Тастанды қала Байжансай неліктен «елес қала» деп аталып кетті?
Бүгінде Түркістан облысы Бәйдібек ауданының орталығы Шаян ауылынан шығысқа қарай 46 шақырым жерде орнадасқан Байжансай — қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне терең із қалдырған, елес қала аталып кеткен ауыл. Оның аңыздары мен тарихи оқиғалары, табиғаты мен археологиялық ескерткіштері, осы күнге дейін қызығушылық тудыратын құпиялы қасиетке ие. Байжансайдың тыныс-тіршілігі мен ерекше тарихы жайлы әңгіме қозғау, өткен мен бүгінді байланыстыратын маңызды қадам болып саналады.
Байжансай — Түркістан облысы Созақ ауданындағы ауыл (1998 жылға дейін). Алмалы ауылдық округінің құрамына енеді. Бүгінде Бәйдібек аудан орталығы Шаян ауылынан шығысқа қарай 46 шақырым жерде (Шымкент қаласынан солтүстікке қарай 135 шақырым) орналасқан. Ащысай полиметалл комбинатының бұрынғы кеншілер ауылы. Яғни, бір кездері қорғасын-мырыш өндірісінің қызметкерлері өмір сүрген бұрынғы қалалық типтегі ауыл.
Сурет: интернет желісінен алынды
Ауыл өткен ғасырдың 30 жылдарында осы ауданда жоспарлы геологиялық барлау жұмыстары басталған кезде құрылған. Кеңес заманында мұнда қорғасын-мырыш кендері өндіріліп, байытылды.
Бірақ өткен ғасырдың 90-жылдарында кен орындары таусылып, ауыл субсидиялаумен өмір сүре бастады, десе де КСРО құлаған кезде де тоқтады. Адамдар басқа кен орындарын іздеп көшіп кетті, осылайша бір кездері өркендеген кәсіпорын, оның барлық өндірістік құрылыстары мен қызметкерлерге арналған инфрақұрылымы баяу және сенімді түрде құлдырай бастайды.
Тоқсаныншы жылдардың ортасында бұл ауылға жұт келіп, шахта жабылады. Кен таусылды дегенде қалың бұқара абдырап қалған. Содан әркім танысы, туысы тұратын жақтарға ауа көшкен. Отызыншы жылдары басталып, алпыс, жетпіс, сексендерде дүрілдеген ғажап мекен қаңырай бастады. Күн сайын әр жерде бір үй көшіп бара жатады. Шығарып салған жұртта қалған жатақтай болып, көшіп бара жатқан соғысқа аттанғандай аңырап, көшіретін көлікке мінбеймін деп жер тепкілеп жылап жататын көрінеді. Шығарып салған да жылап, кететін де жылап, сондай бір «Ел айрылған» басталады.
Шымкенттен Байжансайға дейін 135 шақырым. Кеңес дәуіріндегі шағын архитектуралық пішіндер стилінде жасалған «Байжансай» жазуы бар стела әлі күнге дейін әсерлі және берік көрінеді. Әсіресе оның артындағы қираған ғимараттардың фонында.
Ауылдың қасында бейіт бар. Бұл 1870-1942 жылдары өмір сүрген аңшы Байжан Бекболатұлы Асанбаевтың бейіті. Ол Ресейдің патшалық кезінде Сырдария губерниясы, сол кездегі Шымкент уезі, Шаян болысы, Бөген Жарықбас елінде дүниеге келген. Байжан аңшы жас кезінен аң аулауға бейім болып, өсе келе аңшылықты кәсіп еткен. Байжан ақсақал кездескен аңды мүлт жібермейтін қарапайым қазақ аңшысы болған.
Ел аузында мынадай аңыз бар. Бірде Байжан ақсақал таудан атып алған арқарды өзеннің жағасында аңшылық кезінде алып жүретін кішкентай қазан астына өзі жинап алған түрлі-түсті тасты қалап, қазанға су құйып, арқар етін салып, астына от жағып, түскі асын дайындайды.
Біраз уақыт өткенде, қазан бір жағына ауып, қисая бастағанын көреді. Қазан астына қалаған тастардың бірі – отқа балқып, шөгіп, ерігенін байқайды. Таяқпен отты қозғағанда, астында аппақ боп кілкіп тұрған қорғасынды көреді. Бірақ ақсақал басында бұл тастардың қорғасын екенін білмейді. Осылайша, Байжан Бекболатұлы 1920 жылы қорғасынды ең алғаш осылай тапқан.
1930 жылы аңшы қой жайып жүріп тауып алған ерекше тастарын бұл жерге келген геологтарға көрсетеді. Содан зерттей келе оның полиметалл екені анықталып, осылайша металл өндіру тарихымен тығыз байланысты ауылдың тарихы басталды. Сөйтіп бұл ауылдың шулы-нулы, думанды өмірі басталалады. Мұнда мамандар келіп, құрылыс сала бастайды. Ал ауыл Байжан Асанбаевтың құрметіне Байжансай аталып кетеді.
Байжансай кен басқармасы 1939 жылы құрылған. Кен басқармасы Шымкент қорғасын зауытына бағынды (бұл да 2018 жылы бұзылған). Жұмысшы кентінің, байыту фабрикасының, дизельді электр станциясының құрылысы басталады. Жақын маңдағы кент пен теміржол станциясына дейін қара жолдар жүргізіледі. Мамандар отбасыларымен келе бастайды. Ал 1941 жылы Байжансай жұмысшылар ауылы мәртебесін алады.
Содан кейін өндірістің өзін және соның салдары ретінде ауылды дамытуға жаңа серпін берген соғыс басталады. Бұл – қисынды. Өйткені майданға оқ қажет, ал оқтарға қорғасын керек болды. Сондағы тұрғындардың сөзінше, Ұлы Отан соғысында атылған әрбір жетінші оқ осы Байжансай қорғасынынан құйылғанын айтады.
1961 жылы Банжансай тау-кен басқармасының «иесі» ауысып, Ащысай полиметалл комбинаты болады. Қызметкерлердің еңбек және тұрмыс жағдайлары тез жақсарады. Ауыл орталығында 250 орындық кинотеатры бар клуб салынды, музыка мектебі, кітапхана, 150 орындық жас мамандарға арналған жатақхана пайда болады.
Бірақ 1990 жылдардың басында қорғасын өндіру тоқтатылды. Ал ауылдағы өмір тоқтайды. Алдымен мамандар басқа шахталарға тарап кетеді. Шахта жабылады. Кен таусылды дегенде қалың бұқара абдырап қалған. Содан әркім танысы, туысы тұратын жақтарға ауа көшкен. Отызыншы жылдары басталып, алпыс, жетпіс, сексендерде дүрілдеген ғажап мекен қаңырай бастайды. Күн сайын әр жерде бір үй көшіп бара жатады екен. Шығарып салған жұртта қалған жатақтай болып, көшіп бара жатқан соғысқа аттанғандай аңырап, көшіретін көлікке мінбеймін деп жер тепкілеп жылап қалатын көрінеді.
Десе де, бүгінде ауылдан кетпей тіршілік етіп жатқан тұрғындар да бар. Олар жаңа өмірге бейімделіп, мал шаруашылығымен айналысып отырғандар.
сурет: интернет желісінен алынды
Қазір бұл үйлер апаттар мен қорқынышты фильмдер түсіретін жерге айналған. Бір кездері керемет ғимараттардың бос көз ұялары, бөлшектелген қабырғалар, жыртылған жақтаулар мен есіктер ғана қалған. Ғимараттардың ішкі көрінісі қазір жас ағаштар мен бұталарға айналып, бір кездері халқы шулап, өндірісі тулаған кен орындарының шаңы аспанға шығып, тыныс-тіршілігі қайнаған ауыл бүгінде үнсіз мүлгіде.
Сансыз ғимараттары қирандыға айналып, қаңырап жұрты ғана қалған. Өткен ғасырда бұл жердегі шатқалдардың ғимараттары мың сан адамға қызмет еткені байқалады. Көнекөз қариялардың айтуымен жұмысы қайнаған Байжансай сол кезде қызыл Кремльдің тікелей бақылауында болып, елде жоқ азық-түлік пен елге қажзеттінің бәрі болған деседі.
Тіпті Байжансайға сол кездері ауыл тұрғыны болып тіркелудің өзі мұң болған екен. Сол кездері бұл ауылда жеті мың халық тұрған. Әлі де болса бос үй, сатылатын жер болса алар едік дейтіндердің қарасы көбейіп жатқан көрінеді.
Бірақ әлі де осы менкенге тамсана таңдай қағып, қызығатын жандар баршылық. Барлық өркениеттен қалыс жатқан қалашыққа келетін туристер көбейген.
Байжансайдың тарихы мен аңыздары жергілікті халық үшін ерекше маңызды, әрі ол әртүрлі зерттеушілердің қызығушылығын тудырады. Ауылдың атауы мен тарихы қазақ халқының мәдениетіне және өткен заманға қатысты көптеген сұрақтар мен жұмбақтар туғызады.
«Елес қала» атануы
Қазір Байжансайды «елес қала» деп атайды және бұл жер саяхатты жақсы көретін адамдарды өзіне тартады.
Байжансай ауылының «елес қала» деп аталуының басты себебі — оның ерекше тарихымен, көне мәдениет ескерткіштерімен және белгісіздікпен байланысты. Бұл ауылдың айналасында өткен дәуірлердегі қала мәдениетінің іздері мен археологиялық қазбалар жиі кездеседі. Кейбір зерттеушілер бұл жерлердің ежелгі қалалардың орны болуы мүмкін деп санайды. Ал халық арасында ауыздан-ауызға тарап, Байжансайдың өзінен бұрынғы кезеңдерде ірі және гүлденген қала болғаны туралы аңыздар сақталған.
Байжансайдың археологиялық ескерткіштері
Байжансай маңайында көптеген археологиялық ескерткіштер табылған. Бұл жерлерде ежелгі қоныстар, көне кенттер мен бейіттер бар. Зерттеушілердің пікірінше, бұл жерлерде ортағасырлық қаланың орны болуы мүмкін. Қазіргі таңда Байжансайдағы археологиялық қазбалар тек қана ауыл тұрғындарына емес, сонымен қатар тарихшылар мен археологтарға да қызығушылық тудырады. Әсіресе, ауылда кездесетін ескі құрылыс орындары мен қорымдар көне өркениеттердің іздері екендігіне дәлел бола алады.
Аңыздар мен құпиялар
Байжансай ауылының айналасында түрлі аңыздар бар. Кейбір адамдар осы жердің «құпиялы» екендігін айтады. Халық арасында Байжансайдың айналасында түрлі ғажайып құбылыстар мен елестер пайда болады деген пікірлер де бар. Ауыл тұрғындары мен келген қонақтар арасындағы көптеген әңгімелер мен бақыланған құбылыстар бұл аумақты ерекше әрі жұмбақ етіп көрсетеді.
Қазіргі жағдайы
Қазіргі таңда Байжансай ауылы — қарапайым ауылдық елді мекен болып табылады. Бұл елдімекенге келетін туристер сонда тұратын тұрғындардың үйін жалға алып, сүт өнімдерін сатып алатын көрінеді.
Бүгінде оның тарихы мен мәдениетіне деген қызығушылық әлі де жоғары. Ауылдың тарихы мен оның айналасындағы археологиялық қазбаларды зерттеу жұмыстары жалғасуда. Туризм мен тарихи мұраларды сақтау бағытындағы жұмыстар ауылдың болашағына жаңа серпін беруде. Байжансай ауылын көруге келгендер үшін бұл жерде көне тарихпен танысу және өткен ғасырлардан сыр шертетін ескерткіштермен көзбе-көз кездесу мүмкіндігі бар.
Ауылдың көркейіп тұрған кезін қазір ауыл тұрғындары күрсіне еске алады. Байжансай ауылының «елес қала» атануы, оның тарихы мен мәдениетіне қатысты көптеген сұрақтар мен жұмбақтар туғызады. Археологиялық зерттеулер мен тарихи деректер, ауылдың көне өркениет пен мәдениетінің бір бөлшегі болғанын көрсетеді. Кезінде бұл жерлерде ірі қала болғаны туралы аңыздар мен аңыздарға негізделген құпиялар қазіргі уақытта зерттеушілер мен туристер үшін маңызды орын алуда. Байжансай — тек ауыл ғана емес, сондай-ақ қазақ халқының тарихының бір бөлшегі ретінде әрқашан есте сақталатын орын.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға