Қарбыздың денсаулыққа пайдасы мен зияны қандай?

Қазақстандағы қарбыз шаруашылығы


Елімізде қарбыз шаруашылығы оңтүстік өңірде жақсы дамыған. Әр жазда халықтың басым көпшілігі базар мен сауда орындарына қарбыздың шығуын асыға күтеді. Жаздың соңғы тамыз айы қарбыздың әбден пісіп-жетілген мерзімі болып есептеледі. Әсіресе, аптап ыстықта шөл басу үшін бұл өнімнің пайдасы сөзсіз. Алайда кейбір ауруы бар жандар үшін қарбызды пайдалану зиян келтіруі мүмкін. Біз бүгін қарбызды қалай дұрыс таңдау керек екенін, сондай-ақ, одан не дайындауға болатынын назарларыңызға ұсынамыз.

Қарбыздың шығу тарихы

Қарбыздың ең үлкен жидек екенін бәрі біледі. Алайда ботаниктер әлі күнге дейін бұл тұжырыммен келіспейді. Қарбызды асқабақ тұқымдасына жататындықтан жалған жидек деп те атайды. Оңтүстік Африка – қарбыздардың отаны болып саналады. Бұл жидектің барлық түрі Калахари шөлінде өсетін бір тұқымнан тараған. Қарбыздың байырғы түрлері қазіргі заманғы бәрімізге таныс қызыл жемістерге көп ұқсамайды. Бастапқыда құрамында ликопин, яғни, қарбыздың мәйегін бояп тұратын пигменттің аз мөлшеріне байланысты, жабайы жемістер алқызыл түсті болған. Сөйтіп, тек XX ғасырда ғана селекционерлер қызыл қарбыз өсіре бастаған. Сондай-ақ, перғауындардың қабірінде тұқымдардың табылуы және оның қабырғаларында қарбыз суретінің салынуы ежелгі Египетте өскеніне дәлел бола алады. Мұнда, тіпті, қарбызды Египеттің жауынгер-құдайы жаратты деген де аңыз бар екен. Римдіктер болса қарбыздарды жеп, тұздап, одан қайнатылған шәрбат жасаған. X ғасырда бұл жеміс Қытайға келіп, мұнда оны «Батыс қауыны» деп атады. Қарбыз бүкіл әлемде, көбінесе Қытай, Үндістан, Иран, Түркия, Өзбекстанда тараған. Кейбір елдерде жыл сайын қарбыз фестивалдері өткізіледі. Тіпті Ресей, Украина, Аустралия мен АҚШ-та ескерткіштері де бар екен. Ал Қазақстан өсіру жағынан Қытай көш бастаған қарбыз өндіруші мемлекеттердің алғашқы он бестігінің ішіне кіреді. Аталған жидек еліміздің жылы аймақтарында, әсіресе, қазіргі Түркістан облысының Сарыағаш, Жетісай, Шардара елдімекендерінде, Алматы, Жамбыл облыстарында мол өсіріледі. Айта кетерлігі, қарбыздар тағам ретінде ғана емес, карвинг үшін де пайдаланылады. Яғни, карвинг дегеніміз – өнімдерді көркем ойып, оған сурет салу өнері. Бұл бағыт батыс елдерінде жоғары дамыған. Сонымен қатар көптеген фильмнің дыбыс режиссерлері соққылардың, лақтырылған тастар мен басқа да дауыстарды алу үшін қарбызды тиімді әдіс ретінде қолданған. 

Қарбыздың құрамы

Қарбыз – бұл 90% дерлік судан тұрғандықтан, шөлді жақсы басады. Мәйегінде ақуыздар мен майлар жоқ, бірақ тез еріп, қуат беретін көмірсулар көп. Бұл жеміс, әсіресе, физикалық белсенді адамдар үшін пайдалы. Жаттығу кезінде аздап қарбыз шырынынан немесе бір тілімінен дәм татсаңыз, денедегі су қорын толтырып, қантпен қанықтырады. Қарбыз құрамында ликопиннің қызыл пигменті өте мол. Денедегі ликопин басқа каротиноидтар сияқты А дәруменіне айналмайды. Пигмент күшті антиоксиданттық қасиетке ие. Көптеген зерттеулер тағамдағы ликопиннің жоғары мөлшері жүрек және қан тамырлары ауруларының қаупін төмендететінін көрсеткен. Кейбір зерттеулер, тіпті, қуық асты безі мен ішек қатерлі ісігінің дамуы азаяды деп мәлімдейді, бірақ бұлай нақты қорытынды жасау – нақты зерттеуді талап ететіні анық. Қарбыз мәйегіндегі дәрумендер төмен концентрацияда кездескенімен, С және А дәрумендері, сондай-ақ, минералдарға бай. Онда бұлшықеттерге арналған магний көп. Аталған магний кальцийді сіңіруге көмектеседі, онсыз сүйектер сынғыш болатыны белгілі. Ал дәнегі мәйекке қарағанда қоректік заттарға қаныққан. Олардың құрамында фолий қышқылы және РР дәрумені, сонымен қатар фосфор мен магний бар. Сол себепті дәнекті кептіріп немесе қуырып жеген пайдалы.

Маман пікірі

Қарбыздың зияны

Пайдалы саналатын кез келген тағам шамадан тыс тұтынғанда зиянын тигізетіні жалпыға белгілі тұжырым. Жас баладан кәріге дейін сүйсініп жейтін бұл жемістің де адам ағзасына қандай зияны бар екенін диетолог-дәрігер Әлия Еділбайқызы айтып берген еді.

Қарбыз толығымен дерлік судан тұрып, калориясы өте төмен болғандықтан, «оны шексіз мөлшерде жеуге болады» деген жаңсақ түсінік бар. Бірақ бұл дұрыс емес. Қарбыз мәйегі қарапайым көмірсуларға бай, сондықтан бұл гликемиялық көрсеткішті жоғарылатады. Одан пайда болған қантты кетіру үшін ағза көп су жұмсайды. Осы себепті қарбызды шамадан тыс жеген кезде бүйрекке артық жүктеме түсіп, ағзадағы улы заттар ғана емес, судың кеткен мөлшерімен қажетті минералдар да бірге шайылады. «Қарбыз – бұл жақсы несеп айдаушы. Дәл осы үшін оны несеп-тас ауруы бар адамдарға жеуге кеңес берілмейді, өйткені тастың көбеюіне әкеп соғуы мүмкін. Сондай-ақ, жүктіліктің соңғы мерзімінде жүрген әйелдерге мейлінше бас тартуды ұсынамыз. Яғни, бұл жағдайда онсыз да дәретханаға жиі баратын жандарды екі есе жүгірте түспек. Оған қоса үш жасқа дейінгі кішкентай балаларды қарбызбен тамақтандыру ұсынылмайды. Бұл аллергияға емес, ең алдымен, қарбызды өнеркәсіптік өсіруде қолданылатын тыңайтқыштар, нитраттар және т.б. зиянды заттарға байланысты. Олар сыртқы қабатында көп мөлшерде жиналатындықтан, ересектерге де қарбызды қабыршығына дейін жеуге кеңес берілмейді, - дейді маман. 

Қарбыздың медицинада қолданылуы

Ресми медицинада қарбыздың тек дәнегі қолданылады. Одан алынған май сығындысы бүйрек ауруларын емдейді. Аталған май зәр қышқылы мен несеп айдауға тез әсер етіп, бүйректі құмнан тазартады. Алайда бұл дәрі-дәрмекті дәрігердің арнайы нұсқаулығымен ғана пайдалануға болады. Қарбыздың мәйегі мен қабығын көптеген елдер халықтық медицинада игілігіне жаратады. Жоғарыда айтылғандай мұнда да, ең алдымен, қарбыздың несеп айдау әсері бірінші кезекте тұр. Емшілердің айтуынша, қарбыз ісінуді, жүрек пен бүйрек ауруларын, гипертония мен іш қатуды жеңілдетеді екен. Ал Қытай медицинасы қарбызды организмнен барлық ауруларды алып тастайтын «салқындатқыш» құралға жатқызады. Сондай-ақ, қарбыздың қабығынан, мәйегінен жасалған қайнатпа мен компресстер терідегі жараларды емдеуді тездету үшін қолданылып, дәнегінен шай дайындалады.

Қарбыздан жасалатын тағамдар

Біршама елдерде, оның ішінде біздің елімізде қарбызды піскен қалпы, өзін жарып жейді. Бірақ, бұған қосымша, қарбыздан жасалатын тағамдар да бар екен. Оны түрлі тәсілдермен, айталық қуырып, маринадтап, тұздап, қабығы мен мәйегінен тосап қайнатып, ал шырынынан шәрбат дайындауға болады. Көптеген халықтар қарбызды тұзды тағаммен тістеп жегенді ұнатады.

коктейль

Егер қарбыздың дәнегі аз болса, оны жарты бөлікке теңдей кесіп, көрінетін дәндерін алып тастап коктейль дайындай беруге болады. Ол үшін, алдымен, апельсин мен лайм шырынын сығып, дәнінен тазартылған қарбыз мәйегін блендермен ұнтақтау керек. Ендігі кезекте шырындар мен қарбыз пюресін араластырып, стаканға құю жеткілікті. Әрқайсысына дәм мен мұздататын қоспалар – жеміс шәрбаттарын, газдалған су, жалбыз жапырақтарын, сондай-ақ, қажет болған жағдайда әркім өзі қалаған жемісін қосуына болады.

Құрамына қажет заттар:

  • Қарбыз – 500 гр
  •  Лайм – жарты
  • Апельсин – жарты
  • Мұз, жалбыз, шәрбат – дәміне қарай

салат

Еске салатыны, барлық ингредиент салқын болуы керек, сонымен қоса, бұл ұзақ сақталмайтын, дереу жеуді қажет ететін жеңіл тағам. Дәмділігін айтпағанда, салат өте пайдалы. Қарбыздан алынған пигменттік ликопин аталған салатта майға еритін болғандықтан, жақсы сіңеді. Дайындау үшін қарбыздың мәйегінен дәндерін алып тастап, төртбұрышты үлкен бөлікке кесу керек. Ірімшікті (брынза) де дәл солай тураған жөн. Одан кейін ыдысқа қарбыз бен ірімшікті салып араластырып, май мен лайм шырынын сығып қосады. Дайын салатты бұрыш пен туралған жалбызмен дәмдеуге болады.

Құрамына қажет заттар:

  • Қарбыз – 500 гр
  • Ірімшік (брынза, фета) – 150 гр
  • Зәйтүн майы – 1 ас қасық
  • Лайм (лимон) – ¼ бөлігі
  • Жалбыз – 1 бұтақша
  • Ұнтақталған қара бұрыш – дәміне қарай

Қарбызды дұрыс таңдау және сақтау жолдары

Қарбыз маусымы тамыз айында басталады. Осы уақытқа дейін жемістердің пісуі тыңайтқыштармен тездетіледі, сондықтан ерте сатып алу қауіпті болуы мүмкін. Қарбыз өсірілетін алқапта көбіне дерлік азот тыңайтқыштары қолданылады. Өсімдік оларды өңдейді және шығарып тастайды, ал қалған бөлігі нитрат түрінде қалады. Олардың аз дозасы қауіпті емес, бірақ жетілмеген жемістерде нитраттың бөлініп шығуға уақыты болмауы мүмкін. Сондықтан піспеген қарбызды жеуге болмайды. Көбінесе қарбызбен улану нитраттармен байланысты емес. Көптеген адамдар жемісті тым мұқият жумайды, ал кесу кезінде бактериялар мәйекке түсіп, уландырады. Қарбыз жердің өзінде өсетіндіктен, олар мұқият тазалап жууды қажет етеді. Қарбыздың қабығы жылтыр, сондай-ақ қою жасыл болуы керек. Қарбыздың жерге тиген бөлігі бір жағында дақ болып тұрады. Егер дақ ақ емес, сары немесе қоңыр болса жақсы. Піскен қарбыздың бас ұшы құрғақ, қылшық бетінде құрғақ жіп тәрізді жолақтар болуы мүмкін. Сонымен қатар ұрған кезде саңырау емес, ашық естілетін дыбыс шығады. Қарбызды бөлме температурасында бірнеше апта бойы сақтауға болады. Салқын, қараңғы жерде жеміс бірнеше ай бойы сақталады, алайда ол кезде құрамындағы біраз қоректік заттарды жоғалтады. Ал кескеннен кейін, мәйегін ауа өткізбейтін пакетпен немесе фольгамен жабу керек. Бұл күйінде қарбызды тоңазытқышта төрт күнге дейін сақтауға болады. 

Еліміздегі қарбыз шаруашылығы

Жоғарыда атап өткендей қарбыз еліміздің жылы аймақтарында өсіріледі. Елордаға қарбыз маусым айында келе бастайды. Алғашқы түсім Түркістан облысынан әкелінеді. Ал шілде айында Жамбыл облысы, тамызда Алматы облысынан келсе, қыркүйекте Шығыс Қазақстанның қарбыздары толық пісіп шығады. Қарбыздың ең жақсы тұтыну мерзімі тамыздың ортасынан қазан айына дейін жалғасады. Оңтүстік өңірдің, әсіресе, Жетісай ауданын бақша дақылдарын өсірудің ошағы десек қателеспейміз. Өйткені, мұнда тұрғындардың тең жартысында егіс алқабы бар және бау-бақша жұмыстарымен айналысады. Осы орайда қарбыз шаруашылығын дөңгелетіп Түркістан облысы Мақтаарал ауданының тұрғыны Шонтаев Оразалымен әңгімелескен едік.


Шонтаев Оразалы, шаруа:

Мен қарбыз өсірумен 10 жылдан бері айналысып келемін. Қарбызбен қатар қауын шаруашылығын да бірге алып жүрмін. Бүгінде егіс алқабында барака, холлар, ницца сияқты танымал сұрыптарын өсіріп жүрмін. Сондай-ақ, сатып пайдасын да көремін. Атап айтсам, Алматы, Нұр-Сұлтан сияқты өз еліміздің қалаларына ғана емес, көршілес Ресей мемлекетіне де экспорттап отырмын. Осы шаруа басында жүргелі «қарбыз толық қашан пісіп шығады?» деген сауалды жиі естимін. Қарбыздың нақты пісетін уақыты болмайды. Себебі ол жоғарыда аталған сұрыптарға байланысты. Мысалы, ерте пісетін долби деген түрі бар. Егер оны наурыз айында ексеңіз, алпыс күнде, яғни маусымда пісіп кетеді. Оған қоса, жетпіс-сексен күндік, тоқсан күндік сұрпы болады. Азды-көпті уақыт айналысып жүрген соң, бірте-бірте өсірудің, алудың қыр-сырын меңгеріп алған жайымыз бар. Ендігі жоспарда ары қарай түрлі сұрыптарды егіп, алқапты барынша ұлғайту тұр. 

Қарбыз туралы сіз білуге тиіс маңызды ақпарат осы. Қазір маусымы болғандықтан, қарбыз сатушылар да, оны сатып алушылар да көп. Осы мезгілде қарбыздан уланып, ауруханаға түсетін жағдайлар да жиі кездеседі. Дәл осы себепті жоғарыда берілген мәліметтерді әрдайым есте сақтап жүрген артық болмас.

Басты бет
Быстро с 1С-Битрикс