Қазақстан аумағындағы қасиетті мекендер мен ғибадатханалардың тарихы

Қазақ жеріндегі тарихи ескерткіштер, қасиетті мекендер, сакральді орындар жайлы зерттеулер жылдан жылға толығып келеді. Сондай бір зерттеулердің бірін сіздерге ұсынсақ деген ойдамыз. Бұл мақалада Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жүргізген Қазақстандағы киелі жерлер географиясының объектілерін зерттеу тарихымен өзге де танымал археологтардың зерттеулері кітабынан жинақталған.

Жетекші заманауи киелі жерлер география зерттеушілерінің бірі ғалым-археолог А.Досымбаева болып табылады. Бай дереккөз базасында ол Алтайдан Дунайға дейінгі сакральді кеңістікті, яғни түріктердің мекендеген жерлерін зерттеп келеді. А.Досымбаеваның айтуы бойынша: «Түрік әлемінің бүкіл кеңістігінде киелі жерлер киелі символдармен, тасқа қашалған ұлы ата-бабалар образдарымен, таңбалар, алтарьмен, жартасқа салынған суреттер, тасқа қашалып жазылған жазбалармен таңбаланған». Бұдан ары қарай ол «Берекелі су көздері, өсімдік әлеміне және жануарлар әлеміне бай осындай көркем аймақтар әулиелі жер деп танылды, киелі жерлер мәртебесіне ие болды. Бұл жерде әдет-ғұрыптар өтті және дәріптелген ата-бабаларымыздың көптеген мемориалдары жасалды». Ғалым «Мерке», «Жайсаң», «Құмай» сияқты түріктің бірегей үш киелі жерлер аймақтарына нақты сипаттама берген, сонымен қатар түріктердің дүниелік көзқарасының негізін құрайтын туған жердің қасиеттілігінің идеясын тану процесін көрсеткен. Оның пірікі бойынша Жер-Су Тәңірі мен Тәңір қатысқан Атамекеннің антты сертінің маңызды дәстүрін қалыптастыруға ықпал еткен. Бұл туралы осы дәстүрге қатысқан деп айтылатын киелі ата-бабалардың көптеген тас мүсіндерінің қолдарында бейнеленген ыдыстар айтады. Оның мақсаты – түріктің киелі жерінің дәстүрі мен шекарасының мызғымастығын атап көрсету» болатын. Ол: «Түріктерге тән табиғатқа деген алаңдау қасиеті топонимикада да көрініс тапты. Түрік киелі жерлер ескерткіштерінің жергіліктендіру аудандарында ландшафтың сапалық қасиеттерін анықтайтын атаулары бар екендігін» айтады. «Мысалы, Мерке киелі орын («мерке» парсы тілінде «орталық» дегенді білдіреді.) Әулие шыңының етегіндегі Әулиекөл негізіне жақын жерде жатыр. Жайсаң ғибадатханасының ескерткіштері Кіндіктас қырқасының солтүстік-батыс беткейінде орналасқан аңғарда жатыр. Түрік батырларының қосарлы мүсіндері тұрған алаңда Құмай өзенінің топонимі этимологиялық тұрғыдан отбасы қамқоршысы ежелгі Ұмай ана атынан бастау алады».

Қазақстан аумағындағы бірнеше ғибадатханаларды мысал ретінде алуға болады. Олардың бірі – Оңтүстік Қазақстандағы Үкеш ата ғибадатханасы, Тәу етушілер оның тарапынан жебеп қолдау алу үмітімен келіп оған сиынады, кейбірі киелінің көмегімен сырқаттарынан айығатындарына сенген. Кесененің жанында, тау жынысында бір қилы опырылған терең табиғи құдық бар, оның түбінде бұлақ ағып өтеді. Аңыз бойынша бұл бұлақ Үкеш атаның қайтыс болған уақытнда пайда болған және оның ерекше емдік қасиеттері бар. Үкеш атаның үнемі шырақшы отырған жердегі мазарының жанында дұға оқып болған соң, тәу етушілер мазардан шамамен 600 метр ара қашықтықтағы тау шыңында орналасқан құдықтан су алуға барған. Жол бойынша олар құдықтан жоғары орналасқан масаққа шүберектер немесе таспалар байлап кетеді. Іштей тілек тілей отырып, тәу етушілер судан ішеді. Осындай дәстүрлер Орталық Азияның басқа да төңіректерінде бар. Тараз аймағынан археологтар Манихей ғибадатханасын тапқан. Осы діни ескерткіштің киелі жерлер сипатын Ю.Л. Зуев ашты. Ол: «jelbi» бақсылық түрік терминімен бірге turug «таза және jenchu «інжу» діни манихей терминдерімен жақындастығы бар» екендігін жазады. Атаулы жағдайда бақсы түрік дәстүрі манихей діни оқуларымен үйлесетіндігі туралы қорытынды жасауға болады. Манихей діни жүйесінің артефактісі ретінде арыстан мүсіні түрік тайпаларының арасынан өзінің орны болды, сол уақытта Жетісу мен Орталық Азияның басым бөлігінің жануарлар әлемінде танымал. Ежелгі түрік мәдениетіндегі арыстанның пайда болуы айқын көрініс тапқан діни символикасы болған және манихейлікті қабылдаумен байланысты. Арслан сана атының мазмұны бойынша манихей иегері өзінде рухани және азаматтық үкіметті біріктірді». «Шоқан жұлдыздары» қоғамдық бірлестігі Қазақстаның киелі орындарына экспедиция ұйымдастырған болатын. Экспедицияның қатысушыларының бірі К.Г.Ақанов адам аттарына орта ғасырлық архитектураның аса көрнекті ескерткіштері тұрғызылғандар кесенесінің құрылысы мен биографиясына тарихи шолу жасаған. К.Г.Ақанов басты назарды Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне тәу ету кезінде жасалатын дәстүрге бөлген. Яссауи Мазар-ханакасы Орталық Азиядағы бүкіл мұсылман архитектурасының керемет және тамаша ескерткіші ретінде, осы өңірдегі қажылықтың басты ескерткіші, сондай-ақ Қазақ хандығының көрнекті тұлғаларының пантеоны ретінде Х.Хашимовтың, А.Қалмырзаевтың, Н.Д. Нұртазинаның және басқалардың еңбектерінде егжей-тегжейлі зерттелген. Яссауидің қабірінен басқа, Н.Д. Нұртазина әулиенің өміріне және қызметіне байланысты басқа да қасиетті объектілерді көрсетеді: оның мұғалімдерінің – Арыстан баб, Лашын-Баб, Қарға-баб, Ахмед Яссауидің ата-аналары Ибрагим ата және Қараш-ана, қызы Гаухарана, оның ата-бабалары – Хорасан ата (шын аты – Әбдіжәлел-баб), Ысқақбаб (немесе Баба ата). Белгілі болғандай, ХVI ғасырдан бастап, Ахмет Яссауидің мәдени-мемориалдық кешенінде, ірі саяси қайраткерлер, мәдениеттің көрнекті өкілдерін жерлеуді бастады, бұл оның рухани және идеологиялық маңыздылығын айтарлықтай арттырған. Н.Д. Нұртазинаның айтуынша, Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне бару үшін сенушілерге «киелі адамның мазарына тағзым етіп, мұнда жерленген барлық ұлы адамдардың рухтарымен «сұхбаттасуға» мүмкіндік бар, олардың көпшілігі шапағатшы адамдарға айналған. Ал зайырлы адамдар мен шетелдік туристер үшін Түркістанда қазақ тарихының көптеген атақты адамдарының қабір тастартын көруге, өңірдің ежелгі тарихын түпнұсқалық түрде байланыстыруға керемет мүмкіндік бар». Жетісуде будда-лама дінінің ескерткіші Тамғалытас ғибадатханасы бар. Оны археологтар жеткілікті түрде жақсы зерттеген және қазіргі уақытта Қазақстанның Киелі белдігіне енгізілген. Тамғалы Тас мекеніндегі орталық жартаста «Ом Мани Падме Хум» танымал будда мантрасының біріне арналған Бодхисаттв Арья Авалокитешвар образы бейнеленген. Оның жанындағы аудармасы: «Киелі Авалокитешварға бас иемін» дегенді білдіретін жазба бар. Оның сол жағындағы төрт метр биіктікте Будда Шакьямуни бейнеленіп, оның жанында: «Будда Шакьямуниге бас иемін» деген жазба бар. Ал сол жақта дәрігерлік құдайы бурхан Мангла образы ойып салынған. Осы суреттердің шығу тарихы туралы аңызға сәйкес «өзен іргесіндегі шатқал бойынша керуен өткен сәтте қатты жер сілкінісі болған. Басы-қасында болған адамдардың көз алдында ерекше биік тіп-тік жартасы бар алапат жұмыр тас суға домалап келеді және өзен арқылы ерекше өткен жасады. Пилигримдер мұны құдайдың батасы және көмегі деп қабылдаған. Бұл жерде осы күнге дейін осы жер сілкінісінен қалған ізді және табиғаттың өз қолымен жасалған өзен арқылы өтетін өткелді де көруге». Ұлытау ғибадатханасының аумағында 200 ескерткіш орналасқан. Олардың арасында Теректі Әулие ата тасты суреттері, Түркі тас мүсіндері, сақ қорымдары, Оғыз-Қыпшақ елді мекендері, көрнекті тұлғалардың мазарлары бар, олардың бірі Алаш хан кесенесі, Қ.И.Сәтбаев бастаған бұл ерекше ескерткішті зерттеу қазіргі заманғы зерттеушілермен жалғастырылуда.

Қазақстанның батыс бөлігінде Жобаны іске асырудың бастапқы кезеңінде 15 ескерткіш киелі жерлер объектілері айқындалған, оларға Қобыланды батырдың мемориалдық кешені, Абат-Байтақ кесенесі, Жаманшин табиғи-ландшафты метеорит кратері, Хан-моласы мазары, Есет Батыр мемориалдық кешені кіреді. «Маңғыстаудың қасиетті аңыздары туралы» мақаласының авторы геолог-ғалым, өлкетанушы К.Н.Аманиязов, Маңғыстау тарихынан белгілі «әулие-киелілер» деп аталатындардың санын анықтауға, сондай-ақ олардың жерлеу орындарын ашуға тырысқан. Маңғыстау әлі анықталмаған себептер бойынша Қазақстанның көптеген аймақтарынан айырмашылығы – ірі киелі жерлер аймақ болып табылады. Ғылыми зерттеулер барысында атақты қазақ ғалымы М.Н. Сыдықов пен оның шәкірттері мыңнан астам қорғандар мен археологиялық орындар ашты, олардың  183-і «Шыңғырлау ауданы. Батыс Қазақстан облысы» кітабында талданатын ескерткіштер жинағына енгізілді. Ауданның зерттелген территориясынада көптеген тарихи және археологиялық ескерткіштер орналасқан, олар негізінен көне қорғандар кешені (Ғұн кезеңіндегі Лебедев-Қалдығайты қорымы, зират, мола) болып табылады. Маңғыстау киелі жерлер кеңістігінде тарихи және мәдени ескерткіштердің үлкен концентрациясы – бұл аймақтың қазақтардың рухани бірлігінің басты орталығы болып табылатындығының айғағы. Бұл территорияда дерлік әр ескерткіш маңызды, бірегей. Олардың ішіндегі ең маңыздысын таңдау – «Киелі жерлер Қазақстан» тізіліміне кіру үшін қасиетті орындар тізімін жасаудағы жұмыс тобының мүшелері үшін өте күрделі тапсырма болған. Қазақстанның солтүстік-шығыс аймағының киелі жерлер географиясы негізінен жергілікті өлкетанушылардың жұмыстарында көрініс тапты: Ю.Г. Попов, Д.Приймак, Ж. Марданов, Т.Еңсебаев, Э.Д. Соколкин және т.б. Аймақтың бірегей ежелгі объектілерінің бірі – «Қаздар қонысы» палеонтологиялық ескерткіші. Бұл әлемдік ғылыми қоғамдастық мойындаған Қазақстан аумағындағы алғашқы ескерткіш. Сонымен қатар, Павлодарлық Ертіс өңірінде көптеген ежелгі қорғандар сақталған, олар әлі күнге дейін аз зерттелген. Қорғандар орналасқан географиялық орындар жергілікті жер-су атауларында көрініс тапқан. Мысалы, Қараоба ауылының оңтүстігі қазақ-жоңғар  соғыстарынан бері сақталып қалған қорғандармен қоршалған. Ең даладағы биік қорғандардың құрылысы, бір жағынан, көрнекті тұлғаның немесе оқиғаның естелігін сақтауға, ал екінші жағынан дала көшпенділеріне ұзақтан бағыт-бағдар беруге арналған ескерткіштің болуымен байланыстырылған. Ертіс өңірінің бүгінгі күнге дейінгі ең жұмбақ ескерткіштерінің бірі Павлодар облысының Май ауданындағы «Қалбасұн мұнарасы» археологиялық кешені болып табылады. Жоғарғы Ертіс өңіріндегі ең маңызды жаңалық – 2013 жылы зерттелген және журналистердің «Үржар ханшайымы» деп атап кеткен атақты дала «амазонкасының» қабірі (б.э.д. ІV- ІІІ ғғ.) болды. Алтын Орданың ХІV ғасырдың басындағы шығыс ұлыстарының бірін басқарушыларының ордасы Ертіс өзенінен сол жағасында, Өленті өзенінің Әулиекөл көліне құятын жерінде табылған. Онда Сарыарқа аумағында теңдесі жоқ қабір тастары, кесене-күмбездер болған. Бұл ескерткіштер Ертістің сакральді кеңістігін тарихи қалпына келтіру үшін өте маңызды. Егер біздің заманымызда киелі жерлер география тақырыбында басым назар аударылатын болса, ал кеңестік дәуірде бұл сала мүлдем қаралмаған. Қазақстан этнографтары Ә.Марғұлан, Х. Арғынбаев, Э. Масанов және басқаларының еңбектері мүлдем ашылмаған. Археология саласындағы ғылыми жаңалықтар қатарында және қазақ генеалогиясы – шежірені зерттеуде Әлкей Марғұланның еңбегі орасан зор. Бәрімізге белгілі, әр қазақ өзінің 7 атасын білуі тиіс және соған сай болған жөн, сонымен қатар өзінің тегінің барлық белгілі тұлғаларын мақтан етіп, оларды құрметтеуі тиіс. Сондықтан да қазақтар қиын сәттерде өздерінің ата-бабаларының аруақтарына сиынып, олардан көмек сұрайды. Оның айтқандары Сарыарқа мағынасын ашуда да маңызды. Бұл аймақ қазақтар үшін сакральді сипатқа ие және ешкімнің де күмәнін туғызбайды. Нұрлан Боранбаев Ә.Марғұланның жасаған Сарыарқа (сарғайған арқа) аудармасынан алшақтай отырып, келесідей қорытындыға алып келеді: «Арқа сөзі –ежелгі, арғы беттегі ежелгі ретіндегі этимологияға ие. «Сары», «жирен», «ашық» сияқты түстерге аударылған екінші «Сары» сөзі ұлы, маңызды деген екінші мағынаға ие болуы мүмкін». Шынымен де «Сары» сөзі есімдерде жиі кездеседі, мысалы: Сарыбек, Сарыбай, Сармантай, Сартай, Сарканд немес Сарысу, Сарытау сияқты топонимдер. Бұл жердегі «Сары» сөзі шынымен түстік мағынаны емес, ұлылығы немесе маңыздылығын білдіреді». Әсіресе, Ә.Марғұланның антропоморфты тас мүсіннің дәстүріне негізделген көзқарасы құнды, ең көне монументалды ескерткіштер – менгирлердің қалыптасуы туралы. Олар жердегі көмбе тастар сияқты жерленген. Ә.Марғұлан менгирлердің көпшілігін ежелгі адамдар сиқырлы мағына беретін зооморфты деп сипаттайды. Ә.Х.Марғұлан жерлеу рәсімін зерттеп, мемориалды және табынушылық ескерткіштерге көп көңіл бөлген. Танымал сәулетшілер М.Меңдіқұлов пен Т.Басеновпен бірге «Қазақстан архитектурасы» монографиясын дайындап жариялаған. Онда Қазақстанның келесідей киелі жерлер нысандары көрініс тапқан. Атап айтар болсақ: Бабаджа-хатун кесенесі, Айша-бибі кесенесі, Қара Қангір өзені аңғарындағы Жүзден кесенесі, Орталық Қазақстандағы Ақсу-Аюлы қабірі (б.з.д. ХІІ – ХІ ғғ.) және т.б. Бұл мазарлардың ерекшеліктері халықтың көшпелі тұрмысымен, жергілікті табиғи-климаттық жағдайлармен, діни нанымымен анықталатын, ата-бабаларымыздың рухы (аруақ), қорғаныш пен қорғаныс беретін үйлер ретінде анықталған.

А.Х. Марғұлан, М.Қ.Қадырбаев, С. Ақынжанов, Ж.К. Құрманқұлов басқарған экспедициялардың өзіндік стилінде орындалған көптеген Сарыарқаның тарихи ескерткіштері анықталған және сипатталған. Олар экспедицияларды 1946 жылдан 1984 жылға дейін әр түрлі уақытта басқарған. 1957 жылы зерттеудің нәтижелері бойынша танымал қазақстандық археолог Г.Г.Герасимовтың «Орталық Қазақстандағы Қара-Кеңгір өзенінің архитектурасының ескерткіштері» мақаласы жарық көрген. Археологиялық деректер мен ауызша тарихнама негізінде Жошы хан кесенесі, Алаша хан, Болған ана, Жұбан ана және т.б. кесенелер анықталған, олардың мәдени-тарихи бірлігі байқалған. 1974 жылы М.А.Маманбаев, М.К.Сембин, М.С. Нұрқабаев осы экспедицияларда жиналған ескерткіштерді өлшеу және фотографиялық белгілеу бойынша ауқымды жұмыстар жүргізген. 1977 жылы М.К. Сембин Қозы Көрпеш-Баян Сұлу кесенесін тексеру үшін іссапар туралы есеп дайындаған, ал 80-жылдарда Ә.Х. Марғұланның және М.Б. Хожаевтың осы табынушылық ескерткіш туралы туындылары жарық көрген. Батыс Қазақстанның қасиетті ескерткіштерін зерделеу үшін аса маңызды 20-шы ғасырдың 70-жылдарында Республиканың тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғау жөніндегі экспедициясына жинаған материалдар құнды болып табылады. Олар Бейнеудегі жерасты мешіттерін, Ембі, Құлсары, Ақмешіт, Үстірт қыратындағы Байшағыр мен Оғландағы далалық мешіттің ең үлкен жерін зерттеген. Олар қазақ даласында кеңінен танымал сопы Бекет-атаның ескі сауда және көшпелі бағыттарының қиылысындағы жерлерде кеңінен танымал болған, бұл жерлерге қажылыққа, бейбітшілік пен тыныштықта болу үшін келіп тұрған. Кейінірек бұл ауданда Бекет-Ата мемориалдық-сауықтыру кешені салынған. Батыс Қазақстан мемориалдары кешенін зерттеген ғалымдар М.М. Мендікулов, А.Б. Ордабаев, Т.Д. Джансбеков, С.Е. Әжиғали, Шалекенов У.Х., Алдабергенов Н.О. және басқалар. Далада кең таралған құлпытас мүсіндерді зерттеген. Бұлар тас ескерткіштері болып табылады, мұнда топыраққа салынған үлкен пештің негізі безендірілген, сондай-ақ мүсіннің үстіңгі бөлігінің негізі бар тас ескерткіштерден құралған. Бұдан басқа, олбасқа да қабір тастарын зерттеді – Саған-толық, кереге –тамы, қойтаса, үстасы. Ғалым Қазақстанның батысындағы жерді және жер асты ғибадат ғимараттарын кешенді түрде талдады- жерасты мешіті, тастардан тұратын Шақпақ-Ата ескерткіші кешені, Жошы-хан, Абат-Байтақ, Омар-Тұра, Ерғалия кесенелері, сондай-ақ  оңтүстігінде – Баланда 2 кесенесі, Бегім-ата кесенелері, Сараман-Қос кесенесі (Х-ХІ ғғ.), Шопан-ата жерасты мешіті (ХІІ аяғы – ХІІІ ғасырдың басы) қасиетті таудың беткейінде салынған. Өздеріңіз білесіздер, Шопан-Ата сопылық түркі бөлімінің негізін қалаушы, Қожа Ахмет Яссауидің оқушысы болып табылады. М.М.Мендіқұлов барлық ірі тасты мешіттерді зерттегеннен кейін, олардың келбеті исламдағы мистикалық ағымның ортағасырлық басында – суфизмде таралуымен байланысты екендігі туралы қорытындыға келеді. Оңтүстік Қазақстанның қасиетті орындары кеңестік тарихшылар М.Н. Массон, А.Н. Бернштам, В.А.Гордлевский, С.П. Толстова, В.В. Барфольдың еңбектерінде кездеседі. Мәскеудегі Шығыс Мәдениет Мұражайының директоры, профессор Б.П. Денак алғаш рет «Орта Азияның сәулет оюы» кітабында Қарахан кесенесін толығымен сипаттаған. 1925 жылы Түркістанның тарихи ескерткіштерін қорғау, зерттеу және қалпына келтіру қажеттілігі туралы Кеңестер ОСК және Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесінің қаулысын орындау шеңберінде Қожа Ахмет Яссауи кесенесін зерттеуге қатысты. Осы мақсатта олардың археологиялық-топографиялық зерттеуі ұйымдастырылған. 1930 жылы М.Э. Массонның «Қожа Ахмет Яссауи кесенесі» атты еңбегі жарық көрген. Яссауи кесенесі, Рабия Сұлтан Бегім кесенелері, Есім және Абылай хандардың, ортағасырлық моншалар, жартылай жерасты қоқыс кешені, шейх-ул-ислам үйі, ХІ-ХІV ғасырлардағы тұрғын және көркем ғимараттардың қалдықтары және басқаларын қамтитын мәдени-мемориалды кешеннің негізгі қасиетті нысандарды қалпына келтіру жұмыстары 1951 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы Республикалық Сәулет басқармасының тапсырмасы бойынша басталған. 70-80 жылдары Қазақстанның оңтүстігіндегі ортағасырлық ескерткіштерді зерттеуде еліміздің жетекші археологтары В.Х. Шалекенов, К.М. Байпақов, М.Е. Алеуов өз үлесін қосқан. Орталық және Шығыс Қазақстан аумағында, сондай-ақ Жетісу аймағында көшпелілерге арналған қыпшақ тас мүсіндерін Л.Р. Қызласов, Шер Е.А., Ахинжанов С.М., К.А. Ақышев, К.М. Байпақов, Ф.Х. Арсланова, А.А. Чарикова, Ю.И. Трифонов, Л.Н. Ермоленко, Н.С. Гецова, Ж.К. Курманқұлов, М.Л. Швецов, С.А. Плетнева зерттеген. Ертіс тас мүсіндерінің жергілікті ерекшеліктерін зерттеген. Типологиялық талдау және хронологиялық классификация негізінде, ол өздерінің эволюциясын шынайы келбетін шартты түрде шындыққа дейін және ақыр соңында өзіндік сипатын қалыптастырған. Ғалымдар дәстүрлі салт-жоралғылардың негізгі элементтерін – ата-бабалары қайтыс болған соң олардың сипатын орнату, салынған мүсінге сыйыну, өңірдегі тас мүсіндердің дамуының барлық сатыларына тән «қасиетті орындарда» құрбан ету. Атап айтқанда, «Қалбағасұн трактындағы» мешіттің күйрегені. ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында Ресей үкіметі Орынбор мен Сібір бөлімшелерінің қазақстандық кезеңдерінің геодезиялық зерттеулерін ұйымдастырған. Кейінірек бұл тәжірибе өз жалғасын тапқан. Азиялық Ресейдің топографиялық карталарында география, топонимика, тарих және этнография туралы әртүрлі ақпарат жинағы бар. 1914 жылы ауыл шаруашылығы бас басқармасының Жерге орналастыру және Қоныс аудару департаменті дайындаған және басып шығарған «Азиялық Ресей атласы» революция дейінгі картографиялық жұмыс болып табылады. Онда географиялық объектілермен және этнографиялық көрсеткіштермен қатар, түсініктемелері бар 70-тен астам карталар мен диаграммалар бар.

Теңіз және шексіз даланың жақындығы Каспий маңындағы киелі аймақтарды объектілерінде көрініс тапқан, бұл экспедицияларға қатысушылардың жазбаларында айтылған. Мысалы, аңызға сәйкес, қашқындар шөлдегеннен және сарқылуынан қайтыс болған «Қызырылған» дала шегіндегі шұңқырлар, құдықтар, құдықтардың қирағандары, мысалы, шерге, су тамшылары сияқты. Бұл нысандар, ең алдымен, бойтұмар ретінде, адамдардың суға жетіспеу қаупіне қарсы ескерту жасаған. Бұдан басқа, ол экспедицияның тағы бір мүшесі – табиғи және швед профессоры И.Фалк қолжазбаларын басып шығаруға дайындалып, негізінен Солтүстік және Орталық Қазақстандағы тарихи топография, археология және архитектуралық тарих бойынша ең бай материалды жинаған. Бұл экспедицияның жетекшісі неміс ғалымы П.С. Паллас болды, ол батыстық ғылыми қоғамда кеңінен танымал болған. Ол бұрынғы орыс әскери инженері Г.В. де Геннин сипаттаған ХVІІ ғасырдағы жоңғарлар салынған ламаист ғибадатханасы Абля-Кит зерттеуін жалғастырған, библиограф И.Бакмайстер. Жергілікті дәрігер И.П. Шангина П.С. Паллас Рудный Алтайына топографиялық жоспар жасаған.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға