Қазақ халқының қолөнері туралы не білеміз?
Қазақтың қолөнері - ұлттық мәдениетіміздің ажырамас бөлігі. Қолөнер тамыры тереңде жатқан тарихтан сөз қозғап, қазақилығымыздың даралығын айқындайды. Сондай-ақ, бес саусағынан өнер тамған шеберлердің туындыларынан талғамның жоғарылығын, әдеміліктің биік шыңын байқауға болады. El.kz ақпараттық агенттігінің тілшісі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен мағыналы мәлімет беретін өнер түрі туралы зерттеу жүргізіп, қолөнер тарихынан сыр шертті.
Қолөнердің өнер ретінде қалыптасып, дамуы туралы ақпарат бүгінге дейін сақталды. Ол ерте замандардан бастауын алып, түрлі тайпалардың мәдени ерекшеліктерінен құралған көрінеді. Бүгінгі жаһандану жағдайында қайта жаңғырып, дәстүрлі өнер түріне айналып отыр. Қолөнердің түрлері де сан алуан. Мәселен, зергерлік бұйымдарды дайындау, музыкалық аспаптарды жасау, киіз үй тігу немесе басу, ат әбзелдерін дайындау және тағысын тағы. Қазақ қолөнершілері кез келген бұйымды әр бөлшегіне ерекше мән беріп, ұлттық нақышта жасау үшін асқан белсенділікпен білек сыбана кіріскен. Сол себепті қолөнершілердің ұлттық құндылықты насихаттаудағы рөлі ерекше деуге болады.
Қазақтың қолөнері – халықтың тұрмысы мен мәдениетінің ажырамас бөлігі. Ол ғасырлар бойы қазақ халқының өмір салты, рухани құндылықтары, күнделікті тіршілігімен тығыз байланысты болды. Қолөнер, бір жағынан, практикалық қажеттіліктерді қанағаттандырса, екінші жағынан, шеберлердің өнерін, шеберлік деңгейін көрсететін эстетикалық мұра ретінде маңызды. Оны адамзат тарихының ең көне өнер түрлерінің бірі десек дұрыс. Адамдар өз қолымен түрлі бұйымдар жасап, күнделікті өмірде қажетті заттарды өндіруде асқан шеберлігімен көзге түскен еді. Қолөнер материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру құралы ғана емес, мәдениет пен дәстүрдің айқын бейнесі болды. Әр қоғамның қолөнері оның тарихы, өмір сүру салты мен мәдениетін айқындады. Десе де қазіргі технологиялық даму мен жаппай өндірістің арқасында қолөнер сирек кездесетін өнерге айналып баратыны қынжылтады.
Қолөнерді адамзаттың өнер және еңбек тарихының ажырамас бөлігі ретінде қарастырған жөн. Күнделікті қолдануға қажетті бұйымдарды жасау емес, қоғамның рухани байлығын бейнелейтін мәдениет элементі деген орынды. Қазіргі қоғамда қолөнердің маңызы қалай өзгерді, неге ол сирек кездесетін және бағалы өнер түріне айналды деген сұрақтар жиі қойылады. Осы мақсатта қолөнердің бүгінгі таңдағы өзектілігіне тоқталамыз.
Қолөнердің негізгі түрлері қандай?
Тоқыма өнері
Тоқыма өнері - қазақ қолөнерінің ең көне түрлерінің бірі. Қазақ халқы киізден, жүннен, жіптен түрлі бұйымдар жасады. Киіз үйдің ішін және сыртын сәндеу үшін қолданылған текеметтер, сырмақтар, алашалар, кілемдер қазақтың тұрмысы мен дәстүрін бейнелейтін басты элементтер. Киіз басу өнерінің қазақтың қолөнерінде алатын орны ерекше. Бұл технология арқылы жылы әрі жеңіл киіз бұйымдары жасалған.
Зергерлік өнер
Зергерлік өнер – қазақ қолөнерінің ең нәзік және көркем түрі. Зергерлер алтын, күміс, мыс секілді металдарды өңдеп, алқа, білезік, сақина, сырға сияқты әшекейлер жасаған. Әсіресе, қазақ әйелдерінің сырға, шолпы, бойтұмар сияқты дәстүрлі әшекейлері ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде танымал. Зергерлік бұйымдар сән үшін ғана емес, адамның әлеуметтік мәртебесін, рухани сенімін білдіруде маңызды рөл ойнаған.
Ағаштан жасалған бұйымдар
Ағаш өңдеу – қазақтың қолөнеріндегі тағы бір маңызды бағыт. Ағаштан ыдыс-аяқтар, термелер, ер-тоқымдар, үй жиһаздары жасалған. Қазақ шеберлері ағаштан жасалған бұйымдарға ою-өрнек салып, оларды ерекше көркемдікпен безендірген көрінеді. Ою-өрнектер көбінесе геометриялық немесе табиғат бейнелеріне ұқсас болып келеді. Табиғатпен үндестікті, өмір сүру заңдылықтарын бейнелеген болатын.
Тері және былғары өңдеу
Қазақ халқы мал шаруашылығымен айналысқандықтан, тері мен былғары өңдеу де маңызды болды. Былғарыдан аяқ киім, белбеу, қамшы, ат әбзелдері секілді күнделікті өмірде қолданылатын заттар жасалған. Теріден жасалған бұйымдар әдемі ою-өрнектермен безендіріліп, ұлттық нақышқа ие болған.
Қазақ қолөнерінің маңызы қандай?
Қазақтың қолөнері – халықтың материалдық мәдениетінің бөлігі ғана емес, ұлттық рухани байлығын көрсететін өнер түрі. Қолөнердің әрбір элементі халықтың тарихы, өмір сүру салты, рухани дүниесімен тығыз байланысты. Сонымен қатар, қолөнер ұрпақтан-ұрпаққа берілетін мұра, ұлттық бірегейлікті сақтау құралы болып табылады.
Қазіргі кезде қазақ қолөнері жаңғыртылып, әлемдік деңгейде танымал бола бастады. Бұл өнер түрі ұлттық мәдениетті сақтау үшін ғана емес, туризм мен экономика салаларында да үлкен әлеуетке ие.
Қолөнердің тарихи мәні неде?
Қолөнердің тарихы мыңдаған жылдарға созылады. Алғашқы адамдар тастан, ағаштан, сүйектен құрал-жабдықтар жасап, тұрмыста қолданып бастаған. Кейіннен металлургия дамып, қолөнершілер темір, күміс, алтын сияқты металдардан қару-жарақ, әшекейлер, ыдыстар мен басқа да қажетті заттар жасады. Мысалы, қола дәуірінде қолөнершілер қола мен мыс секілді металдарды өңдеп, сауыт-сайман, тұрмыстық заттар дайындаған еді. Әрбір кезеңнің қолөнері сол дәуірдің мәдениеті мен экономикасына сәйкес дамып отырған.
Орта ғасырларда қолөнершілер халық арасында үлкен мәртебеге ие болды. Қолөнершілер гильдиялары өз ісінің шеберлерін біріктіретін қауымдастықтар құрып, жастарды оқытып, өнердің үздік дәстүрлерін келесі ұрпаққа жеткізетін-тін. Мұндай гильдиялар орта ғасырлық қалалар мен ауылдардағы өмірдің маңызды бір бөлігі болған еді.
Қолөнердің бүгінгі әлеуеті
Бүгінде қолөнердің маңызы айтарлықтай өзгерді. Өнеркәсіптің дамуы, жаппай өндіріс пен технологияның енгізілуі нәтижесінде қолөнер өнімдері қажеттілік ретінде емес, сән-салтанат, бірегейлік символы ретінде қарастырылады. Қазіргі кезде өнеркәсіптің дамуы және заманауи технологиялар көптеген бұйымды арзан және жылдам өндіруге мүмкіндік береді. Жаппай өндірістің арқасында бұрын тек қолөнершілер жасаған заттар енді зауыттарда жаппай шығарылатын болды. Сол себепті қолөнер бұйымдары қолжетімсіз әрі ерекше құндылыққа ие болып отыр.
Қолөнер бұйымдары бүгінде интерьер дизайнында, сыйлықтық өнімдер ретінде, сән индустриясында қолданылады. Қолөнершілердің жасаған әрбір бұйымы – жеке тарихы бар, бірегей туынды. Адамдарға бір нәрсенің ерекше екенін сезінуге мүмкіндік береді. Жаппай өндірілген бұйымдардан айырмашылығы да осында - қолөнер әрқашан бірегей.
Қолөнердің құнсыздану себептері
Қазіргі қоғамда қолөнердің сирек кездесетін өнерге айналуына бірнеше себеп бар десек болады. Біріншіден, технологияның қарқынды дамуы және жаппай өндіріс қолөнер бұйымдарына сұранысты төмендетті. Бұрын адамдар күнделікті тұрмыста қолданатын заттарды жасау үшін қолөнершілерге жүгінсе, қазір дүкендер мен интернет арқылы сол заттарды оңай сатып алуға болады. Әрі бағасы арзан.
Екіншіден, уақыт тапшылығы мен өскелең ұрпақ талғамының өзгеруі қолөнердің ұмыт болуына әсер етті. Бүгінгінің адамдары жылдам әрі қолжетімді шешімдерді таңдайды. Сондай-ақ, қолөнерге үйрену және оны дамытуға қажетті уақыт пен күш жұмсауға көбісі дайын емес. Урбанизация мен цифрландыру процестері де жастардың қолөнерге қызығушылығын төмендетіп отыр.
Үшіншіден, білім беру саласындағы өзгерістер қолөнердің құнсыздануына ықпал етеді. Бұрында мектептерде және үйірмелерде қолөнер сабағы көп болатын. Ал қазіргі таңда бұл пәндер көп жағдайда қосымша немесе екінші дәрежелі пәндер ретінде қарастырылады.
Қолөнерді қайта жандандыру
Қолөнердің сирек өнерге айналуына қарамастан, оны қайта жаңғыртуға деген сұраныс артып келеді. Бүгінгі күні көптеген адам қолөнер бұйымдарын жоғары бағалайды. Бұл сұраныстың өсуі қолөнершілерге жаңа мүмкіндіктер ашуда. Мәселен, интернет пен әлеуметтік желілердің арқасында шеберлер өз жұмыстарын әлемдік нарыққа шығарып, өз өнерін кеңінен таныта алады. Онлайн платформалар арқылы шеберлердің жұмыстары әлемдік нарыққа шығып, көпшіліктің қызығушылығын туғызуда. Бұл қолөнершілер үшін жаңа табыс көзі ғана емес, сонымен бірге олардың өнерін насихаттаудың да құралына айналды.
Қолөнер арқылы адамдар өздерінің мәдениетін, тарихын қайта жаңғыртып, оны болашақ ұрпаққа жеткізуге тырысады. Мәселен, ұлттық қолөнер бұйымдары киіз, зергерлік әшекейлер, кілем тоқу секілді өнер түрлері қазақ халқының тарихи және мәдени мұрасының бір бөлігі болып қала бермек.
Қолөнер адамзат тарихының ажырамас бөлігі болғанымен, қазіргі заманғы өндіріс процестері оның құнсыздануына алып келді. Алайда қолөнердің бірегейлігі мен мәдени құндылығы оны толық жоғалып кетуден сақтап отыр. Қазіргі таңда оны қайта жандандыру жолдары қарастырылуда. Қолөнердің болашағы тек жаңа технологияларға емес, дәстүр мен мәдениетке деген құрметке байланысты болады. Егер біз өзіміздің ұлттық және мәдени құндылықтарымызды сақтап, оларды жас ұрпаққа жеткізсек, қолөнер әрдайым мән-маңызын жоғалтпайтын өнер түрі ретінде сақталады.
Қолөнердің қайта жаңғыру мүмкіндіктері көп. Қазіргі уақытта көптеген елде қолөнерді қолдау бағдарламалары жүзеге асырылуда. Мәдени мұра ретінде қолөнерді сақтап қалу мақсатында шеберлерге арналған курстар, көрмелер және фестивальдер ұйымдастырылады.
Қолөнердің қайта жандануына ықпал ететін тағы бір фактор – экология мен тұрақты даму мәселелері. Қазіргі таңда көптеген адам табиғи материалдардан жасалған, экологиялық таза өнімдерге деген қызығушылық білдіруде. Ал қолөнер бұйымдары дәл осындай қасиеттерге ие. Себебі оларды жасау барысында табиғи ресурстар тиімді әрі ұқыпты қолданылады.
Қолөнердің мәдениеттегі рөлі қандай болды?
Қолөнер ежелден бері әртүрлі халықтардың мәдениетін бейнелейтін символдардың бірі болды. Әр қоғамның, әр халықтың өзіне тән қолөнер түрлері бар. Олар сол елдің мәдениеті мен өмір салтының ерекшеліктерін көрсетеді. Мысалы, қазақ халқының қолөнері тек тұрмыстық қажеттіліктерді қанағаттандырумен шектелмейді. Ол халықтың дүниетанымын, рухани құндылықтарын көрсетеді. Қазақтардың киіз үй жасау өнері, тері өңдеу, кілем тоқу, зергерлік әшекейлер жасау барлығы халықтың күнделікті өмірімен және оның тарихи дамуымен тығыз байланысты болды.
Бұрын қолөнершілер өз жұмыстарында табиғи материалдарды қолдана отырып, қоршаған ортамен үйлесімді өмір сүрудің маңызын түсінген. Олар қолмен жасаған әрбір заттың сапасына, оның әдемілігіне мән берген. Қолөнер бұйымдары тек күнделікті өмірде қолданылатын заттар емес, мәдениет пен дәстүрдің көрінісі болып табылады.
Қолөнердің экономикадағы орны
Қолөнер - мәдениет қана емес, экономиканың да маңызды бір бөлігі. Ежелгі және ортағасырлық қоғамдарда қолөнершілердің жасаған бұйымдары сауда-саттықтың негізгі тауарларының бірі болды. Алыс елдерден келген саудагерлердің арқасында бір елдің қолөнері екінші елдің мәдениетіне ықпал етті. Мысалы, Жібек жолы бойындағы елдерде әртүрлі шеберлер өздерінің бұйымдарын сата отырып, басқа халықтармен мәдени алмасуды жүзеге асырды. Бұл процесте қолөнер тек экономикалық емес, мәдени алмасудың да маңызды құралына айналды.
Қазіргі таңда қолөнердің экономикалық рөлі өзгергенімен, ол әлі де ерекше сұранысқа ие сала ретінде қарастырылуда. Бүгінде қолөнершілер өз бұйымдарын жергілікті нарыққа ғана емес, халықаралық нарыққа да шығарып, өзіндік бірегейліктерін әлемге танытуда. Әсіресе интернеттің арқасында қолөнер бұйымдарын сату жаһандық деңгейде жаңа мүмкіндіктер ашты.
Қолөнердің қолжетімділігінің төмендеуі немен байланысты?
Қолөнердің сирек кездесетін өнерге айналу себептерінің бірі – индустриализация мен жаппай өндірістің дамуы. Өнеркәсіптік революциядан кейін көптеген затты машиналар арқылы жаппай өндіру мүмкіндігі пайда болды. Бұл өндіріс шығындарын азайтып, тауарлардың бағасын төмендетті. Бірақ бірегей қолөнер бұйымдарына деген қажеттілікті азайтты. Көптеген тұрмыстық зат фабрикаларда арзан әрі тез шығарыла бастағандықтан, адамдардың қолөнершілерге жүгінуі сиреп кетті.
Сондай-ақ, қазіргі жастар арасында уақыт тапшылығы мен басқа да өмір салтындағы өзгерістер қолөнерге деген қызығушылықтың төмендеуіне алып келді. Ал қолөнер – көп уақыт пен шыдамдылықты қажет ететін процесс.
Қолөнер – бұл тек заттар жасау емес, мәдениет пен дәстүрді сақтап қалудың маңызды құралы. Қазіргі заманда қолөнердің мәні айтарлықтай өзгергенімен, әлі де жоғары бағаланады. Технология мен жаппай өндіріс қолөнерді сирек кездесетін өнерге айналдырғанымен, оны қайта жандандыруға деген қызығушылық артып келеді. Қолөнер тек шеберлік емес, рухани байлықтың, мәдени мұраның көрінісі болып табылады. Осы өнер түрін сақтап қалу және болашақ ұрпаққа жеткізу – әрбір қоғамның алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға