Еліміздегі төрелік келісімнің құқықтық табиғаты

Төрелік келісімнің түбегейлі ерекшелігі – бұл тараптарда келіспеушілік туындауына байланысты негізгі келісімшартқа қатысты оның заңды автономды, дербес сипаты. Төрелік келісім құқықтық дербестікпен, автономдылықпен әрбір жеке жағдайға ие болады, сондықтан оның тағдыры мен заңды жарамдылығы негізгі келісімшарттың жарамдылығына тәуелді емес. Бұл ереженің, егер арбитраж құзыреті төрелік ескертпе түрінде келісімшарттың мәтінінде айтылса, яғни төрелік келісім азаматтық-құқықтық шарттың бөлігі болып табылса, ерекше мәні болады. Шарт міндеттемелері теориясының жалпы принциптеріне байланысты, негізгі келісімшартты жарамсыз тану автоматты түрде оның кез-келген бөлігінің, оның ішінде төрелік ескертпенің жарамсыз танылуына әкелуі мүмкін. Мұндай жағдайда тараптар келісімшарттың және одан туындайтын міндеттемелердің жарамсыздығы туралы мәселені қарауды қоса алғанда, олардың арасында келіспеушіліктердің тәуелсіз төрелік келіспеушілігіне құқықтан айырылады. Бірақ Халықаралық коммерциялық төреліктің негізін қалаушы принципі төрелік істі қараудың түбегейлі еріктілігі мен төрелік келісімнің заңды автономдылығы шығады. Төрелік келісімнің автономдылығының салдары оның дау мәніне қолданылатын құқықтан ерекшеленетін құқықпен реттелетіндігі болып табылады. Төрелік келісімге қолданылатын құқық оның жарамдылығы, әсері, түсіндірмесі мен саласы туралы мәселелер ретінде бірқатар мәселелермен реттеледі. Егер жоғарыда аталған тұжырымдарды аксиомалар деп атауға болса, онда бір мағыналы жауап болмайтын тәжірибелік сипаттағы басқа мәселелердің жиыны болады. Ғылыми әдебиетте талқыланатындардың бірі төрелік келісімге сыртқы сауда келісімшарты бойынша құқықтық мирасқорлық таралатыны туралы мәселе болып табылады. Төрелік келісімінің автономдылығы туралы мәселе сыртқы экономикалық шартқа қол қойған тұлғаның сенімхатында арбитражға дауларды беруде, яғни төрелік келісім жасауда, төрелік келісімге қатысты талап қою мерзімін анықтау кезінде айқын көрінетін өкілеттіктер болмаған кезде туындайды. Барлық немесе кемінде бірнеше ұқсас проблемаларды қарау мүмкіндігінің болмауына байланысты сыртқы сауда келісімшартында құқықтық мирасқорлық мәселесіне тоқталамыз. Құқықтардағы және міндеттемелердегі мирасқорлық жан-жақты және сингулярлық болады. Ол басқа тараптармен міндеттемелерді келісуді жүзеге асырады және талап етеді. Қазақстан Республикасында бұл мәселеге қосымша итермеші күш мемлекеттік кәсіпорындардың жеке меншіктендірілуімен, акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар және т.б. туралы жаңа заңдардың пайда болуымен берілді, бұл кейде атауы мен ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны келісімшартта немесе төрелік келісімде көрсетілетіндермен сәйкес келмейтін жағдайларға әкеледі. Мұндай жағдайларда Төрелік келісім құқықтық мирасқорлыққа таралады. "Бұл ретте тиісті дәлелдемелер жарғы, жарғыға өзгертулер, ресми тізілімдерден көшірмелер, бөлуші баланстар сияқты құжаттар танылады". Бірқатар басқа құқықтық жүйелер ретінде ресей құқығы мен тәжірибесімен ең күрделі және бір мағыналы емес сингулярлық құқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы мәселе беріледі. Сингулярлық құқықтық мирасқорлық тараптарлың келісіміне (цессия кезінде немесе сәйкесінше қарызды аудару кезінде өтетін) немесе олармен қарастырылған заңды фактілердің басталуы кезінде заңды көрсетуге негізделеді (үлгілік мысалдар – борышкердің міндеттемелерін оның тапсырушысымен немесе кепіл берушімен орындау, сондай-ақ комитент келісімшарты бойынша құқықтар мен міндеттемелерді комиссионерлерге беру – ҚР АК). ҚР АК мазмұндалған диспозитивті нормаға сәйкес «егер өзгелері заңмен немесе шартпен қарастырылмаса, бастапқы кредитордың құқығы құқықтың өту сәтінде болатын көлемде және жағдайларда жаңа кредиторға өтеді. Атап айтқанда, жаңа кредиторға міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін құқықтар, сондай-ақ талаптармен байланысты басқа құқықтар, оның ішінде төленбеген пайыздарға кететін құқықтар өтеді ".

Төрелік келісімнің заңды дербестігін тану заң бойынша қандай мемлекеттің төрелік келісіммен айрықша байланысты барлық дау мәселелерін қарастыруы тиістігін анықтайтын қайшылықты нормалардың қалыптасуына әкеледі. Көбіне тараптармен таңдалған құқықтары немесе арбитраж өткізу орнының мемлекеттік заңы қолданылады. Сондай-ақ арбитражды өткізу орнының құқығы, не супер төреліктің тұрғылықты жерінің заңы, не шешім шығару орнының мемлекет заңы қолданылады. 1958 жылғы «Шетел арбитраж шешімдерін орындауға келтіру және мойындау туралы» Нью-Йорк тұжырымдамасы және 1961 жылғы «Сыртқы сауда арбитражы туралы» Еуропалық тұжырымдама негізгі келісімшартқа қолданылатын құқыққа тәуелсіз төрелік келісімдердің жарамдылығын анықтау үшін арнайы қарама-қайшылық ережелерін бекітеді. Бұл тараптардың ерік автономиясы мен арбитражды шешім шығару орнының құқығының қарама-қайшылық принциптері.Төрелік келісімнің болуы белгілі процессуалды-құқықтық салдарды тудырады. Төрелік келісім тараптар үшін міндетті және олар арбитражға дауды беруден бас тарта алмайды. Бұл ереже аталмыш іс бойынша мемлекеттік соттың құзыретін жояды, яғни Төрелік келісім сотты құзыретінен айырады.

Қазақстан мемлекеттік төрелік соттары шетел тұлғаларының қатысуымен экономикалық дауларды қарау кезінде эстоппель принципін толық шарада ұстанады: тараптардың сотта қараудың өзгеруіне үнсіз келісімі төрелік келісімге сілтеу құқығын жоғалтуға әкеледі және дау мәні бойынша төрелік (шаруашылық) сотпен қаралады. Талап арызды қабылдаудан және қараудан бас тарту туралы ереже егер төрелік келісімнің тараптары талап арызбен арбитражға жүгінсе, бірақ құзыреті келісімшартта келісілмесе ғана қолданылады. Мысалы, төрелік ескертпе ҚР ХҚТС пайдасына жасалды, ал талапкер Астана қаласындағы төрелік сотқа жүгінді. Мұндай жағдайда Астана қаласындағы төрелік сот  өзін талап арызды қабылдаудан бас тартуға құзыратте емес тануы тиіс. Алайда тәжірибеде Қазақстан мемлекеттік төрелік соттар төрелік келісімде көрсетілген тараптардың еркін үнемі назарға ала бермейді және 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ «Төрелік туралы» Қазақстан Республикасының Заңының шарттарымен сәйкес сотта қаралатын істі қарауға қабылдайды, мемлекеттік арбитражды сот талапты оның қарауынсыз қалдыратынын тура анықтайды, егер:

- егер тараптардың кез келгені мемлекеттік төрелік сотта істі қарауға қарсы қарсылық білдіріп, даудың мәні бойынша өзінің бірінші өтінішінен кешіктірмей аралық сотқа қарауға істі қарау туралы өтінішін мәлімдесе, аралық сотқа аталмыш дауды беру туралы тұлғалардың ісіне қатысатын келісімдер болады;

- тараптар егер тараптардың кез келгені төрелік сотта істі қарауға қатысты қарсылықтар мәлімдесе және мәні бойынша істі қарау аяқталатын сот актісін қабылдауға дейін сотпен істі қарау уақытында аралық сотқа шешуге дауды беру туралы келісімдер жасады.

Төрелік келісімнің арақатынасының және мемлекеттік соттардың құзыретінің проблемасы халықаралық шарттарда және ұлттық заңнамада қозғалады. «Шетел төрелік шешімдерді тану және орындауға келтіру туралы» 1958 жылғы  Нью-Йорк тұжырымдамасы төрелік келісім болған кезде сот арбитражға тарапты, бірақ келесі жағдайларда бағыттауы тиіс принципті бекітеді: талап арыз тараптар төрелік келісім жасау мәні бойынша мәселелерге қатысты; кез-келген тарап дауды төрелік қарау туралы өтініш білдіреді; сотта төрелік келісімді жарамсыз, күшін жоғалтқан немесе орындалмайтын тануға негізі жоқ. 1961 жылғы Еуропалық тұжырымдама сотта қарамау бойынша мемлекеттік соттың наразылық білдіруі туралы ережені жасайды: төрелік келісім тараптарының біріне мемлекеттік сотта мәлімденген және төрелік келісімнің болуына негізделген істі қаралмауы бойынша мемлекеттік соттың наразылығы сот елінің заңы материалдық немесе процессуалды құқық мәселесі ретінде мұндай наразылықты қарайтынына байланысты талап арыздың мәні бойынша бірінші қарсылық көрсету сәтінде немесе дейін мерзімді өткізумен наразылық беру құқығын жоғалтуды мәлімдеуі тиіс. «Халықаралық сауда арбитражы туралы» 1985 жылғы ЮНСИТРАЛ-дың үлгілік заңы қосымша толықтырудан тұрады -  барлық осы мәселелерді сотпен шешу төрелік істі қарауды бастауға, оны жалғастыруға және аяқтауға, дау мәні бойынша шешім шығаруға арбитражға ешқандай кедергі келтірмейді. Халықаралық төрелік тәжірибеде халықаралық коммерциялық дауларды әр-түрлі қарау тәсілдері мен халықаралық коммерциялық төреліктің тиімділігін арттыруға жаңа тәсілдердің әсері жиірек талқыланып жатыр. қазіргі талаптарға сай, дауларды шешудің адекваттық тәсілдіерді жасау қажеттілігі экономиканың даму шапшандығын және Қытайдың интеграциялық дамуын алдын ала анықтады. Қытайда, Ресейде сияқты, халықаралық коммерциялық төрелікте экономикалық әрекеттердің әр түрлі салаларында пайда болатын коммерциялық даулар қарастырылады.

Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы әрдайым өсіп отырады. 2013 жылғы Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы 22,53 миллиард АҚШ долларына жетті. Экспорт 14 миллиард 334 миллион АҚШ долларынан, ал импорт  8 миллиард  193 миллион АҚШ долларынан асып түсті. Өз кезегінде қытайлық тараптың келіссөз жүргізушілері екі елдің табысты инвестициялық ынтымақтастығын атап өтті. ҚХР Сауда министрлігінің мәліметі бойынша 2013 жылы Қытайдан Қазақстанға салынған инвестиция көлемі 19,51 миллиард АҚШ долларын құрады. Қытай Халық Республикасының өзгеше әкімшілік территориялық бөлінуі: Материктік Қытай, ҚХР-дың екі ерекше әкімшілік аймағы (Гонконг пен Макао) және Тайвань болып бөлінуі ерекше құқықтық жүйенің жасалуын анықтады, онда Гонконг жалпы құқықтық жүйеге жатады, Макао мен Тайвань – континенталды құқық жүйесіне, ал Материктік Қытай – әлеуметтік жүйені қолдайтын, ерекше құқықтық жүйеге жатады. Сондықтан, олардың соттар жүйесі де әр түрлі. Қытайда 140-тан астам жергілікті төрелік комиссиялар жұмыс істейді, олар екі жақтың келісімі бойынша кез-кезген дауды қарастыра алады. Ең танымал жергілікті төрелік комиссия болып Пекиндік төрелік комиссия (ВАС) саналады. Ол Қытайдың халықаралық экономикалық және сауда төрелік комиссиясы (СІЕТАС), Қытайлық теңіз төрелік комиссиясы (СМАС), Гонконгтік Халықаралық Төрелік Орталығы (НКІАС) сияқты  халықаралық коммерциялық төреліктермен бір қатарға тұруды мақсат етеді. Осылайша, Төрелік келісім мәні болып табылатын мәселе бойынша талап арыз берген сот іс бойынша оны өндіріске кешіктірмей беруге ұсынған кез-келген тараптың өтініші бойынша немесе өзінің мүддесі бойынша, егер Төрелік келісім жалған болады деп айтуға негіз болмаса, арбитражға тарапты бағыттауы тиіс. Сотқа төрелік істі қарауға беру жағдайында, істі қарау туралы дау сотпен шешілгенше сонымен бірге басталуы, жалғастырылуы немесе аяқталуы, төрелік шешімге шығарылуы мүмкін. Мемлекеттік сот аталмыш дау ісінің қаралу мәселесі және мәні бойынша істі қарау мүмкіндігі бойынша тараптармен бастамашылық білдірілген арбитражды келісіммен байланысты.

Қазақстан доктринасында іс жүзінде бірыңғай көзқарас айтылады: егер дауды аралық соттың қарауына беру туралы келісім болса және егер тараптардың бірі мемлекеттік сотта талап арызымен жүгінсе, ал жауапкер дау мәні бойынша өзінің бірінші өтінішіне дейін бұған қарсылық білдірмесе, онда мемлекеттік сот (жалпы және төрелік құзырет сияқты) дауды қарауға құқығы болады және міндетті. Егер жауапкер дау мәні бойынша өзінің бірінші өтінішіне дейін заңды нысанда жасалған және жарамды болып табылатын төрелік келісімге сілтесе, онда мемлекеттік сот талап арызды қараусыз қалдыруы тиіс.

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға