Қытай тілі - байхуа
Қытай тілі өз дәуірінде үлкен 4 кезеңге бөлінеді. Shang gu hanyu (ерте заман қытай тілі б.з.д. ІІІ ғасыр.) Чинг және han дәуірлері қамтылады. Zhong gu hanyu (орта заман қытай тілі б.з. ІV-ХІІ ғасырлар.) Nan, bei, chao, sui, tang, cong, т.б. қамтыған. Xindai hanyu (таяу заман қытай тілі б.з. ХІІІ- ХІХ ғасырлар.) Yuan, ming, qing дәуірлерін қамтыған. 1840 ж. Xiandai hanyu (Қазіргі қытай тілі) 4 май, 1919 ж. көтерілісінен кейінгі. Қазіргі қытай тілі – таяу заман қытай тілінің мұрагері. Ол пекин тілін бейнелейтін солтүстік диалекті негізінде қалыптасып дамыған. Таяу заман қытай тілінің тарихи дамуына cong хандығынан кейін солтүстік тіл негізінен 2 түрлі бағыттың барлығын көруге болады, бірі әдеби тілде көрініс, яғни байхуа әдеби тілі пайда болуы және дамуы. Екіншісі аузекі тілде kouyu, яғни guanyu диалектілік ауданына енуі. Деректерге сүйенсек қытайда алғашқы Чинг дәуірінде Yaye han дәуірінде tong yu т.б. Олар қазіргі таңда біріккен әдеби тіл, бірақ көне дәуірі қоғамында әдеби тілді меңгергендер тез аз санды білім алған адамдар ғана. Әдеби тіл ауыздан-ауызға таралып, ауызекі тілден оңай үзіліп қалатын тіл, яғни веньянь. Веньянь – нің ең алғашқы ауызекі тіл негізінде қалыптасқан, кейін ауызекі тілден алшақтады. Осылайша tang cong дәуірі жеткенде ,халықтың ауызекі тілінде тағы да бір жаңа әдеби тіл қалыптасты. Ол – байхуа. Байхуа о бастан ауызекі тілмен тығыз байланысты. Cong yuan дәуірінен кейін байхуа тілінде жазылған әдеби шығамалар көптеп пайда болды. Олар әр жердің жергілікті түсін бейнелейді, бірақ негізінен қолданылатын диалекттердің барлығы – солтүстік диалект. Олар солтүстік тілі жоқ аудандарда таралып, солтүстік диалектісін насихаттауды жеделдетті. Көптеген солтүстік тілсіз аудандардағы адамдар да байхуа тілінде оқып, жаза алатын болды. Осылайша байхуа белгілі бір дәрежеде жалпыхалықтық сипатқа ие болды. Байхуа қазіргі қытай тілі. Хан ұлтының ортақ тіліндегі әдеби стильдің келіп шығуы. Байхуа әдебиетінің таралуымен бірге, пекин тілінің негізінде қалыптасқан guanhuaда тарала бастады. Байхуа әр шендегі мәнсаптылардың қарым-қатынас тілі ғана болып қоймай, сонымен бірге біртіндеп әр бір жергілікті аудандар арасындағы ортақ қарым-қатынас құралы айналды. Yuan дәуірінің соңы мен ming дәуірінің басындағы «futongshi» және «lao – dа» екеуі кәрістердің қытай тілін үйренуде қолданылатын кітабы. Бұл кітаптар пекин ауызекі тілінде жазылған, және үкімет бұларды сол кездің ауызекі қытай тілінің уәкілі деп есептеді. Qing патшалығы кезінде Fujiang, Guangdong т.б. жерлерде «дыбыс дұрыстау орталығы» құрылып, ортақ тіл үйретілді. Әрі ортақ тілінде сөйлей алмайтындар би, төре бола алмайды деп жазды. Осылайша пекин тілі негізіндегі солтүстік ортақ тіл қазіргі заман хан ұлтының ортақ тілінде ауызекі стилінің қайнар бұлағына айналды. Осы ғасырдың басында әсіресе 4 май қозғалысынан кейін ұлттық демократиялық төңкерісінің көтерілуімен жоғарыда айтылған екі беталыс бірігіп, қазіргі заман қытай ұлтының ортақ тілінің қалыптасуын жеделдетті. Бір жағынан байхуа тілінің қозғалысын көтерді, веньянь тілінің үстем орнын нығайтып, тұрақсыздандырып, байхуа тілі әдеби тілдің орнын алды. Бір жағынан мемлекеттік тіл қозғалысының ашылуы пекин фонетикасының ұлттың ортақ тілінің ортақ дыбыс болуын жеделдетті. Пекин фонетикасы бұл екі қозғалыс бір-бірін қозғап, бір-біріне ықпал етіп ауызекі тілді бірдей жүйеге түсірді. Тіл мен жазуы бір қазіргі заман қытай тілі – путунхуаны қалыптастырды, әрі ортақ тілдің орнын алды.Қытай тілі өз дәуірінде үлкен 4 кезеңге бөлінеді.
- Shang gu hanyu (ерте заман қытай тілі б.з.д. ІІІ ғасыр.)
Чинг және han дәуірлері қамтылады.
- Zhong gu hanyu (орта заман қытай тілі б.з. ІV-ХІІ ғасырлар.)
Nan, bei, chao, sui, tang, cong, т.б. қамтыған.
- Xindai hanyu (таяу заман қытай тілі б.з. ХІІІ- ХІХ ғасырлар.)
Yuan, ming, qing дәуірлерін қамтыған. 1840 ж.
- Xiandai hanyu (Қазіргі қытай тілі)
4 май, 1919 ж. көтерілісінен кейінгі.
Қазіргі қытай тілі – таяу заман қытай тілінің мұрагері. Ол пекин тілін бейнелейтін солтүстік диалекті негізінде қалыптасып дамыған. Таяу заман қытай тілінің тарихи дамуына cong хандығынан кейін солтүстік тіл негізінен 2 түрлі бағыттың барлығын көруге болады, бірі әдеби тілде көрініс, яғни байхуа әдеби тілі пайда болуы және дамуы. Екіншісі аузекі тілде kouyu, яғни guanyu диалектілік ауданына енуі. Деректерге сүйенсек қытайда алғашқы Чинг дәуірінде Yaye han дәуірінде tong yu т.б. Олар қазіргі таңда біріккен әдеби тіл, бірақ көне дәуірі қоғамында әдеби тілді меңгергендер тез аз санды білім алған адамдар ғана. Әдеби тіл ауыздан-ауызға таралып, ауызекі тілден оңай үзіліп қалатын тіл, яғни веньянь. Веньянь – нің ең алғашқы ауызекі тіл негізінде қалыптасқан, кейін ауызекі тілден алшақтады. Осылайша tang cong дәуірі жеткенде ,халықтың ауызекі тілінде тағы да бір жаңа әдеби тіл қалыптасты. Ол – байхуа. Байхуа о бастан ауызекі тілмен тығыз байланысты. Cong yuan дәуірінен кейін байхуа тілінде жазылған әдеби шығамалар көптеп пайда болды. Олар әр жердің жергілікті түсін бейнелейді, бірақ негізінен қолданылатын диалекттердің барлығы – солтүстік диалект. Олар солтүстік тілі жоқ аудандарда таралып, солтүстік диалектісін насихаттауды жеделдетті. Көптеген солтүстік тілсіз аудандардағы адамдар да байхуа тілінде оқып, жаза алатын болды. Осылайша байхуа белгілі бір дәрежеде жалпыхалықтық сипатқа ие болды. Байхуа қазіргі қытай тілі. Хан ұлтының ортақ тіліндегі әдеби стильдің келіп шығуы. Байхуа әдебиетінің таралуымен бірге, пекин тілінің негізінде қалыптасқан guanhuaда тарала бастады. Байхуа әр шендегі мәнсаптылардың қарым-қатынас тілі ғана болып қоймай, сонымен бірге біртіндеп әр бір жергілікті аудандар арасындағы ортақ қарым-қатынас құралы айналды. Yuan дәуірінің соңы мен ming дәуірінің басындағы «futongshi» және «lao – dа» екеуі кәрістердің қытай тілін үйренуде қолданылатын кітабы. Бұл кітаптар пекин ауызекі тілінде жазылған, және үкімет бұларды сол кездің ауызекі қытай тілінің уәкілі деп есептеді. Qing патшалығы кезінде Fujiang, Guangdong т.б. жерлерде «дыбыс дұрыстау орталығы» құрылып, ортақ тіл үйретілді. Әрі ортақ тілінде сөйлей алмайтындар би, төре бола алмайды деп жазды. Осылайша пекин тілі негізіндегі солтүстік ортақ тіл қазіргі заман хан ұлтының ортақ тілінде ауызекі стилінің қайнар бұлағына айналды. Осы ғасырдың басында әсіресе 4 май қозғалысынан кейін ұлттық демократиялық төңкерісінің көтерілуімен жоғарыда айтылған екі беталыс бірігіп, қазіргі заман қытай ұлтының ортақ тілінің қалыптасуын жеделдетті. Бір жағынан байхуа тілінің қозғалысын көтерді, веньянь тілінің үстем орнын нығайтып, тұрақсыздандырып, байхуа тілі әдеби тілдің орнын алды. Бір жағынан мемлекеттік тіл қозғалысының ашылуы пекин фонетикасының ұлттың ортақ тілінің ортақ дыбыс болуын жеделдетті. Пекин фонетикасы бұл екі қозғалыс бір-бірін қозғап, бір-біріне ықпал етіп ауызекі тілді бірдей жүйеге түсірді. Тіл мен жазуы бір қазіргі заман қытай тілі – путунхуаны қалыптастырды, әрі ортақ тілдің орнын алды.
Қысқа да нұсқа. Жазылыңыз telegram - ға