Мұхтар Әуезов

ТАХАУИ АХТАНОВ

ҚАЛАМДАСТАР КЕЛБЕТІ

МҰХТАР ӘУЕЗОВ

Кең арна

Әдетте қазақ прозасын Спандияр Көбеевтің «Қалың мал» романынан бастайды. Хронологиялық жағынан оған дау айтқымыз келмейді. Бірақ таза хронология сөз болса — одан бұрынырақ та баспасөз бетіне жарияланған шағын жанрдағы прозалар табылып жүр. Және де сол әңгімелердің көркемдік бітімі тәп-тәуір, әдеби сауатты. «Қалың малға» ілесе шыққан. Б. Майлиннің «Шұғаның белгісі», М. Әуезовтің алғашқы әңгімелері, С. Торайғыровтың «Қамар сұлуы» және де қазіргі оқушыға беймағлұм кейбір туындыларды атауға болады. Бұлар қазақ прозасының алғашқы қарлығаштары.

Біздің қазақ прозасының бас жағына үңілгендегі мақсатымыз жеке шығармалар мен авторлардың қайсысы бұрын, қайсысы соң шыққанын анықтап, соны тәртіпке келтіру емес. Жаңа туа бастаған жас проза алғаш қадамында дүниеге не әкелді, қандай көркемдік, идеяның кредосын ұсынды? Оның келешекте дамыған өскелең тенденциялары қайсы еді? Азғана мысал төңірегінде осы мәселеге көңіл аудара кеткіміз келеді.

Алғашқы туа бастаған қазақ прозасының бізге дәл бүгін де үлгі боларлық тамаша бір қасиеті — оның арқалаған азаматтық жүгінде. Сол «Қалың мал», «Қамар сұлу», «Шұғаның белгісі» — ең алдымен сол кездегі қазақ өміріндегі ең қитығына жеткен, «ауру» мәселе көтерді. Бас бостандығын, ар намыс еркіндігін ту етіп көтеріп, феодализмнің тозығы жеткен салтына қарсы шықты. Осы жақсы дәстүрді — тұңғыш қадамынан-ақ қазақ әдебиетіне жарық жұлдыз болып енген Мұхтар Әуезов әрі қарай дамытып, ілгерілетіп әкетті. «Қорғансыздың күні» мен «Қараш-Қараш оқиғасы» жас қазақ прозасының азаматтық даусын одан әрі шыңдап, оның әлеуметтік мазмұнын тереңдете түсті. Осы екі тамаша шығармадан тек әлеуметтік қана емес, сонымен бірге қазақ әдебиетіндегі көркемдік жаңа арна басталады. Осыдан бастап жас проза өмірді реалистік шыншыл тұрғыдан қамтып қана қоймай, адамның ішкі дүниесіне де үңіле бастайды. Өмірдегі әр түрлі құбылыстарды, адам тағдырларын көрсетіп, толып жатқан сурет, мүсін жасаумен ғана шектелмей, тұңғыш рет психологиялық, портрет жасайтын дәрежеге көтеріледі. Жас прозаға осы психологиялық арнаны мықтап енгізу үшін жомарт талант неше түрлі тәжірибелерге де барады. «Қаралы сұлу» әңгімесі адам психологиясының неше түрлі құбылыстары мен қалтарыстарын, адамның жан сезімімен қоса тән сезімінің де құбылмалы, лүпілдеген нәзік сырларын ашуға арналған. Бұл әңгіменің бәрінен бұрын жас әдебиет үшін педагогикалық мәні зор. Ол көзін жаңа ашып келе жатқан балаң прозаны реалистік нәзік суреткерлікке, психологиялық құбылысты дәл бере білуге, қысқасы жалпы көркемдік сауаттылыққа үйретті. «Көксерек» әңгімесін де осы алуандас бағалар едік. Өйткені ол да мөлтілдеген табиғат, хайуанат суреттерімен қоса, адам психологиясы мен адам табиғатының өзгеше бір жақтарын ашып берді. Осы соңғы екі әңгіменің алғашқы аталған екі шығарманы («Қорғансыздың күні», «Қараш-Қараш»), әлеуметтік мазмұны терең болмағанмен, біздің әдебиетіміздің сауатын ашып, шеберлікке баулу жолындағы алатын орны айрықша сияқты.

Талантты жазушы жеке шығармаларының ғана көркемдігі мен тереңдігін ойлаумен шектелмей, бүкіл халық өмірінің сан қилы салаларын, ұлттық психологияның жан-жақты қырларын, әйтеуір қазақ деген елдің өмірін кеңірек те, тереңірек қамтуға бой ұрады. Ол қыр өмірінен сериялы этюдтер жасап, ауыл тұрмысы, ел тіршілігі, қалаға жаңа сіңісе бастаған қазақ интеллигенциясының өмірі жайлы әңгімелер жазады. Сөйтіп жеке сәтті әңгімелер жазып қана қоймай — өзінің жастық шағымен тұстас заманның жап-жақсы панорамасын да ашып береді.

Қазақ, әдебиетінде өз алдына бір дәуір болған Әуезов прозасы осылай басталады.

Ол прозаның кейінгі қазақ әдебиетіне айрықша әсер еткен өзіндік сипаты бар. Әуезов прозасының алдымен көзге түсетін қасиеті — биік мәдениеті. Жазушы Европа әдебиетінің дәрежесін еркін меңгерген. Ең озық әдебиеттердің биік мәдениетін өз бойына сіңіріп, реалистік әдісін толық игерген. Ал нағыз ғажабы жазушы орыс және Европа әдебиетінен осынша нәр ала тұра, ешкімге еліктеп, ығында кетпейді. Оның көркемдік құралдары, сөз кестесі, суреттеген өмір құрылыстары, адам бейнелері өзге халыққа ұқсамас қазақы сипатты танытқаны өз алдына, тіпті жас Әуезовтің талант табиғатының өзі шынайы халықтық, ұлттық екені көрініп тұр. Ол бүгінгі әдебиетімізге қазақтың халық творчествосының эпикалық кеңдігін, романтикалық көтеріңкілігін, лирикалық нәзік сазды әуенін ала келді, оның шығармасында халық өнерінің мың сан құбылып, құлпырып тұратын бояу сиқыры мен от екпінді тегеуріні және бар.

Ал, Әуезов шығармаларының тілі әлі де талай-талай терең зерттеулерді керек етеді. Әуезов тұңғыш туындысы «Еңлік — Кебектен» бастап, жоғарыда аталған және де басқа көптеген әңгімелерінде, повестерінде қысқасы атақты «Абай жолы» эпопеясына дейінгі барша шығармаларында қазақ тілінің тамаша үлгісін танытты. Қазақтың ескіден келе жатқан шешендік сөздерінің не бір асыл үлгілерін, би сөздерінің ұтқыр тапқырлығын, халың тілінің орасан мол байлығымен қоса сұлулығы мен өткірлігін, сыртқы бейне мен ішкі ойды аудырмай түсіретін алғыр шеберлігін, адам көңілінің ыстық-суығын, не бір нәзік лебін жеткізе білетін тал жібектей жіңішке орамдығын әкелді. Мұхтар Әуезов шын мәніндегі қазақ тілінің королі болатын. Біз осы кісінің шығармалары арқылы өз тіліміздің бояуы мың құбылған сұлулығын, жыр ырғақты сұлу сазын, таусылмас сөз байлығын, шектелмес суреттеу мүмкіндігін көріп қайран қалдық. Қазақ тілінің, егер шынайы шебердің аузынан шықса, айтып жеткізе алмас сыры, суреттеп нәшін келтіре алмас құбылысы жоқ екенін білдік. Егер фантазиямыздың күші жетсе қазақ әдебиетін Әуезов шығармаларынсыз — дұрысырақ айтқанда — сол шығармалардың тілісіз көзге елестетіп көрелікші. Онда біздің әдебиеттің жалпы үңірейіп қалғаны былай тұрсын, тіл бояуы да кәдімгідей солып қалар еді. Оның үстіне Әуезов тілі — тек оның шығармаларын да ғана емес — бүкіл қазақ прозасының, қала берді, қазақ әдебиетінің қан тамырына тарап кеткен. Өйткені біздің бүгінгі әдеби тілімізді қалыптастыруда одан ірі тұлға болған емес. Сондықтан да Әуезовтен тіпті стилі бөлек жазушылардың өзі осы алып тіл сиқыршысының тәжірибесінен аттап кете алған жоқ.

Әдебиетіміздің шоқтығын шығарып, еңсесін көтеріп тұрған Әуезов шығармаларының бүкіл аумағын түгел қамтымай-ақ жазушының сонау алғашқы қадамына — жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы туындыларына көз жіберсек, бүгінгінің сәтті бастамасын, қазіргі кең дарияның мөлдіреген бастау бұлағын айқын көреміз. Мысалы автордың 1917 жылы жазылған «Еңлік —Кебек» трагедиясындағы Еспембет, Есен, Кеңгірбай, Көбей образдары өткен қазақ тұрмысын көрсетудегі реалистік кең тыныстың басы болды. Жас әдебиет аттап өте алмайтын образ жасаудың, өмірді суреттеудің жалаң, шартты схемаларын бірден аттап өтіп, Әуезов осы шығармасы арқылы қазақ әдебиетін толысқан, сауатты әдебиет дәрежесінен бастап кетті.

«Қорғансыздың күніндегі» жан түршігерлік шындық — жаңа ғана қаз тұрып, апыл-тапыл басып келе жатқан қазақ прозасы емес, тіпті көп ғасыр жасап кемеліне келіп тұрған әдебиеттер үшін де мақтаныш бола алар еді. Осы шағын әңгіме кейін тумақ «Абай жолы» эпопеясындағы Қодардың қазасымен үндесіп жатса, «Қараш-Қараштағы» Бақтығұл әрекеттері Базаралы қимылдарын еске салады. Бұл арада «автор өзін-өзі қайталап отыр» деуден әсте аулақпын. Жоқ, бұл автор бағытының, жазушы тенденциясының үзілмей жалғасып отырғаны.

Әуезовтің жазушылық стилінің бір ерекшелігі ол қашан да өз шығармасына ел өміріндегі кесек, ірі оқиғаларына арқау етеді. Және сол оқиғаларды жеріне жеткізе суреттеу арқылы қайталанбас кесек тұлғалар жасайды. Жазушы дәстүрлі махаббат тақырыбына бара қалғанда неше алуан сезімтал, нәзік, сыршыл лириканы құйқылжытып береді. Асқан шеберлікпен сезім сұлулығын жырлайды. Бірақ құштарлыққа мас, сезімге елжіреген шығыс ғашықтары емес, өз бақыттары үшін күреске даяр, асқақ ойлы, өршіл жандардың бейнесін жасайды. Шынында да Мұхтар Әуезовтің жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы шағырмалары, қазақ прозасындағы ғұмырлы үлкен арнаның басы болды. Бұл арна құдіретті реализмді биік романтикамен астастырып қана қойған жоқ, сонымен бірге халқымыздың рухына тән жыршыл да сыршыл лиризмді адамның ішкі дүниесін үңгіп көрсететін психоанализге жалғастырды. Осы жағдай біздің жас прозамызды екі қатерден, яки екі түрлі бағытқа қиғаш кетіп қалу қаупінен сақтандырды. Шынында да осындай реалистік күшті арна таппасақ, жалаң романтикаға бой ұрып, жасанды схемаға түсіп кету қаупі бар еді. Екінші жағынан халқымызға тән көңіл көркі — көтеріңкі романтикадан балауса, балғын сезімді лирикадан қол үзіп, тек фактіні тере беретін жер бауырлаған алымсыз, қанатсыз натурализмге немесе адамның ішек-қарнын, қыртыс-қыртысын түгел ақтарып, неше түрлі қоқыстарды сыртқа шығаруға ерінбейтін жалған психологизмге ойыстап кету қатері де жоқ емес еді.

Сөйтіп Әуезов қазақ прозасын ересек, кексе әдебиет дәрежесінде бастағанмен жаңа оянған жас халықтың рухани балғын қасиетін — көтеріңкі романтизм мен таңғы шықтай мөлдір лирикасын, керек десеңіз шығыстың асқақ, сөз бен нақышты суретке құмарлығын — бір бойына түгел сыйғызды. Бұл қасиет қазақ әдебиетінің рухани саламаттығына зор пайдасын тигізді және осылай келіп ескі мен жаңаның, халықтық қазына мен өнерлі озық әдебиеттің, шығыс пен батыстың құрыштай балқытып құйған ғажайып қоспасынан тамаша бір дәстүр кеп туды. Ол қазақ әдебиетіндегі, қала берді бүкіл совет әдебиетіндегі Әуезов дәстүрі. Бүгінгі қазақ прозасының сонау кездегі бастау бұлағы, қазіргі кең арнасының бірі де осы.

Халық сапары

Халықтың кемеңгер қайраткерлері туралы тарихи роман жазған автор сол адамның өмір тарихын ғана немесе шағын төңірегін таныстырын қоя алмайды. Халықтың өмірін кең қамтып, қоғамның негізгі күштерін көрсетіп, сол заманның тарихи даму бет алысын анық аңғартпайынша, социалистік реализм тұрғысында жазылған тарихи роман болып шығуы мүмкін емес. Совет жазушылары тарихи романдарды өткен күннің оқиғаларын көркем образдар арқылы бүгінгі оқушыға жеткізіп беру үшін ғана емес; ең алдымен біздің заманымыздың тұрғысынан өткен кесек оқиғаларын қайта қарап, екшеп, содан халық күшінің дамуына негіз болған қоғамдық мәні бар күрестерді, қозғалыс құбылыстарды баса көрсету үшін жазады. Тарихи романдардың міндеттері туралы Белинский былай деп жазған: «Біздің осы заманымызды түсіндіріп және болашағымызды мезгеу үшін өткен күнге көз жүгіртіп,ізденеміз». Тарихи тақырыпқа осы тұрғыдан келгенде ғана совет жазушылары идеялық құнды, әлеуметтік пайдалы шығармалар жазады.

Мұхтар Әуезовтің «Абай» және «Абай жолы» романдарының негізгі қасиеті осындай идеялық өткірлігінде.

Бұл романдардың негізгі жетекші бағыттаушы идеясы — қазақ халқы мен ұлы орыс халқының тарихи достығы.

Автор өз романдарын қазақ халқының ұлы ақыны, қоғам қайраткері және ойшылы Абай Құнанбаевтың өміріне арнайды. Ол негізгі кейіпкерінің өсіп, қалыптасуын халықтың тағдыры арқылы көрсетіп осы достықтың тарихи тамырларын дұрыс ашады, қазақ халқының өз тағдырын орыс халқының тағдырына ұштастыруы прогрессивтік қадам екенін романдарында айқын көрсетеді.

ХIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстан Россияға толық қосылды. Бұл прогресшіл тарихи оқиға халқымызға экономикалық, қоғамдық және мәдени даму жақтарынан үлкен әсер етті. Қазақстанның Россияға қосылуы патриархалдық, рулық салтқа күйрете соққы берді, қазақ қоғамының жіктеле түсуіне, соның нәтижесінде тап тартысының күшеюіне үлкен әсер етті.

Мәдени жағынан бұл қосылудың үлкен пайдасы қазақ халқының ұлы орыс мәдениетіне, сол арқылы дүние жүзілік мәдениетке бой ұруында. Сол заманға арнаған советтік тарихи романда ең алдымен осы тарихи маңызды оқиғалар айқын бейнеленуге тиіс. Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин сияқты Абай да қазақ халқының орыс мәдениетіне араласуының жемісі. Бұл қайраткерлер өз халқының ең игі ниеттері мен үміттерін айтып өтті. Олар өз өмірлерін халық игілігіне жұмсады.

М. Әуезов Абайдың образын халық өмірімен тығыз байланыстыра, оны заманының ірі-ірі оқиғаларының арасында көрсетіп, жан-жақты ашты. Романдарда XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ өмірінің негізгі жақтары — патриархалдық-рулық салт, оның бірте-бірте күйреуі, ру тартыстары, оның бар салмағының кедей бұқараға түсуі, қалың бұқараның қаналуы, олардың қанаушыларға қарсы күресі, қазақ халқының арасынан қоғамдық жаңа күштердің пайда болуы, орыс демократтарының идеяларының Қазақстанға ене бастауы, ақыры, қазақ халқының орыс мәдениетіне бой ұруы кең көрсетілген. Абайдың ұлы ақын, ағартушы ойшыл болып бірте-бірте өсуі, қалыптасып кемеліне келуі жоғарыдағы айтылған тарихи жағдаймен астасып жатады.

Әуезов романдарында Абай өте күрделі, шытырман өмір кешеді. Абайдың балалық шағы, феодалдық ортада — патриархалдық-рулық салттың ең күшті ортасында өтеді. Оның әкесі ата-бабасынан келе жатқан озбырлық пен өктемдіктің бәрін бойына сіңірген, халықты аяусыз қанайтын нағыз көкжал феодал. Жас Абай өз әкесінің барлық қаталдығын, озбырлығы мен зорлығын, ру басшыларының арасындағы шытырман тартыстың бәрін көреді. Абай байлардың тепкісіндегі бұқара халықтың ауыр азабын да көреді. Сонымен бірге, ол патриархалдық-рулық қоғамның және оның экономикасының мешеулігін де сезеді. Ақырында, Абай ескі салттың рухани қысымынан да зор азап шегеді. Санасы оянып есейе бастағанынан-ақ өз халқына жол іздейді. Жас жігіт Абайдың Қыдырбай ақынмен әңгімелескендегі сөздері, оның халық үшін қайғыратын, болашаққа жол іздейтін жас ойыны екенін аңғартып тастайды.

Әйтсе де Абай жолы қалтқысыз, тұп-тура емес: бұл заңды да.

Алғашқы жылдары Абай байлар мен күштілерге адамгершілік пен аяушылықты да ұқтырмақ болады. Байлардың малын ұрлаған кекшіл қарақшылардың әрекетін құптайтын да кезі болады; ру таласын бітістіруге әрекет те жасап көреді.

Абай бірте-бірте өсіп, ой өрісі кеңи түседі. Алдындағы үлкендердің ықпалынан шығып, әке жауыздығына қарсы күреседі, әділетсіздікпен жекпе-жек айқасқа шығады. Бірақ бұл кездерінің өзінде де ол қоғамдық әділетсіздіктің негізгі себептерін түсінуге жете алмайды, қоғамдық қайшылық жеке адамдар әділетсіздігінен деген ұғымда болады.

Әйтсе де өмір жолының осындай шытырмандығына қарамастан, Абайдың негізгі тілегі, игі ниеті дұрыс; бар арманы өзінің халқына дұрыс жол табуға бағышталған. Ол ылғи қараңғылыққа, мешеулікке қарсы күреседі. Осы туып келе жатқан жаңаның қараңғылыққа, мешеулікке қарсы күресі — романның негізгі желісі. Өз ортасынан, феодалдардан қол үзіп, төменгі бұқарамен көп араласқаннан кейін барып Абай халықтың мұң-мұқтажын тереңірек көре бастайды. Ол Дәркембайға былай дейді: «Жоқшылық пен жаманшылық ел ішін кеулеген ғой. Сенің көзіңді де қыран көзіндей қырағы етіп сол ашқан екен... Менің көзімді де қоса ашып отырсың...»

Осыдан сатылып ол халыққа қамқоршы дәрежесіне көтеріледі, жұтап қалған кедейлерге қолынан келгенше көмек көрсетеді, кедей жақтарды байлардың озбырлығынан қызғыштай қориды. Абайдың күші халықпен тығыз байланыстылығында; мұны автор өте дұрыс және жақсы көрсеткен. Бір кезде балғын Абай әке зорлығынан өз махаббатын қорғап, сүйген жарына қосыла алмаса, халық арасында беделі өскеннен кейін ол ірі-ірі феодалдардың өзі ығысатын үлкен күшке айналады.

Абайдың орыс мәдениетіне бой ұруына себеп болған да халықтың мұң-мұқтажы мен өмірдің талабы: «Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы білім, өнер, сол өнер орыста, мен барлық тірлікпен ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма? Жатырқап кашқақтауым надандық болса болар, бірақ қасиет болмас...». Мінеки Абайдың алдына қойған мақсаты осы. Тек орыстың революцияшыл-демократиялық интеллигенциясының алдыңғы қатарлы өкілдерімен дос болуы арқылы ғана, алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінен нәр алуы арқылы ғана Абайдың дүниеге көзі ашылып, ой өрісі дами түседі.

Орыс адамы Михайлов Абайдың көз алдында Россияның екеу екенін, оның бірі патшаның және оның итаршы әкімдерінің Россиясы екенін, екіншісі орыстың ұлы ер халқының, Пушкин мен Лермонтовтың, Белинский мен Чернышевскийдің, Добролюбов пен Некрасовтың Россиясы екенін ашады.

Абай Михайлов арқылы Чернышевскийдің көзқарастарымен танысып бақыт пен азаттыққа апаратын бірден-бір жол орыс халқының жолы екенін, осы жолмен жүру үшін қазақ халқы ең алдымен орыс мәдениетін игеріп, орыс халқымен жақындасуы керек екенін, екі халықтың негізгі мақсатының бір екенін ұғады. Осы арқылы барып Абай өз өмірін халықты ағарту жолына арнап орыс-қазақ достығының жаршысы болады. Өзінің тамаша ақындық талантына осы идеяны арқау етеді.

Абай осылай кітаптан кітапқа өсіп отырады, оның халық өмірімен байланысы да күшейді. «Абай жолы» романында ол қоғамдық әділеттік үшін күрескер дәрежесіне көтеріліп, халықты аяусыз қанайтын озбырларды аямай әшкерелейді. Ертерек кезінде бас бостандығын аңсаған «Айттым сәлем қаламқас» өлеңін жазған Абай кейін келе қанаушыларды барынша әшкерелейтін, әлеуметтік зор маңызы бар «Қараша желтоқсан ме

Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға