«Қазақ тіліндегі ым-ишара сөздігі»: Жоба авторлары инклюзивті қоғамға тың серпін әкелді
Елімізде есту және сөйлеу қабілеті нашар адамдар үшін қазақ тіліндегі ым-ишараны қолдану маңызды мәселелердің біріне айналғаны белгілі. Қазақ тілінде түсініп, білім алғысы келетін есту қабілеті бұзылған адамдар тіл мәселесімен бетпе-бет келеді. Осы проблеманы шешу мақсатында Назарбаев университетінің PhD студенті Медет Мұқышев пен инженерия және цифрлық ғылымдар мектебінің қауымдастырылған профессоры Анар Сандығұлова 5 миллион теңгенің грантын жеңіп, инклюзивті қоғамда технологиялық серпіліс жасады. Олар AI-Ym қазақ тіліндегі ым-ишара сөздігін жасап шығарды.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) мәліметтері бойынша, әлем халқының шамамен 5% есту қабілетінің әртүрлі дәрежедегі жоғалуынан зардап шегеді. Бұл пайызды Қазақстан халқына (шамамен 19 миллион адам) қолданатын болсақ, елімізде шамамен 950 мыңдай есту қабілеті нашар адам өмір сүреді деп есептеуге болады. Оның ішінде150 мыңға жуық азаматтың есту қабілетінің күрт нашарлауы немесе мүлде саңырау болуы мүмкін. Сондай-ақ, есту қабілетінен зардап шегетін адамдардың саны әртүрлі факторларға, соның ішінде жасқа байланысты өзгерістерге, созылмалы ауруларға, қоршаған орта мен генетикалық себептерге байланысты жыл сайын артуы мүмкін екенін атап өткен жөн. AI-Ym жобасы арқылы есту қабілеті шектеулі адамдар білім алып қана қоймай, қоғамда азаматтық көзқарасын білдіре алуына жасалған маңызды қадам болмақ. Қазірдің өзінде мектептер мен оқу орындары жобамен жұмыс істеп, оны кеңінен жүзеге асыруға дайындалуда. Жоба авторларының бірі Медет Мұқышевпен сұхбаттасып, сөздіктің қоғамға қалай ықпал ететінін сұрап білдік.
El.kz: Қазақша ым-ишара тілінің онлайн сөздігін құру идеясы қалай пайда болды?
Медет Мұқышев: Назарбаев университетінің "Faculty Development Competitive Research Grant Program 2019-2021" жобасы аясында біздің командамыз Қазақша ым-ишара тіліне арналған деректер жинағын құрастырды, бұл бірнеше деректер жиынтығын қамтыды. Маңызды нәтижелердің бірі 1800 ымнан тұратын сөздік болды. Өткен жылы Назарбаев Университетінің Әлеуметтік Дамыту Қорының гранттық бағдарламасына қатысу мүмкіндігін көріп, бұл Қазақша ым-ишара тіліне арналған толыққанды платформа құруға тамаша мүмкіндік екенін шештік.
El.kz: Жобаның негізгі миссиясы қандай және жоба арқылы нақты кімдерге қолдау көрсетуді көздеп отырсыздар?
Медет Мұқышев: Жобаның негізгі миссиясы – барлық балаларға, соның ішінде есту қабілеті бұзылған балаларға ақпарат пен білім алуға тең мүмкіндік беру және инклюзивті технологияларды білім беру ортасына кеңінен енгізу моделін құру. Біз есту қабілеті бұзылған балаларды қолдауды көздейміз, олардың оқу және ым-ишара тілін меңгеру дағдыларын жақсартуға көмектескіміз келеді. Жоба есту қабілеті бұзылған балаларға білім алу мүмкіндіктерін кеңейтіп, басқа оқушылармен бірдей білім беру үдерісіне қатысуға мүмкіндік беретін инклюзивті және технологиялық жағынан жетілдірілген білім беру платформасын құруға бағытталған.
El.kz: Сөздік әзірлеуге қандай мамандар қатысты? Ым-ишара тілін белсенді түрде қолданатын жандар да атсалысты ма?
Медет Мұқышев: Сөздікті әзірлеу үшін ым-ишара тілінің кәсіби аудармашылары тартылып, ым-ишара құралдарын жоғары сапада жазуды қамтамасыз етуге тырыстық. Атап айтқанда, осы жобадағы негізгілердің бірі болып табылатын FluentSigners-50 деректер жинағын жасауға (https://krslproject.github.io/FluentSigners-50/) ым-ишара тілінде сөйлейтіндер тартылды. Бұл жазылған мәліметтердің дәлдігі мен шынайылығын қамтамасыз етті. Төмендегі график деректер жиынтығына қатысқан мамандардың статистикасын көрсетеді, бұл әртүрлі қатысушылардың үлесін көрсетіп, ымдардың репрезентативті базасын құруға мүмкіндік берді.
El.kz: Сөздік құру барысында қандай қиындықтарға тап болдыңыздар?
Медет Мұқышев: Сөздік құру кезінде негізгі қиындықтар ымдарды жазу процесіне байланысты ұйымдастыру мәселелері және сөздікке енгізілетін ым-ишара түрлерін таңдау болды. Жазу процесін мұқият жоспарлап, ым-ишара тілінде сөйлесетіндермен және кәсіби аудармашылармен жұмысты үйлестіру қажет болды. Әрбір ым-ишара қимылының сапасы мен дәлдігін қамтамасыз етуге ден қойдық. Дегенмен, осы жағдайлардан бөлек ым-ишара сөздігін әзірлеу барысында басқа елеулі қиындықтар туындаған жоқ.
El.kz: Бұл онлайн-сөздік басқа ым-ишара тілінің сөздіктерінен несімен ерекшеленеді?
Медет Мұқышев: Біздің сөздігіміз жасанды интеллектінің әртүрлі алгоритмдерін қолдануымен ерекшеленеді. Мысалы, ым-ишара қимылын кері іздеу үшін біз қол конфигурациясы бойынша іздеу жүйесін әзірледік. Студенттер тобы бұл функцияны iOS қосымшасында (https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-70650-0_14) енгізіп қойды. Енді біз бұл мүмкіндікті платформамызға енгізуді жоспарлап отырмыз.
El.kz: Сөздікке енгізілген сөздердің базасы туралы айтып берсеңіз? Қандай сөздер қамтылды? Ол болашақта жаңартылып, кеңейтіле ме?
Медет Мұқышев: Біз сөздікке 20-дан астам тақырыпты қостық, мысалы: мемлекеттер мен қалалар, танысу, отбасы, үй, эмоциялар, IT, медицина, ғаламшар және басқа да тақырыптар. Әрбір категорияда шамамен 50-70 ым-ишара қимылы жазылған, бұл пайдаланушыларға көптеген тақырыптарды қамтуға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта біз ым-ишара қимылының тізімін кеңейту жұмыстарын бастап кеттік және жалпы санын 5000-ға дейін жеткізуді жоспарлап отырмыз. Осылайша, сөздік үнемі жаңартылып, кеңейіп отырады, бұл пайдаланушыларға қазақша ым-ишара тілін үйренем деген кез келген адамға анағұрлым толық және функционалды ресурс ұсынуға мүмкіндік береді.
El.kz: Ым-ишара тілінің қимылдарын көрсету үшін қандай технологиялар қолданылады? Қимылдарды бейне немесе сурет арқылы іздеу мүмкіндігі бар ма?
Медет Мұқышев: Ым қимылдары арнайы жазылған бейнелер арқылы көрсетіледі, бұл пайдаланушыларға әрбір ымды дұрыс орындауды көруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, біздің студенттеріміз қимылдарды дәл көрсету үшін дененің негізгі нүктелерін пайдаланатын аватар арқылы ымдарды көрсететін модельдерді бейімдеді. Қазіргі таңда біз ым қимылдарын сапалы көрсету үшін аватарды жетілдіру жұмыстарын жалғастырып жатырмыз, Сондай-ақ, ымдарды қол конфигурациясы бейнесі бойынша іздеу мүмкіндігі болады, оларды веб-камерада көрсету іздеу жүйесін интуитивті және ыңғайлы етеді.
El.kz: Бұл сөздік қандай платформаларда қолжетімді?
Медет Мұқышев: Қазіргі уақытта платформа веб-нұсқада қолжетімді. Біз платформаны мобильді телефондарға бейімдеу бойынша белсенді жұмыс жүргізудеміз, сондықтан пайдаланушылар сөздікті әртүрлі құрылғыларда қолдана алады.
El.kz: Сөздікке есту қабілеті бұзылған және басқа да топтар үшін қолжетімділік қалай қамтамасыз етіледі?
Медет Мұқышев: Онлайн сөздік қазақстандық хостердің сайтында орналастырылған және ai-ym.kz сайты қолжетімді. Бұл сөздікке барлық пайдаланушылар, соның ішінде есту қабілеті бұзылған адамдар кез келген уақытта қол жеткізе алады. Біз сондай-ақ басқа да топтар үшін платформаны интуитивті және ыңғайлы функциялар ұсыну арқылы қолжетімді етуге тырысамыз.
El.kz: Сөздік тегін бола ма, әлде ақылы функциялар енгізіле ме?
Медет Мұқышев: Иә, сөздік тегін болады. Сонымен қатар, платформада қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі кітаптарды оқу мүмкіндігі бар. Пайдаланушылар бейтаныс сөздерді ым-ишара тіліне аудару үшін жай ғана сол сөздің үстінен баса алады. Болашақта біз оқыту ойындарын, жаңа кітаптарды, сондай-ақ үйренген сөздерді және олардың ым-ишара тіліндегі сипаттамаларын сақтау мүмкіндігін қосуды жоспарлап отырмыз. Бұл қосымша функцияларға ақылы түрде жазылуға болады.
El.kz: Онлайн-сөздіктің білім берудегі және есту қабілеті бұзылған адамдарды қоғамға интеграциялаудағы рөлі қандай деп ойлайсыз?
Медет Мұқышев: Онлайн-сөздік есту қабілеті бұзылған адамдарға білім алуда тең мүмкіндік беруде маңызды рөл атқарады, оларға ым-ишара тілін үйренуге және өздерінің білім алу мүмкіндіктерін кеңейтуге көмектеседі.
El.kz: Сөздікті оқу орындарында немесе оқу бағдарламаларында енгізу жоспарларыңызда бар ма?
Медет Мұқышев: Иә, біз сөздікті оқу орындары мен оқу бағдарламаларына белсенді енгізуді жоспарлап отырмыз. Есту қабілеті бұзылған балалардың оқу тәжірибесін жақсарту және олардың оқу үдерісіне қатысу деңгейін арттыру үшін платформаны білім беру үдерісіне интеграциялау мақсатында білім беру мекемелерімен ынтымақтастық орнатып, бірлесе жұмыс істеуді көздеп отырмыз.
El.kz: Алдағы уақытта сөздікке қатысты қандай жоспарларыңыз бар? Қосымша тілдер немесе функциялар қосыла ма?
Медет Мұқышев: Болашақта біз сөздіктегі базаны айтарлықтай кеңейтіп, ым-қимылдардың санын 5000-ға жеткізуді жоспарлап отырмыз. Сондай-ақ, жаңа функциялар қосылады, мысалы, оқыту ойындары, үйренген ымдарды сақтау мүмкіндігі және платформаға жаңа кітаптарды қосу. Қазіргі уақытта сайттың интерфейсі қазақ, орыс және ағылшын тілдеріне аударылған.
El.kz: Сөздікті ым-ишара тілінде сөйлейтіндердің арасында қалай насихаттауды жоспарлап отырсыздар?
Медет Мұқышев: Біз сөздікті әлеуметтік желілер, білім беру мекемелерімен ынтымақтастық және ақпараттық кампаниялар арқылы насихаттауды жоспарлап отырмыз. Есту қабілеті бұзылған балалардың ата-аналарына, сондай-ақ осы аудиториямен жұмыс істейтін білім беру мамандары мен мамандарға ерекше назар аударылады. Сонымен қатар, біз «Қазақстанның саңыраулар қоғамы» бірлестігімен және «Жаснұр» саңыраулар қауымдастығымен ынтымақтастық орнатудамыз.
El.kz: Пайдаланушылар сөздікке кері байланыс беріп, жаңа ым-қимылдарын қосу туралы ұсыныстарды қалай жібере алады?
Медет Мұқышев: Платформада пайдаланушыларға кері байланыс қалдыру және жаңа ым-қимылдарды қосу туралы ұсыныстар жасау мүмкіндігі қарастырылады. Біз арнайы ұсыныс формасын, сондай-ақ пайдаланушылардың қажеттіліктері мен тілектерін ескеру үшін сауалнамалар мен пікірталастарға қатысу мүмкіндігін жасауды жоспарлап отырмыз.
El.kz: Қазақша ым-ишара тілінің сөздігін насихаттау мақсатында мемлекеттік органдармен немесе халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық орнатасыздар ма?
Медет Мұқышев: Иә, біз қазақша ым-ишара тілін насихаттау үшін мемлекеттік органдармен, сондай-ақ есту қабілеті бұзылған адамдардың білім алу және инклюзия мәселелерімен айналысатын халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты жоспарлап отырмыз. Мұндай ынтымақтастық тәжірибе алмасуға және жобаны жетілдіруге көмектеседі. Біз ым-ишара тілдерінің лингвистикасын зерттейтін Берген университетінің зерттеушілерімен белсенді жұмыс істеп жатырмыз.
El.kz: Жобаға қоғам мен мемлекеттік құрылымдар тарапынан қандай қолдау көрсетілуде?
Медет Мұқышев: Жоба Назарбаев Университетінің Әлеуметтік даму қорының грантына ие болды. Осы қаржылай қолдау платформаның алғашқы нұсқасын әзірлеуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ, біз жобаны насихаттау және оны білім беру жүйелеріне интеграциялау үшін білім беру және әлеуметтік ұйымдармен ынтымақтастық орнатуды жоспарлап отырмыз.
El.kz: Онлайн-сөздік қазақша ым-ишара тілінің таралуына және танымал болуына қалай әсер етеді деп ойлайсыз?
Медет Мұқышев: AI-YM платформасы қазақша ым-ишара тілін танымал ету үшін маңызды құралға айналады, оны есту қабілеті бұзылған адамдарға да, ым-ишара тілін үйренгісі келетін еститін адамдарға да қолжетімді етеді. Бұл мәдениетаралық байланысты нығайтып, қоғамдағы коммуникацияны жақсартуға көмектеседі.
El.kz: Сөздік есту қабілеті бұзылған адамдар мен өзге адамдар арасындағы коммуникацияны қалай жақсарта алады?
Медет Мұқышев: Платформа еститін адамдарға ым-ишара тілінің негіздерін үйренуге мүмкіндік бере отырып, есту қабілеті бұзылған адамдар мен өзгелердің арасындағы байланысты жақсартуға арналған маңызды ресурс болады. Бұл күнделікті қарым-қатынастан бастап кәсіби қызметке дейінгі әртүрлі салаларда өзара әрекеттесуге ықпал етеді.
El.kz: Халықаралық ұйымдармен тәжірибе және деректер алмасу үшін ынтымақтастық жоспарланып отыр ма?
Медет Мұқышев: Иә, біз халықаралық ұйымдармен тәжірибе алмасу, технологияларды жетілдіру және платформаның жұмыс сапасын арттыру үшін ынтымақтастық мүмкіндігін қарастырып жатырмыз. Бұл жобамызға әлемдегі озық тәжірибелерді енгізуге және оның маңыздылығын арттыруға мүмкіндік береді. Ым-ишара тілдерінің лингвистикасы саласында біз 4 жылдан астам уақыт бойы Берген университетінің профессоры Вадим Киммельманмен жұмыс істеп келеміз. Ал аударма және аватар технологиялары бойынша Цюрих университетінің өкілі Amit Moryossef-пен ынтымақтаса жұмыс атқарып келеміз.
El.kz: Аталмыш жоба Қазақстанның цифрландыру және инклюзия саласына қандай серпін әкелді?
Медет Мұқышев: Жоба Қазақстанның цифрландыру және инклюзия стратегиясында маңызды орын алады, өйткені ол есту қабілеті бұзылған адамдарға арналған қолжетімді білім беру шешімдерін құруға бағытталған. Бұл барлық азаматтарға білім мен ақпаратқа тең қолжетімділікті қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік мақсаттарды жүзеге асыруға ықпал етеді және қоғамдағы инклюзивтілікті арттыруға қолдау көрсетеді. Мемлекет осындай технологияларды дамытуға белсенді қызығушылық танытуда. Бұл сөзіме Ұлттық Ғылым Қорының бағдарламалық-мақсатты қаржыландыру гранттар беруі дәлел бола алады. Оның ішінде қазақша ым-ишара тіліне аударма жасайтын жоба да бар. Біздің команда қазақша ым-ишара тіліне арналған технологияларды дамыту бойынша жұмыстарды жалғастырудамыз және елеулі ғылыми негіздегі зерттеулерге қол жеткізе алдық. Біз бұл жобаның еліміздегі цифрландыру және инклюзия стратегиясының маңызды бөлігіне айналатынына сенімдіміз.
El.kz: Сұхбатыңызға рахмет!
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға