зор үлес қосқан осы буддизмге де бiр сәт болсын зер салып қойғандары дұрыс-ау деймiз»,– деген сөздерде не кiнәрат бар? Буддизмге бас бұр деп емес, әдебиетшi қауымды бiлмекке, үйренбекке шақырсақ, бұл кеудесiнде иманы бар Мұхаммед үмметiнiң әрекетi емес пе? Көршiңнiң дiнiн бiлмесең, дiлiн қайдан бiлесiң, тiлiн бiлмесең, сырын қайдан бiлесiң? Байбаламшыл журналистiң осыны да түсiнбегенi ме?
Әмiрхан Балқыбек, «Қасқыр құдай болған кез»
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға