А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты

 

Тәуелсіздік алғанға дейін ұлт мүддесі жолында аянбай еңбек еткен қазақ зиялыларының ғылыми ізденістерін танып, құнды мұрасын кеңінен әрі ашық түрде насихаттауға әрдайым жол беріле бермегендіктен, олардың толық игерілмей келгені мәлім. Сондықтан кеңестік кезеңдегі зерттеулерде тіліміздің фонетикалық жүйесін, лексикологиялық қорын, грамматикалық құрылымын, ономастикалық, терминологиялық т.б. арналарын, қазақ тілінің дамуының тарихи кезеңдері мен көздерін, оның ішінде түркологияның мәселелерін, қазақ тілінің жазуын (графикасы), орфографиясын, терминологиясын, қазақ тілін оқытудың әдістемесін зерттеген, қазақтың академиялық тіл білімін қалыптастырушы ғалымдарымыздың еңбектері бүгінгі таңдағы қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерін шешудің бастау көзі ретінде анықталды. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, М.Балақаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі келелі тұжырымдар мен теориялық ізденістер, жаңа әдіснамалар қазақ тіл білімінің дербес ғылым саласы ретінде қалыптасып, өзіндік мектептерінің дамуына жол ашты.

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі Тіл білімінің дамуы ерекше қарқын мен жаңа сипат алды. Бұл ең алдымен қазақ тілінің Қазақстан Республикасы мемлекетқұрушы ұлтының тілі ретінде мемлекеттік мәртебе алуымен – саяси фактормен, осы мәртебесінің қоғамдық өмірдің барлық салаларында заңды түрде бекітілуімен – құқықтық фактормен, қазақ тілінің қолданыс аясынан, кеңеюімен қатар қолдану мәдениеті сапасының артуымен – әлеуметтік лингвистикалық фактормен, қазақ тілінде сөйлейтін тілдік тұлғалар саны мен сапасының артуымен – демографиялық фактормен, қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің көркеюі, тарихи санасының жаңғыруымен – тарихи фактормен, сол сияқты басқа да қазақ тілді қоғам үшін тың факторлармен байланысты болды. Осы факторлар негізінде қазақ тілінің дамуында тың әрі қарқынды даму үрдістер орын алды. Қазіргі тіл білімінде қоғамдық санадағы, қоғамдық болмыстағы осы өзгерістердің тілдегі рефлексиясына талдау жасау, тілдің даму болашағын айқындау, тілдегі кейбір үдерістердің бағытын тілдік жүйенің іргелі, қоғам сұранысына тиімді жауап беретіндей болуы үшін дұрыс арнаға бұру мақсатында дәстүрлі ғана емес бейдәстүрлі – антропоцентристік бағыттағы әлемдік тіл ғылымы салалары бойынша да күрделі зерттеулер жүзеге асырылды.

Институт – қазақ тілінің дыбыстық және лексикалық қорын жинақтау, жүйелеу, нормалау негізінде қазақ тілі және тіл ғылымы бойынша құнды зияткерлік (интеллектуалдық) мүліктің сақтаушысы жинақтап, байытушысы болып табылатын бірден бір мекеме. Мұнда көлемі 5 миллионнан астам картотекадан тұратын Ұлттық тілдің сөздік қоры бар. Осы күнге дейінгі шыққан сөздіктердің сөзтізбесіне негіз болған, үнемі толығып отырған бұл сөздік қор еліміздің мемлекеттілігінің бірден бір нышаны ретіндегі мемлекеттік тілдің лексика-фразеологиялық байлығын, сөзтізбелік құрамын айқындайтын құнды мұра болып табылады. Сонымен бірге Институт жанынан қорғалған кандидаттық және докторлық жұмыстардың қоры және үнемі толығып отыратын 6 мыңнан аса лингвистикалық әдебиет жинақталған арнайы кітапханасының қоры жоғарыда айтқан ұлттық сөздік қормен бірге Институттың құнды зияткерлік қорын құрайды.

Институттың негізгі мақсаттары:

- мемлекеттік тілдің ғылыми-лингвистикалық базасын жасау (қазақ тілінің ұлттық тіл ретіндегі нормативтік сөздіктерін, академиялық сипаттағы Қазақ грамматикасын, көптілді аударма сөздіктерді дайындау; терминологиялық зерттеулер жүргізу, ұлттық сөздік қорды жинақтап, байытып отыру; жұртшылықтың сөз мәдениетін, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтіп тереңдететін лингвоәлеуметтік//мәдени// елтанымдық зерттеулер мен құралдар әзірлеу);

- Институттың зерттеу бағытының инновациялық сипатын айқындайтын әлемдік лингвистиканың дамуына сәйкес қазақ тіл ғылымын дамыту (когнитивтік, антропоөзектік бағыт, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, психолингвистика, прагмалингвистика, компьютерлік лингвистика, функционалды грамматика, мәтін лингвистикасы т.б.);

- іргелі және қолданбалы ғылыми-зерттеу бағдарламалары аясында қазақ тіл білімінің қазіргі даму үдерістері мен жаңа үрдістерін белгілеу;

қазақ тілі мен түркі тілдерін салыстырмалы, салғастырмалы аспектілерде қарастыратын зерттеулер жүргізу;

- Қазақстан бойынша кәсіби біліктілігі жоғары лингвист-мамандар дайындау.

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты – өзіндік зерттеу жүргізу дәстүрімен, сабақтастығымен, жалғастығымен ерекшеленетін, ғылыми мектептері мен бағыттары бар, мамандар арқылы қалыптасқан зияткерлік әлеуеті күшті, қазақ тіл білімі мен түркітанудың өзекті ғылыми мәселелерін заманауи деңгейде шешуді қамтамасыз ете алатын ғылыми-зерттеу мекеме.