Кітап шығару тарихы қалай өзгерді?

Қазақстанда баспа кітаптары кейінірек, XIX ғасырда пайда болды. Қазақ тілінде шығарылған алғашқы кітап 1879 жылы жарық көрген Ыбырай Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясы» еді.

Қазақстанда баспахана болған жоқ, ал кітаптар Қазан, Ташкент, Орынбор қалаларында басылып шыққан. Ал алғашқы баспаханалар ХХ ғасырдың басында Орал, Семей, Верный (қазіргі Алматы) қалаларында пайда болды.Кітаптардың пайда болуымен қатар кітапханалар құрыла бастады. Орал, Ақтөбе, Павлодар сияқты қалаларда кітапханалар ашылды.

Кітап баспасының қалыптасуына ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы қазақ зиялыларының еңбегі зор. 1930 жылдар – бұл жалпы еліміздің тарихындағы, атап айтқанда кітап шығару тарихындағы ең қиын және қайшылықты кезеңдердің бірі болды. Бір жағынан, кітап баспасының даму қарқыны күшейе түсіп, кітап репертуары жаңарды, басылымдар таралды, оқырмандар саны өсті, авторлар шеңбері кеңейді, әлемдік ғылым мен мәдениеттің қазынасына енген көптеген ғылыми, көркем, балалар кітаптарының құнды басылымдары пайда болды. Екінші жағынан, 1920 жылдары жарияланған мыңдаған басылымдар кітапхана қорынан алынып, жойылды. Қоғамдық ой тарихынан көптеген көрнекті мемлекет қайраткерлерінің, көрнекті кеңестік және шетелдік ғалымдардың, жазушылардың, өнер қайраткерлерінің есімдері жойылды, олардың есімдері қазір Отан шежіресінде мәңгілікке жазылды.

Сөйтіп, 1920 жылы 3 қарашада ҚазКЭК Президиумы С.Меңдешевтің төрағалығымен «Киргосиздат» мемлекеттік баспасы туралы ережені бекітті. Осылайша республикада тұңғыш рет мемлекеттік баспа ұйымы ашылды. Ал 1920 жылы 2 желтоқсанда қазақ тілінде оқу әдебиеттерін дайындау үшін А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, С.Сәдуақасов, Х.Болғанбаев, Ж. Аймауытовтар құрамынан тұратын редакторлық кеңес құрылады. Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Сәкен Сейфуллин, Мәскеудегі Орталық Баспаның бастығы болған алғашқы қазақ кәсіби дипломат Нәзір Төреқұлов республикада кітап баспасының дамуына белсенді үлес қосты. Халық ағарту, баспа, оқу және басқа да әдебиеттерді шығару саласында белсенді, мақсатты жұмыстар жүргізді.

Республика мектептеріндегі оқу әдебиеттерінің жетіспеушілігін ескере отырып, Орталық баспа бұл маңызды мәселеге тиімді көмек көрсетті. 1922-1923 оқу жылының өзінде ғана Мәскеуде қазақ авторларының жазған «Грамматика», «Физика», «Алгебра», «Педагогика», «Мектеп гигиенасы» сияқты 14 атаумен қазақ оқулықтары жарық көрді. Кітапты шығару мәселелері 1927 жылдан 1931 жылға дейін Ораз Жандосов басқарған Қазақстанды зерттеу қоғамының назарында болды. Қазақ зиялыларының еңбектері «Казгосиздат» баспасының репертуарында маңызды орынға ие болды. Баспа негізінен мектеп оқулықтары мен оқу құралдарын шығарумен, кейде көркем әдебиетті, содан кейін – қоғамдық-саяси және ауылшаруашылық әдебиеттерді шығарумен айналысқан.

1920 жылдардың басында қазақстандық авторлардың оқулықтары, атап айтсақ, А.Байтұрсыновтың «Тіл құралы», М.Жұмабаевтың «Педагогика», М.Дулатовтың «Қирағат кітабы», Е. Омаровтың «Физика», Т.Шонановтың «Орысқа қазақ тілін үйреткіш», Ж.Тілеуовтің «Гигиена» және тағы басқа кітаптар жарық көрді. Сол жылдары «Жастар үшін жаңа жол», «Қызыл сұңқарлар», «Бақыт жолы» пьесасы, С.Сейфуллиннің «Қызыл ат» өлеңдер жинағы, М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасы, «Қорғансыздың күні» повесі басылып шықты. Аталған кітаптар қазақ көркем әдебиетінің тұңғыш баласы саналды. Б.Майлин, М.Жұмабаев, Ж.Сыздықов және басқа да жазушылар, журналистер, ғалымдар, баспалардың қызметкерлері соғыс алдындағы жылдары кітап шығарудың дамуына айтарлықтай үлес қосты. Қазақ КСР-де кітап ісінің қалыптасуы, 1917 жылдан кейінгі барлық кеңестік республикалардағыдай, бір жағынан, халықтың қаһармандық, жанқиярлық еңбегімен сипатталса, екінші жағынан – басқарудың бюрократиялық жүйесі, демократиялық, гуманистік принциптердің бұзылуы себебінен, авторитарлық сипатқа ие қайшылықты қоғамдық-саяси жағдайда өтті.

Міне, осылайша еліміздің баспа ісі тарихы қазақ зиялыларының ерен еңбегінің арқасында өз жолын тауып, атын қалыптастырды. Бүгінде елімізде жыл сайын бес мыңнан астам кітап шығарылады, олардың жалпы таралымы шамамен 14 миллион дана. Мың аталымдағы журнал, мың екі жүзден астам аталымдағы газет және баспа өнімінің басқа түрлері жарық көреді. Сондай-ақ, «Атамұра», «Алматыкітап баспасы», «Мектеп», «Жазушы», «Қазақ энциклопедиясы», «Аруна» сияқты корпорациялар ірі баспа үйі ретінде танымал.