Қазақстандағы төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайлар

Төрелік қарастыру тәжірибесі үшін төрелік келісімнің жарамдылық шарттары маңызды болып табылады. Егер төрелік келісім заң бойынша жарамсыздығы анықталса, оған екі жақ тарап бағындырса, сол елдің заңы бойынша ондай нұсқау болмаған кезінде, шешімі шығарылған болған жағдайда Нью-Йорк V т. 1 (а) бап конвенциясында төрелік шешімді орындау және мойындаудан бас тарту мүмкіндігі туралы ереже бекітілгені кездейсоқ емес.

Қазақстан Республикасының  сот тәжірибесінде бірқатар жағдайлар болды, сот органдары төрелік немесе мерзімін ұзарту келісім бар кезінде жалпы хұкіметті сотта істі қарауға рұқсат берілмеу қағидасын бұзған, шетелдік қатысушылармен шарт жарамсыз деп танылғанына сүйене отырып, соған сәйкес сотта қаралатын келісімде жарамсыз деп танылу қажет. Мысалы ҚР Жоғарғы сотыда «Kazakhstan Minerals resources group (KMRG)-тың «Trans World group (TWG)» қуыным ісін қарастыру кезінде жоғарыда айтылғандай жасаған. Тараптарда Британ Вирджин аралында істі қарастыру туралы келісім шарт болған, алайда ҚР Жоғарғы соты шартты жарамсыз деп танып, осы келісімді жарамсыз деп таныды.

2008 жылы 5 қарашада Алматы қаласында ЗАО «Евразийский банк» және бақылауға алынғандар TWG - «Финанс маркет» ЖШС, «Экспедиторская компания Транс-Сайбиркан» ЖКАҚ, «Залогбанк» АКБ, «Максат» АКБ заңды тұлғалары арасындағы іс бойынша осындай шешімге келген. Сот осы фирмалармен келісілген несие келісім шартарын жарамсыз деп таныды және Еуразия банкінің пайдасына 945 млн. тенге өндіріп алды. Біз үшін бұл істе қызықтырғаны «Залогбанк» АКБ және «Евразийский банк» ЖАҚ арасында келісім шарт болғандығы, соған сәйкес арасындағы барлық дау Мәскеуде қарастырылуы тиіс. Сот бұл келісімді жоққа шығарды. Соңғы іс теориялық көріністе айрықша қызықты себебі осы іске қатысты екі бірін бірі жоққа шығарушы оқытушы – профессор В. Пучинскийдің тұжырымы «Залогбанк» АКБ несие келісімшарт ісі бойынша іс Мәскеуде қаралуы тиіс болатын және профессор М. Сарсенбаева соттың шешімін қолдады. Профессор М.Сарсенбаева келісім шартты жарамсыз деп тұжырымдалған дерекке сүйене отырып, соған сәйкес дауды қарастыру орнын таңдау және келісім шарттыда жарамсыз деп танылуы тиіс болатын.

М. Сарсенбаевтың тұжырымдамасын дұрыс деп тануға болмайды. Ол т. 1 бап. 4 Киев келісімінің ТМД елдерінің арасындағы шаруашылық қызметті жүзеге асырумен бірге дауды шешу тәртібі, дауды қай елдің соты қарауға құқығы бар екені бойынша сілтемелерді кеңінен қолданады. Алайда М.Сарсенбаевпен неге екені белгісіз ҚР АК 4 бабы ескерілмейді, сол келісім қолдануын жоққа шығаратын, соған сәйкес: «Тәуелсіз елдердің достастығының мүшелері – мемлекеттің білікті соттары істі қарастырады және басқа жағдайларда да, егер бұл жағдай бойынша тараптардың дауды осы сотқа беру туралы жазбаша келісімдері болса». Осындай келісім бар жағдайда басқа елдің соты – Достастық мүшелері жауап берушінің өтініші бойынша істі доғарады, егер осындай келісім іс бойынша шешімге келмес бұрын жасалса. Істі сәйкесінше қарастырмас бұрын сот барлық қылмыстылық мәселелерді шешуі тиіс. Егер тұтастай келісімді жарамсыз деп тану мәселесі шешілмесе және шешімі табылмаса мерзімі ұзартылған немесе төреші шешімін ол қалай жарамсыз деп тануы мүмкін, түсініксіз. Келісімге сәйкес талап ету құқығын ауыстыру ісі қиынырақ болады. Басты келісім шарттың жарамсыз жағдайында төрелік келісімнің автономдығы бірауыздан қабылдаудан айырмашылығы цессия кезінде төрелік келісім міндеттері бойынша мәселелері халықаралық тәжірибеде қарама- қарсы пікірлер тудырады, соған орай тұтастай алғанда осындай міндеттерді қабылдау үрдісі қарастырылады.

ҚР АК 341 бабына төрелік келісім берілетін құқық шарттарына жататыны туралы авторлардың түсіндірме көзқарасы беріледі, , кредиттор ескертпелердің бар екенін білу тиіс. Берілетін құқық көлемін азайту үшін немесе жүзеге асыру шарттарын өзгерту үшін цессия келісім шартында ескертілуі тиіс. Төрелік келісім автономды келісім болып табылады деп тұжырымдауға болады. Сонда да сессия және келісім шартты жарамсыз деп тану арасында айырмашылық бар. Бірінші жағдайда сессия құқығын беру, мұнда кредитор барлық берілетін құқығын білу тиіс. Ол келісім шарттың барлық тармақтарын білуі тиіс, оның ішінде төрелік ескертпе туралы да. Сонымен келісім шарт бойынша барлық құқықтарды қабылдауға келісім берді, соның ішінде төрелік ескертпеге қатысты барлық құқықтарды білуі тиіс. Төрелік сот жазбасы кезінде төрелік келісім жеке келісім шартта болса мәселе туындауы мүмкін. Бірақ бұл жағдайда жорамалдау болады, кредитор бұл келісім туралы білу тиіс. Тіпті болмаса кредитор сотта төрелік келісімнің бар екенін білмегенін дәлелдеуі тиіс, бірақ жалпы ережеге сәйкес осы келісім бойынша цессия басқа да құқықтарымен өтеді. Екінші жағдайда әртүрлі келісімдерге келісімнің жарамсыздығы әртүрлі болады. Мысалы, егер заң бұзушылық нәтижесінде басты келісім шарт жарамсыз деп танылса, ол төрелік келісім заңға қарсы деп айтуға болмайды және жарамсыз деп танылуы тиіс. Төрелік келісім (мерзімі ұзартылған тәрізді) – азаматтық-құқықтық келісім шарт, процессуальды мәселеге жатпайды. Көп жағдайда ҚР АК 273 және 404 баптарына сәйкес келісімнен біржақты бас тартуға жол берілмейді. Төрелік келісім және келісім шарт бойынша міндеттемелер толық көлемде сақталады, тек кредитор мирасқорлық туралы ережеге сәйкес ауысады.

Төрелік сотта істі қарастыруға келісім бермеген тұлға істі қарастыруға қатыса алмайды. Мысалы «Казахстан-Коммерция» ЖШС-тің мұнай тауарларының бағасын төлеу бойынша «Алан» ЖКАҚ талабына сәйкес. «Алан» ЖКАҚ Астана облысының әкімшілігінің төлеу кепілдік міндеттемесін бергенін түсіндірді және ынтымақты міндеттеме жүргізу тиіс. Жауап беруші іске қатысуын сұрады, Төрелік комиссия ҚР СӨП әкімшілік жауапты болуы керек, бірақ жауап беруші ретінде қатыстыра алмайды. Кепілдік келісім шарты – бұл жеке келісім шарт, онда төрелік ескертпе жоқ. Жауап беруші Ақмола облысының әкімшілігіне талабымен жалпы хұкіметті сотқа жолдауы тиіс. Енді төрелік ескертпеде қандай қажетті қағидалардың болуы тиіс екендігін қарастырайық. Қарапайым тәсіл айқын қателерге ұшырамау үшін төрелік келісім құру кезінде – ойластыру үшін мәселелер тізімін ерекше пайдалану, уақытты бостан босқа өткізбей және бостан босқа күш жұмсамай, қажетті қағидаларды тексеру және факультативті сұрақтар бойынша шешімін табу қажеттілігі барма жоқпа білу қажет. Төрелік ескертпе құру кезінде басты қағидалар ішінде ескеруді қажет ететіндер.

Қажетті қағидалар:

1) төрелік түрі (институтционалды төреліктің дұрыс атау, егер тараптар осы түрін таңдаса);

2) төрелікте қарастыру үшін берілетін даудың ауқымы;

3) төрелік орны.

Төрелік келісімге келісу үшін басқа да келісім шарттарда тәрізді тараптардың қозғалыс қабілеттілігі болуы тиіс. Ол болмаған жағдайда келісім жарамсыз болып табылады, ал орындау және мойындау негізінде шығарылған төрелік шешімінен бас тартылу мүмкін. Шешім шығарылған орны бойынша сотпен шешім жоюылуы мүмкін. Қозғалыс қабілеттілігі түсінігі көп жағдайда азаматтарға қатысты. Көп жағдайда ішкі экономикалық қатынастың мүшелері, соған сәйкес тараптардың төрелік келісім және төрелік процесстердің заңды тұлғалар болып табылады. Жеке және заңды тұлғалардың  қозғалысқа қабылеттілігіне қатысты мәселелерді реттейтін бірыңғай халықаралық нормалар жоқ. Жеке тұлғаның қозғалысқа қабілеттілігі заң бойынша оның азаматтығымен немесе тұрақты мекен жайы бойынша анықталады, заңды тұлғаның – тіркелу мекен жайы немесе оның қызметтінің орны бойынша анықталады. Күмәнданған немесе заң анықтауда қарама-қарсы жағдайда тұлғаның қозғалысқа қабілеттілігіне қатысты сол мемлекеттің коллизиялық нормасына сәйкес төрелік қарастыру дауы жүзеге асады. Барлық тұрақты жұмыс істейтін төрелік институттарында Төрелік институты, Стокгольм қаласаның Сауда палатасы, Париж қаласындағы Төрелік ХСП соты, және т.б, осы институтармен орындалған төрелік ескертпелер құрастырылған, олар тараптарға  ұсынылған, белгілі бір ережеге сәйкес төрелік қарастыруды өткізуге дәмелі. Бірақ төрелік қарастыруды төрелік институттарға жатқызу кезінде өткізу орнына қатысты және төрелік қарастыру тілінің икемділікті қажет етед, көрсетілген ұсыныстар төрелік ескертпелерге қосуға ұсынылады. Дауды қарастыру қайда өтетіні процестің жүрісіне ғана қатысты емес және процессуалды құқық пайдалану, бірақ төрешілерді таңдау, төрешілерді құрамынның төрешісіне, материалды құқығына байланысты.

Үшінші елде төрелік шешімді орындау мүмкіндігіне қатысты болуы мүмкін. Сонымен қатар төрелікті өткізуге маңызы бар факторларды ескеру қажет. Оларды келесі топтарға бөлуге болады:

1) географиялық – көліктің тиімді байланысы болуы (ауа, автомабиль, темір жол) екі жақ тарапқа төрелікті өткізу орнының қол жетімді және бірдей ыңғайлы болуы. Көп елдер төрелікті өткізу сапасына үшінші жақты келісім шарта тараптарымен байланысы жоқ өткізу орнына да байланыс жоқтығын көрсеткісі келеді. Алайда бұл ережеге жатпайды және төрелік өткізу бір жақ тараптан болуы кездейсоқ емес.

2) саяси – елде саяси жағдайдың тұрақтылығы, барлық тараптарға төрелікті өткізу орнының қауіпсіздігі және қол жетімдігі, соның ішінде төрешілердің, тараптардың, куәгерлердің және сарапшылардың визаларды жылдам алу мүмкіндігі

3) экономикалық – төрелікті өткізу орнын мемлекеттен мемлекетке кедергісіз ауыстыру амалдарын, құжаттарды кіргізу шығару мүмкіндігі, процесте қатысатын тұлғаларға қонақүй, әкімшілік қолдау, яғни аудармашы, білікті жергілікті қызметкерлер-бухгалтер, инженер және т.б.

4) құқықты – елдің төрелік заңы, төрелік қарастыру өтетін, ескіріп қалуы мүмкін немесе шатасқан, оны сот төреліктің процесссінде қажетсіз араласу. Маңызды құқықты дерек төрелікті өткізу орнын анықтау елдің 1958 жылы Нью – Йорк конвенциясында . қажетті болып табылады. Егер тараптар өз келісімдерінде төрелік қарастырудың тілін қарасытрса олардың таңдаулары төрешілермен құрметтеледі және оған сенімді бола алады. Ал егерде тараптар ондай таңдау жасамаса сәйкесінше шешім төрешілермен жасалады. Әдетте мұндай жағдайда төрелік қарастырудың тілі келісім шарт жасалған тілде болады. Егер келісім шарт екі тілде жасалса, төрешілер шешімімен төрелік бір тілде өткізіледі. Сонымен қоса басқа тілге аударылуда мүмкін. Әрине бұл жағдай істің қаралу мерзімін ұзартады және тараптардың шығынын көбейтеді.

2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ «Төрелік туралы» Қазақстан Республикасының Заңының 21 бабында тараптардың келісім шарты болмаған жағдайда төрелік қарастырудың тілі төрешілермен анықталады және мұндай келісім немесе анықтама тараптардың кез келген жазба өтінішіне жатады. Төрелік қарастырудың тілі соттық даудың нысанасы болуы сирек кездеседі. Бұрын соңды мұндай жағдай 1997 жылы Австрия елінің Жоғарғы сотымен қарастырылған. Төрелік қарастыруда жауап беруші төрешілер құрамына сотта талап қойды, төрешілер қойған ағылшын тілінде емес, істің неміс тілінде қарастырылуын талап етті. Жоғарғы сот төрелік қарастыруда соттың араласпауын талап етті, соған байланысты төрешілердің қалауына байланысты төрелік қарастыруда тіл мәселесінің шешемін қалдыра отырып талап етті. Соған байланысты тараптардың бір жағының құқығы болып табылады (мысалы сатушы немесе сатып алушы) не болмаса үшінші жақ бейтарап елдің құқығы болады. Одан басқа материалды құқықты пайдалануға болатындығы бойынша келісе алады, тараптар олардың келісім шарттары халықаралық конвенция (мысалы халықаралық тауарларды сатып алу-сату келісімі бойынша конвенция) негізінде реттеледі және сарапталады, Lex Mercatoria жалпы құқық қағидаларына немесе төрешілер дауды шешуге ex aequo et bono («по справедливости и доброй совести») немесе «делдалдар достастығы» келісіміне келе алады.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға