Бесқару

Бесқару -қазақтың дәстүрлі жауынгерлік қаруларының толық кешені. Байырғы ортада «Ер қаруы - бесқаруға» өзіндік жұмсау тәсілімен ерекшеленетін ату қаруын (садақ, оқ), түйреу қаруын (найза, сүңгі), кесу қаруын (қылыш семсер, сапы), соғу қаруын (шоқпар, гүрзі), шабу қаруын (балта, айбалта, шақан) жатқызады. Қарулардың бұл бес тобы көшпенді қоғамда біздің заманымыздың I мыңжылдықта пайда болған. Дәстүрлі ортада XIX ғасырға дейін қолданылып келді.

Бесқарудың әрқайсысының жұмсалу тәсілдерінің ерекшеліктері негізінде найзагерлер, қылышкерлер, айбалташылар және садацшылар секілді жеке әскери қосындар құрылған және шайқас кезінде қолданылатын әскери тактикада маңызды рөл атқарған. Көшпелілердің соғысы алғашқы сәтте алыс қашықтықтан садақ атысудан басталып, кейін шығынға ұшыраған жау әскеріне сүңгімен соққы беріп, қоян-қолтық ұрыста қылыш, айбалта, шоқпар қолданған. Күштің тепе-теңдігі бұзылған жағдайда, қаша ұрыс салып, шауып келе жатып артқа садақ тарту арқылы жауды шығынға ұшыратып отырған.

Байырғы ортада алқалы топ жиналған үлкен ас-тойларда бес қару түрлерінен сайыстар (садақ aтy, найзаласу, қылыштасу, айбалта және шоқпармен соғысу) өткізілген. Ал батырлар бесқаруды толық жете меңгеруге және олармен қарулануға міндетті болды. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінде «Атыспақ керек пе, шабыспақ керек пе, алыспақ керек пе» деп, жекпе-жекке шыққан батырлардың бір-біріне дөңайбат көрсетіп, бопсалау сюжеттері молынан кездеседі. Бұл да батырлардың қару игеруде бесаспап болғандығының айғағы іспеттес. Көшпелі халықта көне заманнан ер қаруы киелі саналған. Ер қаруын жасауға бірнеше адам қатысып, магиялық ғұрыптар атқарылатын салт түрінде өтті. Ер қаруын магиялық күші бар жанды зат ретінде қабылдап, айқас алдында қарумен сөз арқылы серттесетін болған. Бағзыда бесқарудың әрқайсысының белгілі бір әулие-пірлері бар деп ұғынған. Фольклорда бесқарудың пірлері ретінде Рүстем мен Дастан сияқты парсы, түркі халықтарына ортақ көне мифтік қаһармандармен бірге Дәуіт, Халел-Ибраһим пайғамбарлардың есімдері аталады.

Байырғы ортада «жауынгердің жаны ер қаруында болады» деп сенген, сенімнің көрінісін ертегі-аңыздардан көруге болады. Қару батырдың жанын сақтаушы ретінде батырмен бірге жасап, онымен бірге «өледі» деп түсінілген. Дәстүрлі ортаның жерлеу салтында өлген жауынгердің қаруын сындыру ғұрпы жасалып (қаруды бүлдіру арқылы ондағы адам жаны немесе қарудың өз жаны азат етіледі деп сенген), сынған қару иесімен бірге жерленді. Сарбаздың ер қаруын моласына қою салты қазақтарда XIX ғасырға дейін сақталды.

Бесқару қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды белгілейтін, патшалық биліктің, жоғары дәрежелі әскери лауазымдардыц дәреже белгісін білдіретін символдық атрибуттар ретінде қолданылды. Дәстүрлі қоғамда бесқару атадан балаға мұра болып қалатын киелі мүлік, түрлі әлеуметтік байланыстардың, мемлекетаралық, руаралық, әлеуметтік жіктер өкілдерінің арасындағы қатынастардың деңгейін белгілейтін белгі және қалыңмал, киіт сияқты ғұрыптық сый-тартулардың құрамындағы ең бағалы зат болып саналады.

[өңдеу]Бесқаруды мадақтау

Қаруды мадақтап, серттесу рәсімі. Қару-жарақты анимистік таным бойынша жаны бар зат ретінде елестетіп, батырлар майданға кірер алдында қаруын мадақтап, онымен серттесуіне байланысты туған. Бес қарудың ішінде мылтық пен қылышқа, әсіресе, қылышқа сыбаға қылу салтының болғандығын аңыз-әңгіме, байырғы жырлардан кездестіруге болады. Қылышын мадақтап, оның суарылуы мен тойтарылуын айтып, «бір сыбаға қылғаны» туралы аса көркем жыр жолдары соның куәсі:

Тойтаруына шыдамай, 

Тоқсан шәкірт мойыған. 

Суаруына шыдамай, 

Айдын көлдер құрыған

                     (Ш.Уәлиханов).

Батыр қылышын:

«Айдынына шыдамай, 

Ай бұлтқа сынған, 

Көруіне шыдамай, 

Күн бұлтқа сынған» —

деген бейнелі сөзбен дәріптейді. Кей жырларда батыр қылышын дұшпанына айбарлы көрсету үшін селебе, қылышының таптауы мен егеуіне дейін мадақ айтады:

Егеуіне келгенде, 

Елу ұста жиналған. 

Таптауына келгенде, 

Тамам ұста жиналған.

                    («Әлібек» ертегісі)

[өңдеу]Бесқарудың түрлері

Ертеде бесқаруға қару біткеннің бәрін жатқызбаған. Бесқару деп тартыспақ (садақ), атыспақ (мылтық), шанышпақ (найза, сүңгі), шабыспақ (қыльш, алдаспан, селебе) салыспақ (шоқпар, айбалта) сайыстарында жекпе-жекте жұмсалатын қаруларды атаған. Бесқару тіркесі ертегі, жырларда жиі кездеседі.

Берік сауыт кигізді,

 Садағын сала байланып. 

Ер қаруы - бесқару 

Бесеуін тамам ілгізді

                        (Құбығұл)

Бесқарудың ел арасында айтылатын әртүрлі нұсқалары бар. 1899 жылы Орынбордан шыққан жинақта автор байырғы ортаның Бесқару түрлеріне талдау жасап көрген. Бір нұсқасында бесқаруға

1. пышақ;

2. найза;

3. қылыш;

4. садақ;

5. мылтықты

жатқызады. Тағы бір нұсқасында:

1. пышақ;

2. таяқ;

3. біз;

4. шақпақ;

5. жіп

тәрізді тұрмыстық заттарды (бес аспапты) Бесқаруға жатқызады. Тегінде бұл нұсқаның көне дәуірдегі аңшылық кәсібіне байланысты айтылуы ғажап емес. Қылыш, алдаспан, сапы селебенің «жетім құрыш қылыш» (Сүйінбай Аронұлы), «бүктемелі семсер» (Нұрхан Ахметбекұлы), «сағасы алтын нар болат» («Орақ» жыры), «алмас тая» («Қамбар батыр») «қынабын алтын қырқар» («Қыз Жібек») тәрізді тұрақты баламалары мен атаулары халық әдебиеті мұраларында, ақын жырларында аса көп ұшырайды.

Жеті қат жерден өткен зұлпықардай, 

Қашауым қара тасты кетті іріп, 

— деген екен Шашубай ақын. Қазіргі оқырман зұлпықар сөзінің мағынасын бірден аңғара бермейді. Зұлпықар - омыртқа кесер. Әуелде бұл атаудың пайда болуы діни әпсанаға байланысты.

Мысалы, қазақ тілінде аспаннан түскен төрт кітап деген ұғымға ұқсас көктен түскен төрт қылыш (хәмкам, сәмсем, зұлқажа, зұлпықар) деген ұғым да бар. Қашаған ақын «домбыраны қу ағаш» деп тіл тигізген молданы:

Бұрынғы өткен заманда 

Болған екен көп ұрыс. 

Көп ұрыстың кезінде 

Жәбірейіл жәннеттен 

Алып келген төрт қылыш. 

Төрт қылыштың атын атайын: 

Біреуінің аты - Хәмхам 

Біреуінің аты - Сәмсам 

Біреуінің аты - Зұлқажа 

Біреуінің аты - Зұлпықар 

Қынабына солардың 

Қап та болған бұл ағаш! 

— деп уәжді сөзбен тұқыртады.

Байырғы өлең-жырларда кездесетін көмескі сөздердің мағынасын әртүрлі ескілікті аңыз, әпсаналарда айтылатын деректермен салыстыра отырып анықтауға болады. Кейбір сөздіктердің көрсетуінше «Зұлпықар -Мұхаммедтің Бадра шайқасында жаудан тартып алған қылышы, ол кейін Әліге мирас болған». Бұл сілтемеге қарағанда қазақтың «аса таңдаулы қылыш» мағынасында айтылатын берікәлі атауы осы дерекпен сабақтас болуы ықтимал:

Дүниенің білдім жалғанын, 

Көтердім басқа салғанын. 

Сол болды жалғыз арманым. 

Берікәліні шалмадым.

                         (Д.Сексенбайұлы)

Мұндағы берікәлі сөзінің „берік“ және „әлі“ сөздерінен бірігуінен жасалғандығын байқауға болады. Сонымен, берікәлі - «Әлгіге мирас болған зұлпықардың» (бұл сөздің дыбыстық өзгеріске ұшыраған нұскасы - зүлперін) баламасы. Осындай фольклорлық тәсілдерді І.Жансүгіровтің образды сөз өрнегінен ұшыратамыз:

Шалғыны шыңғырлатып жанып-жанып, 

Жоңқабай жоңышқаға қалды салып

Әлінің кеуір қырған зүлперіндей, 

Үйіріп қырып-жойып кетті жарып. 

Аспақаны қылыш — қылыштың жасалған жеріне байланысты қойылған атау. «Қатын алсақ қызылбастан ал, Қылыш алсаң Аспақаннан ал, aт алсаң Арабстаннан ал» деген мақал бар.

Байырғы қару-құралдарға (бес қаруға) қатысты кейбір көне атаулар қазіргі оқырманға мүлде түсініксіз. Мұндай мәтіннің «күңгірт» тұстары оқырманның жете ұғынуына біршама киындық келтіреді.

Көлторғай адыра қалғыр, көрген жерім, 

Бұлағай ойран, әлек салған жерім. 

Көк найза, қара санай атылса да, 

Қайтармай қайтқаным жоқ аттың терін

                                         (Шәңгерей Бөкейұлы) 

Осындағы санай (қара санай) - садақтың қазақ тіліндегі тағы бір көне атауы. Бұлай дейтініміз Л.Будагов тобыл татарларында кездесетін санай сөзін «садақ» деп көрсеткен.

Садақтың, саржаның, бұқаржаныц, санайдың жебесіне қатысты «қозы жауырын көктеме оқ» (Шынтасұлы Төрехан), «қармаулы қабыл жебе» («Қыз Жібек»), «Қарға жүнді қасалақ оқ» («Қозы Көрпеш Баян Сұлу»), «Қарға жүнді қамыс оқ», «Күшіген жүнді қамыс оқ», «Тазқараның тайлақ жүнімен жүндеген оқ» тәрізді тұрақты сөз тіркестері ауыз әдебиеті мұраларында көп кездеседі. Осылардың қатарындағы тоқал оқ - қорамсақтағы жебені сындыру үшін қолданылатын оқ (Бұл сөз «Ер Тарғын» жырының Радлов нұсқасында кездеседі).

Мылтықтың түр-түріне байланысты айтылатын көне атаулардың бір тобы байырғы ақын-жыраулар шығармаларында жиі айтылады. Ал «қара мылтық» деген тіркес білтелі мылтықтың бір түрі болса керек. Қырғыз тіліндеқара мылтық «пистонсыз атылатын мылтық» ұғымын білдіреді. М.Әуезов шығармасынан сирек үлгілердің бірі үрімді мылтық атауын кездестіреміз. Керейден Бегеш деген кісі Абайға елші боп кеп: Ерге жара түйін деген. Үрімді мылтық өзі атып, өзі түзеледі дейді. Осы фразеологизмге назар аударсақ, үрімді мылтықтағы «үрім» «Рум (Византия) мылтығы» дегенді аңғартатын тәрізді.

Әдеби мұралар тілінде кездесетін үш тосарлы қанды ауыз (І.Жансүгіров), кер мылтық дегендер мылтықтың сирағына (аяғына) байланысты айтылса, құндағының көлеміне қарай әукелі құндақ ақ перен, мылтықтың қысқалауы ақшолақ (Н.Ахметбекұлы), ұзындауы ақ сырық мылтық («Қыз Жібек»), шаңғыл (винтовка), самқал деп аталады. Оғы алысқа ұшатындарын қозыкөш (Ш.Уәлиханов), тағы бір түрін қорама мылтық деп атаған.

Желп-желп еткен ала ту 

Жиырып алар күн қайда? 

Орама мылтық тарс ұрып, 

Жауға аттанар күн қайда?

Осындағы орама мылтық жоғарыда аталған қорама мылтықтың нұсқасы болуы ықтимал.

Бес қаруға жататын айбалта, найза, сүңгі, шоқпардың (келтек, coтa) түр-түріне қатысты айтылатын алмас құрыш айбалта, тарақ балта («Қамбар батыр»), толғамалы ала балта, жалманы қарыс балта, алты құлаш ақ найза, қималы найза (Махамбет), Қобылан соққан ақ найза (Сүгір Мырзалыұлы) тәрізді атаулар поэтикалық нұсқалар ретінде айтылады. М.Әуезовтің тіл қолданысында төсжара қайың шоқпар, сегіз қырлап жонған қайың шоцпар деген тіркестерді кездестіреміз.

Сақетердің қандай қару атауы екендігі қазіргі оқырманға күңгірт. Профессор С.Аманжоловтың көрсетуінше, сақетер - қылыштың бір түрі. Бұл сөзді қырғыз тіліндегі қыр. шалк етме «шынжыр, тәрізді ескілікті қарудың түрі» дегенмен де салыстыруға болатын тәрізді. Ал сақсырдың қандай мағынадағы сөз екенін ноғай тілінің дерегімен салыстыра отырып анықтауға болады. Ноғай тілінде сақсыр қой терісінен (жүнін ішіне қарата) жасалған шалбар.