Kazakistan’da Yaşayan Etnik Azınlıkların Müziksel Mirası: Kaynakları Ve Şimdiki Durumu

Ülkemizin sosyal bilimleri tarafından bugüne kadar hiç ele alınmamış, Kazakistan topraklarında yaşayan halkların müzik alanındaki çalışmaları; Kazak müzik bilimi tarafından ilk defa incelemeye alınmıştır.  Kültür merkezlerinin faaliyeti konusunda yapılan bir kaç rapor, medya ve internet sitelerine yansıyabilen az sayıdaki makale, çok çeşitli etnik grupların müzik sanatı tarihi konusunda uzmanlaşmış yayınlarda çıkan bir kaç ustaya ait eserlerin kısaca analizi; ülkemizde yaşayan çok sayıdaki halkların sanatı konusunda bölük pörçük bilgi verebilir. Söz konusu problemlerin güncellik ve yeterli derecede işlenmemiş olması, elinizdeki çalışmanın başlatılmasına sebep teşkil etmiştir.

Yapılan bilimsel araştırma sırasında; çok çeşitli etnik azınlıklara mensup bestecilerin kaleminden çıkan eserler; Kazakistan müzik sanatının oluşum ve gelişimi konusunda yapılan bir takım incelemelere konu olmuştur. Çeşitli etnik grupların Kazakistan topraklarına göçünün temel sebeplerini doğrulayan tarihsel evrakların aranması, toplanması ve listeye girilmesi; Azeri, Nogay, Dungan, Karakalpak, Tatar, Kırgız, Kore, Uygur, Rus ve Kazakistan’da yaşayan diğer halklara mensup besteciler müziğinin milli özellikleri ve janr özgünlüklerinin incelenmesi yapılmış; birleştiği halde kültür alanının renk zenginliğini oluşturan ülkemizin etnik gruplarının manevi değerleri belirlenmiştir. Ve aynı şekilde ülkemiz sanat eğilimine ortak olmuş yegane sisteme herbir etnik grubunun yapmış olduğu katkı ortaya konulmuştur. Çalışmanın bilimsel yeniciliği; Kazakistan’ın çok sayıdaki etnik gruplarının sanatlarını kompleks şekilde ve çok yönlü inceleme yaklaşımında; milli özellik ve janr özgünlüğü olgusunun irdelenmesinde yatmaktadır. Bahsettiğimiz inceleme ve irdelemeler; Kazakistan Cumhuriyeti ilk Cumhurbaşkanı Sayın Nursultan Nazarbayev’in ortaya attığı hoşgörü ve etnografi, etnomüzikoloji, kültüroloji, müzik folklor bilimini de içeren çeşitli yöntemsel yaklaşımların birliği fikrine de atıfta bulunmaktadır.  

Daha önce tarafımızdan söz konusu projenin bir takım unsurları 28 Haziran 2013 tarihinde AHISKA Türk Etnik Kültürel Merkezinin Uluslararası Gazetesinde yayınladığı “Kazakistan Etnik Grupları Müzik Sanatı” Bilim ve Araştırma Projesi Ana Evreleri” makalesinde ele alınmıştır. Bugünlerde müzik bilimi bölümü uzmanları tarafından Kazakistan’da yaşayan etnik azınlıklara mensup müzik sanatı incelemesinin çoğu problemleri ışığa tutulmuştur. Örneğin; ülkemizin tanınmış bilim adamı, Kazakistan Cumhuriyeti muhabir üyesi, Sanat Bilimi Doktoru, Professör Dr. S.A.Kuzembay tarafından “Kazakistan’da yaşayan Rusların geleneksel ve çağdaş müzik eserleri” konusunda Kazakistan’da yaşayan Rusların geleneksel halk sanat kültürünün modern safhasındaki yaşama problemleri ele alınmış, müzik folkloru şekil ve çeşitleri belirlenmiş, Rusların milli  ve dini günleri genel olarak ele alınmış, hem lirik, geleneksek ve takvim şarkıları hem de milli koro eserleri analiz edilmiştir. Bu anlamda «Rodnye İstoki», «Maslennitsa», «Letyat Utki», «Po, nad goroçkoy», «Na kamne bely tsvet», «Valenki». «Ah, mamoçka», «Eh, babonki», «U nas nıne belı den», «Venki Kupalı» gibi şarkılar ele alınmıştır. Çalışmanın ana fikrini; rus milli ruhunun ülkede canlandırılması, Bağımsız Kazakistan ortak çatısı altında slav kültürü kaynağının canlandırılması ve bundan sonra geliştirilme arzusu teşkil etmiştir.

Sanat Bilimleri PhD, Doçent Doktor G.J.Musagulova tarafından 2013 senesinde çıkarılan “Kazakistan Korelileri Folklor ve Profesyonel Müziği” konulu çalışmasında Koreli etnik grubunun çok sayıdaki gelenek ve uygulamaları incelenmiş ve bu konuda derin çalışma yapılmıştır. Koreliler kültüründeki; çocuğun birinci yıldönümü, rüşt seremonisi, evlenme, 60.yıldönüm, defnetme seremonisi ile kurban geleneği gibi folklorun çeşitli törenleri incelenmiştir. Buna bağımlı olarak, adı geçen etnik grup sanatının şarkı ve tören, geleneksel şarkılar, eski şarkı türleri gibi farklı çeşit ve şekilleri incelenmiştir. Bununla beraber besteci, Professör Doktor Ten Chu ve besteci A.Strigotski gibi Koreli etnik azınlık temsilcilerinin eserler protresi de irdelenebilmiştir. Kazak profesyonel müziğinin incelenmesine önemli katkıda bulunan Koreli azınlığın profesyonel bestecileri ile buluşma, konuşma ve röportajlar yapılmıştır. Kore halk şarkısının özgün harmonik, polifonik şiiri ve orkestral faktürünü belirleyen aynı zamanda bu şarkılara milli renk katan Ten Chu eserleri analiz edilmiştir. Bunların arasında “Pyongyang” kantatı, “Sabah Serinliği Ülkesi” senfonik şiiri, “Dramatik Suit”, “Hasat Bayramı” suiti, çeşitli şarkılar ve senfoni orkestrası için yazılmış ve 5 bölümden oluşan “11.09.1937 17 saat 30 dakika STALIN” adındaki dramatik suit yer almaktadır. Eserin herbir 5 parçası da irdelenmiştir. Parçaların isimleri: «Talimat ve Huzursuzluk», «Çaresizlik», «Yurdun Hatıraları», «Darılma» ve «Ağlama»’dır.

Sanat Bilimi PhD’si A.J.Kaztuganova’nın kaleminden çıkan «Kazak ve Kırgız Halklarının Enstrümental Müziği Arasındaki Karşılıklı Bağımlılık» adlı kısım; halklarımızın enstrümental müziği arasındaki karşılıklı bağımlılık unsurlarını ele alıyor ve müzik aletleri arasındaki farklılıkları inceliyordur. Tarihsel olan telli ve çekmeli müzik aletlerinden komuz ile dombıranın benzerlik, muhafaza ve tadilatı takip edilmiş, aletlerin ayarı, gamı ve şekli karşılaştırılarak aradaki farklılık ve karşılıklı bağımlılık ortaya konulmuştur. Bununla beraber “ooz komuz” ve “şan kobız” gibi geniş yayılmış aletlerin çıkış ve gelişimi irdelenmiştir. Karşılaştırmalı analiz yapılıp, ortaya çıkma ve gelişme tarihi incelenmiş, ayrıca popülerleştirme ve muhafaza etme tecrübesi takip edilmiştir. Buna bağımlı olarak “şan kobız” ve “ooz komuz” için yazılmış olup “küy” diye adlandırılan halklarımızın geleneksel ezgileri deşifre edilmiştir. Bunlar: Adamkalı Baybatırov’un «Tagıldır too», Karomoldo Orozov’un «Nasihat», Kırgızların geleneksel «Jastar», «Kerbez» ve diğer küyleri, ayrıca Kazakların geleneksel «Kız Uzatu», «Kız Zarı», «Kız Munı», «Şankobız Tolgauı» ve diğer küyleridir. Karşılaştırmalı olarak bunların ezgi, ritm, tempo, şekil vs gibi müziksel özellikleri, yazılış tarihi, tarz ve uslup özellikleri ile yükseklik, gam, ses korelasyonu (burdon) ve enstrümental parti gibi diğer özellikleri incelenmiştir.

Yapılan bilimsel sefer neticesinde; düğün geleneği, cenaze, çalışma şarkıları, terme dediğimiz resitatif janrı, ooz komuzda çalınan enstrümental eserler ve Aktau şehrindeki Kırgız azınlığının haber kaynaklarından alınan sanat eserler elde edilmiştir. Bunun yanında, milli giysi, uygulamalı sanat ve “Ala-too” Kırgız etno-kültürel merkezi tarafından düzenlenen etkinlik ve kutlamalar konusunda belgeler sistematik hale getirilmiştir.

Sanat bilimi PhD’si B.J.Turmaganbetova tarafından geliştirilen «Kazakistan’da Yaşayan Karkalpakların Geleneksel Müziği» konulu bilimsel proje kapsamında söz konusu etnik grubuna mensup jırau ile baksı sanatı hakkında bilgi sunulmuştur. Bu bağlamda, kendisinin çaldığı kobız müziği eşliğinde kahraman destanlarını söyleyen ve kendisinin çaldığı dutar müziği eşliğinde aşk destanlarını ağıza getiren baksılar hakkında bilgi toplanmış, ünlü etnograf A.V.Zatayevich’in oluşturduğu «Farklı Halkların Şarkıları» adlı listeden alınmış 25 adet Karakalpak şarkısı analiz edilmiştir. Bunun yanında incelemin kaynağını oluşturan; «Karakalpak Halk Müziği» (1959, 8-cilt), «Karakalpak Geleneksel Şarkıları» (1959), «Karakalpak Folkloru» (çok ciltli basım, 2007), «Ekim Devrimi Öncesi Karakalpak Halkının Müzik Kültürü» (T.Adambayev, 1967) vs. gibieserler de ele alınmıştır.

Aktau şehrine yapılan bilimsel sefer sırasında Karakalpakların müzik folkloru derlenip toparlanmış ve bunların sesli kaydı yapılmıştır. Berdak baksının  «Bozatau», «Dembermes» adlı kosık (şarkı)ları analiz edilmiş,  muhbirlerce söylenmiş  «Kız ben Jigittin Aytısı», «Meyman-dur», «Otersen», «Bolmasa» adlı geleneksel ve lirik eserlerin deşifresi yapılmış, ünlü Karakalpak bestecisi M.Jiyemuratov’un eseri olan «Aydınlar» kosığı (şarkısı)nın notları kaydedilmiştir. Son olarak söz konusu etnik grubuna ait gelenek ve uygulamalar, milli giysi ve bayram günleri hakkında bilgilerin derlemesi ve sistematik hale getirilmesi yapılmıştır.

«Kazakistan’da Yaşayan Azeri Geleneksel Müziğinin Sabit ve Hareketli Elementleri» adlı bölümünde Sanat Bilimi PhD’si  Doktor Z.M.Kasimova; özellikle müzik sanatı oluşum ve gelişimin çeşitli evreleri, bir takım eserlerin ve ünlü adamların janr, tarihsel sebep ile aletleri ve ayrıca Azeri müziği tarzının teorik temelleri üzerine odaklaşıyor.

Bununla beraber, geleneklsel destan ve efsanelerin sunucu ve şarkıcıları olan aşıkların sanatı incelenmiş; perde, harmonik ve metro-ritmik temel ile mecaz ve içerikli yapısı kapsamında müzik dilinin özelliklerini taşıyan geleneksel ve çağdaş Azeri eserlerin sunumunu yapan müzik grubu ve topluluklarının sanatı irdelenmiştir.

Sanat Bilimi Mastırı Kh.I.Domullayeva tarafından hazırlanan «Kazakistan’da Yaşayan Uygurlara Mensup Müzik Kültürünün Bugünkü Hali» adlı bilim ve araştırma projesi; Kazakistan’da etkinliğini sürdüren DİYAR çağdaş müzik topluluğunun faaliyetini ve Kazak Uygurlarına mensup müzik kültürünün bugünkü halini ele almaktadır. Kazakistan’daki Uygur etnik grubunun ünlü sanat adamları konusunda bilim adamı tarafından bilgiler sunulmuştur. Bunlar: A.M.Burkhanov (K.Kujamyarov Uygur Tiyatrosu Baş Yönetkeni), G.Yu.Saitova (Bale Yönetmeni), doğal yeteneklerden Z.Kibirova (Çilik ilçesi Malabay köyü), A.Rozakhunova (Uygur ilçesi Çunca köyü) ve diğerleri. Uygur müzik grubu sanat faaliyetinin incelemesi sonucunda geleneksel ve çağdaş eserlerden oluşan grup repertuarının tamamı elektronik ortamda kayda alınabilmiştir. «Toy», «Aziz Diyar», «Ömür Şundak Ötidü» ve diğerleri gibi eserlerin de içinde yer aldığı grup repertuarının müzik notları kaydedilmiştir.

Böylece; Türk Dilini konuşan halklar olduğu gibi, Asya ve Slav halklarına mensup müzik kültürünün incelenmesi ve aynı şekilde çeşitli etnik gruplarına mensup önemli kültür merkezlerinin faaliyetine tutulan ışık; adı geçen etnik grupların Kazakistan Cumhuriyeti gelişim tarihine yapmış oldukları katkıların belirlenmesinde ve yine etnik grupların geleneksel folklor mirasını muhafaza etme ve özgün kültürlerini koruma yollarınının çizilmesinde yardımcı olmuştur. M.O.Auezov Edebiyat ve Sanat Enstitüsü Müzik Sanatı Bölümü tarafından bu bağlamda hazırlanmış olan «Kazakistan Halkları Müzik Sanatı» adlı bilimsel çalışma, kendi çapında güncellik, yenilik ve devlet düzeyinde sosyo-kültürel önem taşımaktadır.

Çok uluslu Kazakistan’da yaşayan halkların çok janrlı ve geniş planlı  folklor müzik mirasının muhafaza edilme, yayılma ve faaliyeti meselesi ve aynı şekilde Kazakistan Halkı Asamblesi ile işbirliği içinde geleneksel kültürün zenginleştirilmesi perspektifi incelemenin ana çekirdeği haline gelmiştir. Bu sene içinde adı geçen tevcih projesinin tamamlanması dolayısıyla müzik sanatı bölümünün uzmanları tarafından incelenmekte olan konu doğrultusunda kollektif monografi hazırlığı aktif şekilde sürdürülmektedir. Kanımızca, bu kadar güncel ve az incelenmiş olmasına rağmen o kadar da ilginç ve önemli olan meselenin incelenmeye devam edilmesi temel anlama sahiptir. Ülkemizde yaşayan çok sayıdaki etnik grupların kültür unsurlarının bu devrede incelenmesi; kuşkusuz Bağımsız Kazakistan müzik kültürü gelişimine önemli katkıda bulunacaktır.            

Gulmira Jaksybekovna Mussagulova

Doçent Dr.

M.O.Auezov Edebiyat ve Sanat Enstitüsü

Müzik Bilimi Bölüm Başkanı

Sanat Bilimi PhD,

                                                                       Kazakistan Cumhuriyeti Besteciler Birliği Üyesi

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға