Еврей этносының тарихы мен дәстүрлерімен таныс болыңыз...

Еврейлер – бұрыннан келе жатқан ұлттардың бірі. Бүгінгі таңда бұл этнос өкілдері әлемнің барлық дерлік елдерінде өмір сүріп жатыр. Ал Қазақстанда олардың жалпы саны жеті мыңнан қырық бес мыңға жеткен.

Қазақстан территориясында алғашқы еврейлер 1867 жылдың басында қоныстана бастады. Николаев сарбаздары мен олардың ұрпақтары Верный қаласында тұрды. 1870 жылдардың аяғында қаланың еврей қауымы құрылды. Ал 1884 жылдың мамыр айында ағаш ғимаратта синагога ашылды. Жиырмасыншы ғасырдың басында Қазақстан аумағында өмір сүрген еврейлер арасында дәрігерлер, фармацевттер, өнеркәсіптік қолөнер кәсіптерінің мамандары көп болды. Еврейлердің басым бөлігі 1941-1945 жылдары Қазақстан аумағына оның ішінде бірінші кезекте Алматы қаласына көшірілді. Олардың ішінде Орталық Біріккен киностудияда жұмыс істеген танымал кинорежиссерлер мен операторлар болды. Осы этнос өкілдерінің Қазақстан өнерінің дамуына қосқан үлесін атап өтпеуге болмайды. Бұл бағытта қазақ музыка өнерінің негізін қалаушылардың бірі әрі аса көрнекті кеңес композиторы Евгений Брусиловскийді ерекше атап өту қажет.

1990-2000 жылдары Қазақстанның көптеген еврейлері Израильге, АҚШ-қа, Канадаға, Австралияға және басқа елдерге кетті. Еврей диаспорасы өкілдерінің басым көпшілігі Нұр-Сұлтан, Алматы және Қарағанды қалаларында тұрады. 1995 жылы Талдықорған қаласында «АВИВ» еврей мәдени-қайырымдылық орталығы» қоғамдық бірлестігі құрылды. Аталмыш орталық Қазақстан Республикасының «Мицва» қауымдастығымен, Алматы қаласының «Римон» Еврей Қауымдастық орталығымен, Алматы қаласының «Хэсэд Полина – Қамқорлық орталығы» республикалық еврей қайырымдылық қоғамдық бірлестігімен тығыз ынтымақтастықта жұмыс істейді. «El.kz» интернет-жобасының тілшісі «Авив» еврей этно-мәдени орталығының төрағасы Игорь Возчиковпен әңгімелескен болатын.

– Сіз «Авив «Еврей мәдени қайырымдылық орталығы» қоғамдық бірлестігінің төрағасысыз. Орталықтың қызметі туралы толығырақ айтып беріңізші...

– Біздің бірлестіктің қызметі Талдықорған, Текелі, Үштөбе қалаларына, Сарымбет, Қарабұлақ, Балпық би кенттеріне таралған. Еврей ұлтының өкілдерімен белсенді жұмыс жүргізілуде. Біздің бірлестік шамамен 150-ден астам қауымдастық мүшелерін біріктіреді. Орталық ғимаратында иврит тілін үйрену курсы ұйымдастырылған. Негізгі құрамды орта және егде жастағы адамдар құрайды. Өйткені жас ұрпақ өкілдерінің көбісі Израильге тұрақты тұруға көшіп кеткен еді.

– Орталықтың басты міндеті неде?

– Жалпы, орталықтың басты міндеті – еврей халқының мәдени дәстүрлерін жандандыру негізінде еврейлердің этнос ретінде еркін және жан-жақты дамуына және егемен мемлекеттік тең құқылы мүшелеріне қолайлы жағдай жасау үшін еврей ұлтының тұлғаларын біріктіру.

– Еврей мәдениетінің ежелгі тамыры тереңде жатыр. Тарих, дәстүр, өмір және ұлттық ерекшеліктер туралы айтып берсеңіз...

– Білесіз бе, бұл туралы көп айта аламын. Тұрмыстық-салт фольклоры ғасырлар бойы иудаизм рәсімдерін өзіңе сіңірді. Ю.Вельхаузеннің және өзге де ғалымдардың зерттеулеріне сәйкес киелі Библия кітабының көптеген әңгімелік эпизодтары ежелгі салт-жоралғылар мен тыйымдардың негіздемесі болып табылады. Тұрмыстық-салт фольклор туралы бай материал талмудтық-мидрашистік әдебиетте сақталған. Атап айтқанда, үйлену рәсімінде әйнекті сындыру жайында айтылған. Ерте ортағасырлық кезеңнен бастап салт-дәстүрлерге байланысты көптеген кітаптар жазылды. Егер Галахта минхаг сөзімен белгіленген және жалпы қабылдғанған ұжымдық практика ретінде түсіндірілетін салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптар арасында айырмашылық болмаса да, фольклоды зерттеуде бұл ұғымдар әдетте ерекшеленеді. Әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің айырмашылығы бұл дәстүрге енген қайталанатын әрекеттер ғана емес. Сонымен қатар, символдық сипаттағы әрекеттер. Көптеген еврей нанымдары мен рәсімдерінде біз олардың сиқырлы субстратын ажыратымыз. Сондай-ақ шамдармен үйлену рәсімдері өткізудің негізінде сол жарықтың көмегімен қараңғыда өмір сүретін жындарды қорқыта алатындығы жатыр. Әдет-ғұрып кітаптарындағы салт-дәстүрлердің мағынасы мен шығу тегі әрқашан иудаизм дәстүрлеріне негізделген. Сонымен қоса, қалыңдықты екі жағынан хуппқа ертіп, содан кейін жаңадан үйленгендермен бірге жүру дәстүрін түсіндіру гематрияға негізделген: нер (шам) сөзінің екі еселенген сандық мағынасы Құдай Адам мен Хауа, пру-Ру берген батаның сандық мағынасына сәйкес келеді. (өсіріп, өсіріңіз). Оған қоса, үйлену шамдары мен факельдер Синвй тауында адамдар «күн күркіреуә мен жалынды» көргенін еске салады. Яғни жаңадан келгендерді байланыстыратын байланыстар еврей халқының Құдаймен одақтасуымен салыстырылады. Бұл рәсімнің итальяндық нұсқасында күйеу жігіттің досы еріп жүрді. Ол менорамен жеті оқтың алауын алып жүрді. Бұл рәсімге тарихи және ұлттық сипат берді. Мұндай модификациялар мен негіздемелер рәсімді оның сиқырлы субстратынан алып тастады.

Әр түрлі халықтардың салт-дәстүрлерінің ежелгі қабаты сиқырлы нанымдарға негізделген. Ежелгі дәуірден бастап жылдық циклдегі өзгерістер (жазғы және қысқы, күзгі күн мен түннің теңесуі және т.б.) немесе адам өмірінің циклі (әсіресе туылу және өлім) толқулар мен уайымдарға толы болды. Адам өзінің санасындағы қорқыныштарын кез-келген құпия жауларындың, жындардың, айла-амалдарынан туындаған деп ойлады. Және оларды жеңу үшін адамдар зұлым күштерге қарсы немесе олармен ымырағы келуге бағытталған шартты символдық әрекеттердің рәсімін жасады. Табысты болып көрінген символдық рәсімдер әлеуметтк психологиядық бекітілген және ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, рәсімдерге айналды. Ал ұзақ уақыт бойы рәсімдер тұрмыстық, өндірістік және діни болып бөлінбеді. Әдет-ғұрыптар мен олардың сенімдері олардың пайда болу себебі бұрыннан ұмытылған кезде де өмір сүре берді. Кейде олардан шыққан әдет-ғұрып фольклорынан немесе оларды тудырған құбылыстардан ажыратылған халықтық нанымдар қоғамның өзгерген көзқарастарына байланысты зиянды наным ретінде қабылдана бастады. Еврей тарихында ырымдар мен сиқырларға теріс көзқарас Пятикнижиида да айтылған. Онда айналадағы халықтардың пұтқа табынушылық рәсімдері монотеизмге сәйкес келмейді деп тыйым салынған. Еврейлердің ұлттық киімдері көп жағдайда ескілеу болып көрінеді. Бұл таңқаларлық жағдай емес. Өйткені бұл ұлттың өкілдері екі ғасыр бойы киіну стилін өзгертпеген.

– Ұлттық киім туралы айтып беріңізші... Расында да стиль мен оның құрылымы көптеген өзгерістерге ұшырады.

– Ежелгі еврейлердің ұлттық костюмінде басқа халықтардан алынған көптеген элементтер бар. Бұл факт тарихи себептерге байланысты. Сол себепті еврейлердің киімдері Араб көшпенділерінің киімдерін еске түсіреді. Еврейлер Иорданияның басқа жағалауына қоныс аударған кезде олар күнделікті тұрмыстағы заттарда қарапайымдылықты сақтап қалды. Израильдіктердің алғашқы билеушісі Саул патша сән-салтанатымен ерекшеленбегеніне қарамастан оның билігі кезінде еврейлердің киімдері өзіндік байлығымен, алуан түрлілігімен ерекшелене бастады. Бұл факт Саулдың әскери жорықтардан алған олжасына әсер етті, Патша өлтірілгеннен кейін оның орнын Дәуіт алды. Оның билік еткен жылдары еврейлердің ұлттық костюмі одан да бай және алуан түрлі болды. Барлық жерде әшекейлер қолданыла бастады. Давид патша өзінің айналасында байлық пен сән-салтанаттың болғанын қалады. Оның тұсында Израиль мемлекетінің көтерілу уақыты келді. Қоғамның бай өкілдерінің киімдері одан сайын ажарлана түсті. Алайда көтеріліс пен азаматтық қақтығыстар кезінде елдегі тұрақтылық күшейіп, Израиль екіге бөлінді. Алдымен ассириялықтар, ал б.з.д 788 жылы вавилондықтар басқарды. Егер сол кездегі еврейлердің ұлттық костюмі қандай болғанын зерттесеңіз, онда олардың киімдерінде ассириялықтардың безендірілуіне тән көптеген элементтерді көруге болады. Вавилондықтар басқарған кезеңде еврейлердің киім-кешектерге оларға ұқсас болды. Кейінірек ол Рим және грек мәдениеттерінің әсерінен бірнеше рет өзгеріске ұшырады.

Ерлер төменгі жағына жүн көйлер, ал жоғары жағына зығыр көйлек киді. Жеңдер ұзын да, қысқа да болуы мүмкін. Ал белдікті міндетті түрде киіп жүрді. Ал ақсүйектер өкілдерінің киімдерінің бұл элементі жүннен немесе зығыр матадан жасалған. Алтындармен, асыл тастармен безендірілді. Төменгі тап өкілдері былғарыдан немесе киізден белбеу киген. Бай еврейлердің киімдері екі түрге бөлінді. Израиль вавилондықтардың тұтқынынан босатылғаннан кейін еврейлер тізелеріне дейін киім кие бастады және жеңдері алдынан ашылды. Мұндай кафтандар өзінің қымбаттылығымен ерекшеленді. Күннің суық мезгілінде теріден қызыл түсті кафтандар сәнде болды.

– Бүгінгі таңда бүкіл әлемдегі еврей ұлтының өкілін өздеріне тән бас киіммен тануға болады...

– Еврейлердің қандай ұлттық костюмі арнайы шляпасыз болады? Ол «кипа» деп аталады. Бұл дәстүрлі еврей бас киімі. Еврей дәстүріндегі Кипа қарапайымдылық пен жоғарғы Құдайға мойынсұнуды білдіреді. Сырт көзге ол шағын бас киім болып көрінеді. Оны бөлек болмаса үлкен шляпаның астына киіледі. Кейде ол шашқа шаш қыстырғыштармен бекітіледі. Ермолка кию дәстүрі бас киімдер ғибадаттың міндетті атрибуты болған кездерде қалыптасқан. Таурат ғибадатхана қызметшілеріне бастарын жабуды бұйырады. Кейбір еврейлер үнемі бас киім кие бастады. Осының көмегімен олар барлық іс-әрекеттері Алла Тағалаға қызмет етуге бағытталғанын көрсеткісі келді. Шляпаны кибдің мәні – иудей Құдайдың ұлылығын білетініні және оның даналығын өз басынан да жоғары бағалайтыныны көрсету.

– Мен көптеген басқа этностар сияқты еврейлер үшін ақ түс қасиетті екенін естіген едім...

– Ақ түс ежелден бері қараңғылықтың күшін жоятын құрал болып саналды. Қалыңдық пен күйеу үшін ақ киімнің кең таралған дәстүрі осы нанымға оралады. Еврей дереккөздерінде неке киімдерінің ақ түсін жаңа өмірдің табалдырығында адалдық пен Тәубенің белгісі ретінде түсіндіріледі. Бұл түсінік Исайи кітабындағы түстердң символизмімен, бас діни қызметкер мен китлдің ақ киімдерімен байланысты... Алайда ақ түс бір жағынан басқа ежелгі халықтар арасында... Мысалы, римдіктер арасында мерекелік болып саналғандықтан. Екінші жағынан ежелгі гректер қайтыс болғандарды қараңғы күштерден қорғау үшін ақ түсте жерлегендіктен, фольклористтер ежелгі уақытта кеңінен таралған ақ символизм туралы қорытындыға келді.

– Ұлттық мерекелерді тойлау қалай өтуде? Қызықты және есте қаларлық сәттер туралы айтып берсеңіз...

– Шығу тегі бойынша пұтқа табынушылық деп саналатын рәсімдерге тыйымдар салуға тырысқандар да болды. Алайда иудаизм түрінде бұл рәсімдер кең таралған және діни ортада әлі де сақталған. Еврей этикасы мен дүниетанымының негіздеріне күрт қайшы келетін салт-дәстүрлер мен халықтық нанымдардың иудаизм тенденциялары ерекше көрініс табады. Ғасырлар бойы барлық қауымдастықтардағы еврейлердің үйлену рәсімдері айналадағы халықтың салттық фольклорына әсер еткенімен бұл әсерлер механикалық түрде қабылданбады. Бірақ еврей мазмұнымен киелі кітаптан үзінділерді, сондай-ақ иудаизм нормаларынан шыққан салт-жоралғылардың түсіндірмелерін қосу арқылы толтырылды. Сонымен, кейбір қауымдастықтарда күйеу таллитке... Бұл үйлену рәсімінің Торамен байланысын білдіреді. Жаңа үйленгендердің киімдері, әдетте жаңа болды. Өйткені олар өмірдің жаңа кезеңіне енген кезде сәйкес келді. Қалыңдықтың жамылғысы енді оны жасыру үшін қызмет етпеді. Еврейлердің арасында хуппаға барар алдында қалыңдықты жалаңаш қыру және оның басына парик (шейтл) немесе орамал орамал (тихл) кию әдеті бар. Кейбір қауымдастықтарда қалыңдық ақсақ болып көріну үшін бір аяғына түсіп кетуі керек. Бұл рәсімдер қызғаншақ жындарды алдап, оларға жағымсыз қалыңдықты көрсетуге тырысады. Бірақ оларды нормативтік иудаизм тұрғысынан түсіндіру оларға терең моральдық мазмұн береді. Күйеу қалыңдықтың сұлулығына ғана емес, сонымен бірге оның рухани құндылықтарына да назар аударуы керек. Үйлену рәсімі кезінде күйеу жігіттің басын күлге себу немесе әйнекті сындыру әдет-ғұрыптары иудаизмде көптеген халықтардың алғашқы мәдениетіндегі сиқырлы іс-әрекеттерден бастау алады. Бұл ғибадатхананың жойылуын және соныменб бірге адам өмірінің қайтыс болуын еске салу ретінде түсіндіріледі.

Сол сияқты ай күнтізбесін қолданатын көптеген халықтарға тән жаңа айдың мерекесі қайта қарастырылады. Айдың бірінші күні әйелдер жұмыс істемеуі керек. Бұл мерекенің негізінен әйелдік сипаты әйелдердің айлық циклімен байланысты. Олам ха-ба туралы әртүрлі фольклорлық идеялардың ішінде әйелдер сұлулықтың жаңаруына ие болады деген сенім бар. Өйткені ай жаңа айда жаңарады.

– Еврей халқының туған жеріне оралуы кейбір мерекелерді қайта жаңғыртқан болар...

– Еврей халқының ата-бабалар жеріне оралуы және мемлекеттілікті қалпына келтіру ауылшаруашылығымен байланысты фольклорлық дәстүрлерді жандандыруға деген ұмтылысты тудырды. Шаву'от және Суккот сияқты мерекелер қайтадан ауылшаруашылық күнтізбесімен байланысты болды. Діни емес киббуттарла олар негізінен еңбек және егін жинау мерекелері ретінде атап өтіледі. Ауылшаруашылық цикліне байланысты жаңа мерекелерді енгізу бастамасы – хаг ха-гез (қой қырқу мерекесі) және хаг ха-крамим (жүзімдіктер мерекесі) – кең қолдау таппады. Ту би-шваттың ежелгі жартылай мерекесін жаңарту әрекеті сәтті болды. Көпшілік адамдар, ең алдымен балалар ағаш отырғызуға қатысады. Бұл ежелден жермен байланысты бейнелейтін әдет. Лаг ба-'омер мерекесі үлкен ауқымға ие болды. Көптеген діни адамдар Мерон тауына қажылық жасайды. Әуедегі ойындардың ежелден келе жатқан дәстүрінің жалғасы ретінде бүкіл елде от жағылады. Оның жанында балалар мен жастар таңертеңге дейін көңіл көтереді. Лаг ба-'омер   Омер кезеңіндегі жалғыз күн болғандықтан көптеген израильдік отбасылар бұл күні үйлену тойын отау құрған күнін атап өтеді.

– Қазақстанда қанша синагога бар?

– Қазақстанда бес синагога жұмыс істейді. Олар Алматы, Нұр-Сұлтан, Қостанай, Павлодар және Өскеменде бар.

– «Хава нагилв» әні әлемдегі еврей халөының әнұранына айналды. Композиция тарихын айтып берсеңіз...

– Көптеген жылдар бойы менен «хава нагила» деген не екендігі туралы үнемі сұрайды. Оның мәне неде, оны кім жазды және сол сияқты өзге де жайттарды... Маған бұл әннің айналасындағы ең фантастикалық аңыздарды үнемі жойып отыруым керек және оны маккавеидің жауларын басынан ұрып-соғуы және бұл үйлену тойының ерекше әні кезінде ежелгі еврей дәстүріне сәйкес қатарынан кемінде үш стакан алкогольді ағызу керек. Жалпы бұл әнге қатысты әмбебап бір жазба жасау керек. Өткен ғасырдың басында Латвияда Авраам Цви Идельсон деген бір кісі өмір сүрген. Ол – жас кантор. Синагогада ән айтты. Содан кейін оның басына бір ой түсіп, ол әлемді шарлауға аттанды. Саяхат кезінде ол еврей фольклорын жинап, оларды қағазға түсіре бастады. Ол Еуропа, Таяу Шығыста, Оңтүстік Африка елдеріне дейін шарлады. Сөйтіп, ақыр аяғында Иерусалимде тоқтады. Онда ол өздерін садигурский деп атайтын арнайы хасидимдерді кездестірді. Бұл қасиетті жерге олар Украинадағы Садигура қаласынынан келген. Идельсон олардың фольклорын өте мұқият жазып отырды. Көбінесе хасидтер сияқты олар сөзсіз әуендер болды, Сол жақта бұл әуенді шамамен 1915 жылы кездестіреді. Хасидтердің өздері оны жазған болуы мүмкін. Музыкадан хабары болмағанымен, олар жинаушылар, сақтаушылар және шығарушылар болды. Бірақ қазір бұл әуенді XIX ғасырдың ортасында Шығыс Еуропаның бір жерінде белгісіз клезмер (адасқан еврей музыканты) жасаған деген теория қабылданды. Көрінбейтін жолдармен әуен хасидимге жетті. Және олар оны қуана-қуана қабылдады. Өйткені олар мұндай нәрселерді өте жоғары бағалады. Айта кету керек, бұл қазір бізге белгілі әуен емес еді... Ол сәл өзгеше, тегіс және баяу болды. Керісінше тіпті медиативті (хасидтер олар барлық медиативтілікті жақсы көреді). Содан кейін Бірінші Дүниежүзілік басталды. Идельсон соғысқа түрік армиясының құрамында аттанды. Өйткені сол кезде Түркия қасиетті жерді иемденген-ді. Сол уақытта полк оркестрін басқарды. Үш жылдан кейін соғыс аяқталды. Идельсон үйге Иерусалимге оралды. Онда бәрі жағымды жаққа өзгерген. Түріктер Палестинаны британдықтар қалдырды. Бальфур декларациясы құрылды және жарияланды. Ишуваның (еврей қонысы) өзін-өзі анықтау құқықы туралы. Осы себептерге байланысты Иерусалимде бұрын-соңды болмаған мерекелік концерт яғни соғыстың аяқталуына орай және осындай даңқты еврей идеяларының құрметіне дайындалды. Идельсон ноталар бойынша бас директор осы концертпен толық жауапты болды. Хорды басқарды, бағдарлама жасады, кешке дейін репетиция жасады. Міне, бір сәтте ол проблемаға тап болды. Бұл концерт үшін жақсы финал жоқ. Ән қажет. Жаңа және жарқын, бірден есте қаларлық... Идельсон өзінің соғысқа дейінгі фольклорлық құжаттарын зерттей бастады. Және бұл аты аталмаған хасидтік әуенді тауып алды. Ол қатты қуанды. Содан жобаларды тікелей өңдеуге отырды. Біріншіден, ол мотивті төрт бөлікке бөлді. Хорға, оркестрге арналған аранжировка жазды. Содан кейін ол бірден ойына келген бірінші сөздерді қағазға түсірді. Бұл қарапайым, көңілді шықты. Әннің мәтіні былайша болды:

«Кәне-ки қуанайық,

Кәне-ки ән айтайық!

Ояныңыздар, бауырлар. Ояныңыздар, бауырлар! Қуанышпен жүректе!»

Бұл сөздер ешқашан өзгерген жоқ. Бұл 1918 жылы Иерусалимде болды. Концерт керемет болды. Соңғы ән ұзақ уақытқа ғана емес, еврей музыкасының бүкіл тарихына бүгінгі күнге дейін хит болды.

«Хава Нагиланың» әуені бізге таныс дыбыс XX ғасырдың 30-шы жылдарында Румыниядан шыққан еврей иммигранттарының толқынының арқасында болды. Олар румын билерінің мәдениетінде өсті. Әннің синхронды би ырғағы бар және ол тезірек естіле бастады. Біраз уақыттан кейін ырғақты консенсус пайда болды. «Хава Нагила» дәстүрді құрметтй отырып, баяу басталады. Қызықты факт... 1938 жылы Идельсон қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай «Хава Нагиланың» авторы кенеттен табылды. Моше Натанзон ең танымал еврей әнін жазғанын мәлімдеді. Бұл жағдай Натанзонның 1918 жылы сипатталған оқиғалар кезінде хорда Идельсонның шәкірттеріне баруымен ушыға түсті. Кем дегенде Натанзонның нұсқасы бойынша Идельсон өзінің студенттеріне осы әуенге сөз жазуды тапсырады. Және сол кноцерттік финалдық әнге сөз ретінде ең жақсы жазуды таңдайды.

Израильде оған шынымен сенбеді. Бірақ ол американдықтарды сендіре алды. Және ол осы өтінішінен кейін көп ұзамай халық әндерінің әншісі ретінде тұрақты тұруға кетті.

– Сізге, Игорь Александрович, осындай егжей-тегжейлі және ақпараттық әңгіме үшін рақмет.

(Суреттер ашық ғаламтор көзінен алынған)

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға