Ұлы Дала мәдениетіндегі зергерлік өнер

Бүгін қазақ тарихы мен мәдениетінің тағы бір болмысы бөлек өнері туралы сөз қозғаймыз. Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің ғылыми кеңесі ұсынған деректерді пайдаланып, Ұлы Дала тарихындағы зергерлік өнердің қыр-сырына үңіліп, олардың халық арасындағы наным-сенімдермен байланысын көрсетпекпіз. Орталық Азия халықтарының зергерлік өнері оның тарихы мен мәдениетінің өзіндік ерекшеліктерін көрсететін тұтас бір бағыт болып саналады. Бұл үлкен аймақтың тарихы көптеген маңызды кезеңдерді бастан өткерді, соның нәтижесінде мұнда тұтасқан бірегей мәдениет қалыптасты. Қала мен даланың синтезі, әртүрлі табиғи аймақтардың болуы, әртүрлі шаруашылықтар: дүниетанымдық қызметіне сәйкес үстемдік құрған – көшпенділік пен отырықшы егіншілік, Шығыс пен Батыс арасындағы географиялық жағдайдың ерекшелігі, осының барлығы өңірдің қарқынды дамуына және өзіндік ерекшелігі бар мәдениеттің қалыптасуына алып келді. Сонымен, Орталық Азия зергерлеріне тән мәнердегі зергерлік өнер сан ғасырлық бай тарихтың нәтижесі болып есептеледі.

Зергерлік бұйымдар топтамасының басым бөлігін әйел әшекейлерінің құрауы кездейсоқ емес. Дәстүрлі қоғамдағы әйелдердің ерекше, өмір сыйлаушы және дәстүрді сақтаушы ретіндегі орны әйелдің қаіпсіздігін қамтамасыз ететін арнайы шараларды қалыптастырды. Сондықтан Еуразия даласынан табылған қола дәуіріне тән алғашқы киім әйел адамға тиесілі болған. Көне кезеңдердегі әйел киімдерінің сұлулығы, ондағы әрбір әшекейі ішіне жұмбақ сырға толы болғандығымен таң қалдырады. Сол кезеңдегі әйелдің қоғамдағы бейнесі оның сұлулығына назар аударуға негізделген.

Тарихшылардың зерттеуі нәтижесінде табылған көптеген әшекейлер қалыңдықтың киіміне тиесілі. Қалыңдықтың киімі оның руының, әлеуметтік жағдайының және байлығының көрсеткіші болды. Әңгіме тек материалдық игіліктер туралы ғана емес, қалыңдық руының байлық туралы түсінігінің тереңдігін көрсетті және сәттіліктің, бақыттың нышаны ретінде қабылданды.

Әшекейлердің салмағы он килограммға дейін жетуі мүмкін. XIX-XX ғасырлардың басында қалыңдық әшекейлерінің толық жинағы шашбау және төс әшекейлері, сырға, білезіктер, сақиналар кірді. Егер жасөспірім қыздар әшекейлер жиынтығының жекелеген бөліктерін тақса, он бес-он алты жасқа толғаннан кейін толық түрде тағатын болған.

Дәстүрлі киімнің мазмұнын ашып түсіндіруге ондағы әшекей бұйымдардың орналасу реттілігі маңызды болып саналады. Киімді дістүрлі санада кіші әлем ретінде қабылдаған. Сондықтан оны безендіретін әшекейлер – көлденең және тік құрылымды негізге ала отырып орналастырылған.

Дәстүрлі киім әшекейлерінің әрбір бөлшегінің арнайы орны болған. Металдан жасалған әшекейлер дененің нәзік тұстарына қорғаныс қызметін атқаратындай қасиетке ие болды. Көлденең құрылымдағы әшекейлер маңызды орын алды. Бұл идея сөздік мағынада да іске асқандығын көптеген әшекей атаулары дене мүшелерінің атауымен сәйкестігінен байқауға болады.

Қарапайым геометриялық пішіндерді – шеңбер, төртбұрыш, үшбұрышты пайдаланып өрнектер құрастыру көптеген халықтарға тән. Осыларды орынды үйлестіру арқылы ою-өрнектердің шексіз көп нұсқаларын қалыптастырған. Өсімдік үлгісіндегі өрнектер қазақтың зергерлік бұйымдарын безендіруде жетекші орынға ие болғанына қарамастан геометриялық элементтерде әшекей құрылымында маңызды орын алады. Олар бұйымды жасауда оның негізгі қаңқасын қалыптастырады. Әшекейдің өзі, оны безендіріп тұрған бөлшектері: көзі, көздегі тасты бекітуге арналған қасы, оюлар барлығы да шеңбер, үшбұрыш, төртбұрыш пішінді. Дәстүрлі санада кіші әлем ретінде қалыптасқан киімнің ажырамас бөлігі әшекейлер екенін ескерсек, геометриялық пішіндердің көмегімен әлем жаңғыртылды, бірақ оған өмір нышанын енгізу үшін өсімдік өрнегінің бөлшектері өте қажет.

Геометриялық элементтерді көп пайдалану, бүршіктеу, алтын жалату сияқты жасау тәсілінде қолдану, әшекейлердің беткі жағын безендіруде әртүрлі бүршіктерді пайдалану және тереңдетілген тегіс фон түрінде дайындау батыс қазақстандық зергерлердің қолынан шыққан бұйымдардың өзіндік ерекшелігін қалыптасуына себепші болды. Әшекейдің көзіне пайдаланылған тастардың жеке қасиеттерін ұтымды пайдалану, сонымен қатар, оның көлемін, пішінін, түсін ескеру, беткі жағын белсенді түрде үйлестіру, ұсақ бөлшектерге деген сүйіспеншіліктің болуы – басқа да дәстүрлі шеңбердің жұмыстарынан ерекшелеп тұрды. Оңтүстік өңірдегі зергерлер шығармашылығында бұйымның түсі ерекше маңызды рөлге ие болған. Металдың өзі эмальдау әдісімен қызыл, көк және жасыл түске өзгертілгенде өзінің бастапқы қасиеттерінен басқа сипаттағы түрге өзгерді.

Бірақ қазақтың зергерлік өнерін түсінуде жалпы ортақ белгілер басты рөл атқаратыны белгілі. Бұған ірі көлемді пішіндерге ұмтылу, анық оқылатын өрнек, қарапайым және бір жобадағы өрнектер, түрлі-түсті тастарды пайдалану, бөлшектердің шектеулі болуы жатады.

Шығармашылық дамып отырған әлемде тынбай еңбек еткен бұрынғы зергерлердің жұмыстары таң қалдырады. Мысалы, еліміздің мұражайларынан көретін өткен ғасырлардағы бұйымдардың әрбірі белгілі бір дәстүр шеңберінде жасалған. Оның төңірегінде қызметті жүзеге асыруға болатын жасырын ұстанымдар болған. Сонымен бірге шеберлер ескінің сарқыншағына айналған қағидаларға жаңа өзгерістер енгізуге тырысты. Ғасырлар бойы жинақталған тәжірибені ескере отырып жаңа бұйымдарды қалыптастыру дәстүрдің ұлы күшіне айналды.

Зергерлік бұйымдарға қатысты наным-сенімдер

Қазақ әшекейінің әдет-ғұрыпқа, салт-санаға, дәстүрге, діни ұстанымдарға байланысты қызметіне талдау жасау, қазақ халқының рухани мәдениетінің маңызды аспектісін зерттеу болып саналады. ХІХ-ХХ ғасырдың басында әйел әшекейлері сұлулық пен тұрмыстық мақсаттан басқа ғұрыптық, магиялық-діни қызметтерді атқарды, сондай-ақ аймақтық, мүліктік және жас ерекшеліктерін білдіретін қасиеті болды. Зергерлік бұйымдардың семиотикалық құрылымындағы ежелгі таным оның магиялық-діни негізі болуы мүмкін, оның тамыры ғасырлар тереңіне кетіп жатыр.

Неолит дәуірінің өзінде сүйектен, тістерден, жануарлардың қылтасынан және түрлі қабыршақтардан жасалған әшекейлер болған және олар өз иесіне күш пен аңның ептілігін беріп, иесін кездейсоқ шабуылдардан және келеңсіздіктерден сақтаған.

Бұйымның магиялық қасиетін жағымды қабылдау оларды әдемілік тұрғысынан ұғынуға және оны безендіру жазығына аударуға мүмкіндік берді. Біздің заманымыздан бұрынғы ХVІІ-VIII ғасырларда металдан жасалған зергерлік бұйымдар «табиғи» әшекейлерді алмастыра отырып олардың магиялық қасиетін қабылдаған.

Қазіргі уақыттың өзінде, әсіресе егде жастағы қазақ әйелдерінің арасында дәстүрлі әшекейлерге байланысты бірқатар ырымшыл көзқарастар сақталған. Ақпарат берушінің мәліметі бойынша, күміс білезікті тағып жүрсе жайсыз түстерден шошып оянудан сақтайды. Зергерлік бұйымның көмегімен түрлі сырқаттардан емделуге болатын болған, ол үшін зергерге ауруды қуалайтын қасиеті бар арнайы әшекейлерді жасатуға тапсырыстар берілген. Әшекейді ұнатқан басқа сұрап алғанға дейін тағып жүрген. Әшекейді басқа адамға сыйлау арқылы сырқаттан айығамыз деп сенген. Аяғы ауыр әйелде аман-есен босанып алғаннан кейін тағып жүрген әшекейін жақын құрбысына немесе туысына сыйға берген.

Әшекейлерді сыйлау арқылы төлем жасайтын тағы да басқа жағдайлар бар. Мысалы, қазірдің өзінде ауылдық жерлерде баланы қырқынан шығаруға арналған жиынға сыйлық алып келген қонақтар баланың анасынан немесе апасынан кез келген дәстүрлі әшекейді сыйға бер деп сұрауға қақылы. Үй иесі әшекейлерді жасырып қойғанымен, қонақтар олардың әшекейлерін бес саусақтай жақсы білуі мүмкін. Келген қонақтың сұраған сыйлығын бермеуге қорыққан, себебі ол баланың өліміне әкеледі деп ойлаған. Сыйға берілген әшекей баланың өмірі мен денсаулығы үшін берілген садақа сияқты болған.

Зергерлік өндірістегі құрал-саймандары да сиқырлы күшке ие болған. Көріктер киелі болып саналғандықтан, оларды құнттап ұстаған және үстінен аттап өтуге болмайды деп сенген.

Сонымен, зергерлік өндірісінің өнімі және құрал-сайманы өмірдегі бірқатар жағдайларда қорғаушы ретінде, сыйлық және төлем ақы ретінде қолданылған. Дәстүрлі қазақ тұрмысында зергерлік бұйымдардың материалдық құндылығына қарағанда олардың сиқырлы қасиеті басты назарда болған.

Қазақ әшекейінің семантикалық мазмұнын түсіндіру әртүрлі магиялық түсініктердің тұтастай жүйесін ашады. Зергерлік бұйымның барлық құрылымы: оның пішіні, бөлшектері, материалы және өрнектері мән-мағынаға толы. Жекелеген көркемдік мәнерлерді, сонымен қатар көп мазмұнды материалдарды, жартылай семантикалық екенін атап өту қажет. Керісінше, бір ғана түсінік әртүрлі бейнелер арқылы түсіндіріледі. Табиғи тастар, күмістер ерекше қасиеттермен сипатталатын материалдарға жатады. Тастан жасалған қондырмалар қазақтарда тас немесе көз деп аталады. Мұндай метафора кездейсоқ таңдалып алынбаған. Өйткені әшекекейге теңбіл моншақтар, шақышталған «көзді» өрнек тәрізді орнатылған тас бәрін көріп тұратын қорғаушы және күзетші қызметін атқарушы ретінде қабылданған.

Қазақтардың түсінігі бойынша ақық көз тиюден сақтайды, інжу көзге шыққан сүйелді, кәріптас жемсауды емдейді, ал маржан дуадан сақтайды деп сенген. Сонымен қатар олар жайлы өмірге себепші, көгілдір ақық бақыт әкелуші деген сияқты түсінік болған. Күміс негізге орнатылған осындай тастар қорғаушы ретінде кавказдық ноғайларда, өзбектерде жіне тағы басқа елдерде тараған. Маржанға деген құмарлық дәстүрлі тұрмыстағы Айға сыйыну ғұрпымен байланысты болуы мүмкін. Егде жастағы әйелдердің көбісі өзінің маржанды ұнату себебін, онда ай түсінің бөлшегі бар болуымен түсіндірген. Маржанның сиқырлы күші туралы түсінік, Қазақстанның оңтүстігінде кең тараған танабау тағу салтымен байланысты болуы мүмкін. Бұл дәстүрдің маңызы сол, егер әйел адам басқа кісінің баласына маржан көзді тананы таққан жағдайда, баланың ата-анасы оған қайтарым ретінде қонақасын беретін болған. Аталған әдет-ғұрып көпшіліктің көмегі қажет болатын көлемді жұмыстарды жасайтын кездерде, мысалы, тоқыма тоқу кезінде өте пайдалы. Түркітанушы Әбубәкір Диваевтың мәлімдеуінше, тастардың жағымды әсері қазақ ырымдарында да көрініс тапқан. Мысалы. түсінде маржан, інжу тауып алса үйге ырыс-береке келеді деп сенген.

Тастардың сиқырлы күші оларға ұқсатылып жасалған. Батыс Қазақстандық әшекейлердің басым бөлігі ақықтан бөлек, қызыл, қара немесе көк түсті шынылар арқылы безендірілген. Қызыл рең оттың, күннің және өмір күшінің белгісі іспеттес. Ол сонымен қатар, қорғаушылық қасиетке ие, сондықтан нәрестенің бесігінің бас жағына оны «зұлым тілден» қорғаушы ретінде қызыл барқыттан тігілген тілшені іліп қоятын болған.

Қазақ халықының таным-түсінігінде күміс тазарту және сиқырлы күшке ие болғандықтан әшекейлердің көбі күмістен жасалған. Халық сенімі бойынша, түсінде күмісті көру байлықтың нышаны деп саналған. Баланы қырқынан шығарып шомылдырған кездегі міндетті атрибуттың бірі күміс. Баланы шомылдыратын суға тұз, асық, сақина және күміс теңге салып – «күнің күмістей жарқын болсын» деп тілек айтқан. Моңғолдарда да күміс осындай сиқырлы күшке ие болған. Олар көлге табыну кезінде суға күмістерді лақтырған.

Қазақ ұғымында ежелгі бойтұмар түріндегі «табиғи» бұйымдар да апотропиялық күшке ие болған. Асық, қойдың және түйенің жүні де қорғаушы күш ретінде пайдаланылған. Мұның барлығы ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан тотемдік ұғымдармен байланысты. Төрт түлік малды пір тұту ғұрпы және олардың сиқырлы күші туралы ақпарат қазақ халқының ауыз әдебиетінде, халықтың салт-дәстүрі мен сенімінге бүгінгі күнге дейін сақталып қалған.

Үкінің басы, тырнағы және қауырсыны «күшті» бойтұмар ретінде мойындалған. Қайыс белдіктердің жиынтығында күміс қапсырмалар мен жапсырмаларда стильді өрнектелген жапалақтың басының бейнесі көп көздеседі. Үкі қауырсынын қорғаушы күш ретінде баланың бесігіне, жас малдың мойнына таққан, баланың киіміне, қабырғадағы түс киізге іліп қойған, бас киімдердің барлық түріне тігу арқылы одан сұлтан жасаған, сонымен қатар үкі қауырсынын домбыраға тағу арқылы ақынды көз тиюден сақтаған. Үкі қауырсыны сондай-ақ қырғыз, өзбек және түркімен халықтарында да қорғаушы күш ретінде қолданылғанын этнограф Г.П. Васильев атап өткен, ал Н.Г. Борознаның мәлімдеуінше Орта Азиялық дешті-қыпшақ халықтарында қырғауыл, тауыс және қораз қауырсындары да қасиетті деп саналған.

Үкі қауырсыны өзінің сиқырлы күшінің мәні жағынан үйлену салтанаты кезінде образды түрде материалдық баламаға теңестірілді. Мысалы, үкі қалыңдықтың бас киіміне тігілген және қалыңдықтың ата-анасына құдалар үкі ретінде қой және ақша сыйлаған. Бұдан басқа құдалар қалыңдыққа үкі тағу арқылы ен тақтық деп, атастыру рәсімін өткізген.

Үкі тырнағы қорғаушы күш ретінде бесікке тағылып, күміспен сапталып, бас киімдерді безендіруде балалардың, әсіресе қыздардың қамзолдарын әшекейлеуде пайдаланылған. Ол сонымен қатар қырғыз халықтарында да, хорезмдік иомуттарда да балалардың қорғаушы әшекейінің құрамдас бөлігі саналып, «гуш дырнақ» деп аталған. Жапалақты қазақтар екі кейіпке қабылдаған. Бір жағынан ол зұлым күштердің өкілі тәрізді саналып, жағымсыз көріністерге қарсы тұра алатын қабілетке ие кейіпте болған. Екінші жағынан алсақ, жапалақ киелі құс. Құстар мен олардың бейнелеріне қорғаушы күш ретінде сену ғұрпы өте ежелгі кезеңдерден бастау алатыны анық. Құстар күннің өнімділікті арттырушы және тазалаушы күшінің нышаны болды.

Халқымызда осыған ұқсас көріністер жылан мен байланысты, дегенмен мұнда тотемдік негізде жоққа шығарылмайды. Жылан бас деп аталған ұлу қабыршақтары да қорғаушы күшке ие ретінде қабылданып, оларды балалар киіміне тігіп және бесікке іліп пайдаланған. Қабыршақтарды қорғаушы күш ретінде қолдану Азиядағы түркі тілді халықтардың барлығына тән болған. Қазақтың киіз, мата, кестелі бұйымдар сияқты қолданбалы өнерінің барлық түрінде жылан бейнесі бедерленген.

Қабыршақтар, мойын әшекейлері мен шашбауларды сәндік безендіруде жиі кездеседі. Бұл жағдайда тек қорғаушы күш ретінде ғана емес, сонымен қатар оңды құбылыстар үшін ұйытқы күйге ие деген ұғымда қолданылған. Зерттеушілердің пікірінше, жылан және қабыршақ ұғымдары алғашында әйел затының бастауы ретінде туу-кебею идеясының және балалар мен оларды туылуының қамқоршы, қорғаушысы ретінде қабылданған.

Көбіне күміспен апталған алқа және түйме ретінде пайдаланылатын құрма сүйектері де мейрімділік пен игілік әкелуші тылсым күшке ие деген ұғым болған. Әсіресе меккеден әкелінген құрма сүйектері ерекше бағаланған. Бұл жерде біз діни кейіптегі анимизммен кездесіп отырмыз. Қасиетті ағашқа табыну ғұрпы жалпы Қазақстан бойынша кешегі күнге дейін жалғасып келген. Әулие бұлақтарға жақын орналасқан ағаштардан халықтың тілек тілеп, ниет қылып байлаған шүберектері бүгінгі таңда да кездеседі. Ант беру немесе бөрген уәдесінің шындығын куәландыру үшін қазақтардың ағаш бұтақтарын пайдаланғандығы осы ғасырдың басында да кездескен. Бойтұмар жасауға пайдаланылған ағаштардың қорғаушылық қасиеттері туралы түсінік, сонымен қатар түркімендерде де болған.

Қазақ танымына сәйкес, күміске бекітілген қоңыр және қара түсті қыш түймелер зұлым күштердің ықпалына кедергі жасайды. Қыш түймелердің семантикалық мәні жылан бейнесімен байланысты. Оның тарихи тамыры өте терең. Табиғи бағалы тастардың көп болғанына қарамастан, біздің заманымызға дейінгі V-III мыңжылдықта мысырлықтардың қыштан жасалған түймелерді көп қолдануы – оның сиқырлы күшіне деген сенімнің болғандығымен түсіндіріледі.

Қазақтар тіпті қарапайым тастың өзін қорғаушы күші бар деп қабылдаған. Бүгінгі күні де егде жастағы әйелдер бұрымдарына әшекей ретінде қара тастарды тағады. Қара түсті жеті тасты қалтаға немесе қапшыққа салып, малдың мойнына, бесікке және есіктің босағасына іліп қояды. Қазақтар және Орта Азияның басқа да халықтары баланың қолына ақ-қара көздері бар білезік тағады. Сенім иелері қара тастар зұлым күштерден қорғайды десе, ақ түсті тастарды мейірімділікті шақырушы қасиетке ие дейді. Осындай ұстаныммен қарама-қарсы түстерді іріктеуде алғашқы қауымдық дуализмнің сарқыншағын көруге болады. Сондай-ақ Батыс Қазақстандық әшекейлердің құрамдас бөлігі сәндік элементтерде дуальдық жүйені сипаттайды. Әдетте, қазақтарда бұйымдардағы салпыншақтар саны жеті, тоғыз сияқты қасиетті сандарға сәйкестендіріліп жасаған. Арнайы дайындалған бойтұмар мен талисмандардан басқа дәстүрлі қазақ әшекейлерінің сиқырлы мәні уақыт өте келе өз мәнін жойып, негізгі назар оның сәндік жағына ауысты.

Дәстүрлі тұрмыста үшбұрышты пішін қорғаушы күш ретінде қабылданып, басқа халықтар сияқты күн сәулесі ұғымымен байланыстырған. Әйелдің ұрпақ әкелу қасиеті, сондай-ақ әлемнің тік құрылымы жайындағы ұғым ретінде танылған. Ал тіктөртбұрышты бойтұмарларда және қолтықшаларда көбіне Құран сүрелері жазылған.

Қазақтар сырғаны ежелден жебеуші күш санайтын. Осы себепті әйелдер оны өмір бойы тағып жүретін. Уақыт өте келе олардың тек пішіні өзгеріп, тағуға ыңғайландырылды. Сонымен қатар, тұрмыстағы әлі күнге дейін ең сүйікті әшекей – сырға, ең қажет – жүзік болып саналады. Тарихшылар деректерінде әйел қайтыс болғанда оның барлық әшекейлерін шешіп, шашын жайып, тек қана құлақтан жылан өтеді деген сеніммен сырғасын қалдырғаны айтылады. Қазақ сырғаларының магиялық табиғаты оның символикасымен күшейеді. Оның бөліктерінің пішіні жылан, шың, күн, ай, шиыршық тәрізді болады. Шамасы, мата бұйымдарындағы сырға және үшбұрышты тұмар түріндегі өрнектер әлі күнге дейін үлкендермен қорғаушы тұмар ретінде ұғынылатыны кездейсоқтық емес. Қазіргі уақытта қазақтардың дәстүрлі тұрмысында құдаласу кезінде күйеу жігіттің туыстары сыйлық толтырылған қоржын алып келеді. Бұл қоржынның ілгектеріне күміс әшекейлер, көбінесе білезіктер, жүзіктер мен сақиналар жиі тағылады. Солтүстік Қазақстанда әшекейлер мұндай жағдайларда қызыл барқыт матаның қиындысына тігіледі және де бұлардың арасында міндетті түрде моншақтар болуы керек. Еліміздің оңтүстік аймақтарында күйеу жігіттің үйіне келе жатқан қалыңдық бір саусаққа екі сақина киген, шеткі сақинаны оның бетін бірінші ашқан адам шешіп алады. Ал Солтүстік Қазақстанда бұл жағдайда қалыңдықтың үкісін алып кеткен. Батыс Қазақстанда беташар салтанатынан кейін қалыңдықтың екі жағынан сүйемелдеп тұрған туыстарына және келіннің сәукелесін алып басына орамал таққан адамға сыйлық ретінде жігіт жақ жүзік берген. Осылайша, көріп отырғандай, екі жағдайда да қалыңдықтың бетін ашқаны үшін сиқырлы зат төленеді. Егер келін үйлену тойынан кейінгі келесі күні бәрінен ерте оянып, түндіктің бауына бір немесе бірнеше жүзік байлап қойса жақсы өнеге саналады. Бұл жүзіктер күйеуінің туыстарына арналған. Осындай ырыммен ұсынылған бұйымдардың қасиетті мәні болуы мүмкін. Әйел мұндай әрекетін басқа туыстарының да шаңырақтарында қайталауына болады. Сақиналардың сиқырлы күші қазақ ертегілерінде де суреттелген.

Қорыта айтқанда, қазақ әйелінің дәстүрлі әшекейлерінің магиялық-діни сыры үш негізге жіктеледі. Оның алғашқысы – апотропиялық, яғни қорғау және күзету, сосын молшылық және сәттілік. Айта кетерлік мәселе, қорғау және сәттілік әкелетін қасиетке ие әшекейлерді кез келген жастағы қыз-келіншектер тағатын болса, ал бойтұмар түріндегі әшекейлерді орта жастағы келіншектер ғана тағатын болған.

Сонымен, қазақ әйелдерінің дәстүрлі әшекейлері жоғарыда сипатталған ерекшеліктерімен қатар, оның бүкіл өмірінде онымен бірге жүрді. Шариғат заңы бойынша мәйіттің таза болуы және денесінде ешбір артық заттың болмауы шарт болғандықтан, қайтыс болған жағдайда сырғалардан басқа оның барлық әшекейлері денесінен алынған. Сондықтан, әйелдің тірі кезінде барлық әшекейлерін алып тастауы өлім белгісін білдірген. Дәстүрге сай қазақ халқында босану кезінде және қайтыс болған күйеуін аза тұту кезінде, яғни екі жағдайда әшекейлер уақытша шешілген.

Жесірдің қайтыс болған күйеуін аза тұту мерзімі әртүрлі болды. Қазақстанның солтүстік, орталық және шығыс өңірлерінде бір жыл өткеннен кейін әшекейлерін қайта тақса, оңтүстік және батыс облыстардың кейбір жерлерінде жесір қайта тұрмысқа шыққанға дейін немесе басқа жаққа қоныс аударғанға дейін созылатын болған.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға