Латын әліпбиіне көшетін уақыт келді

Елімізде латын әліпбиіне көшу мәселесі соңғы жиырма жылда көтеріліп, соның он жылында қызу талқыланып келеді. Бірақ жаңа әліпбиге қашан көшетініміз әзірге белгісіз. Десек те, оның толғағы күннен-күнге жақындап келе жатқаны байқалады. Қоғамдағы кейбір пікірлерге, соның ішін­де, әсіресе, Ресейге қарап бой түзеп үй­рен­­ген азаматтардың, қоғамдық ұйым­дардың қарсылығына қарамастан Қазақ­с­тан Әзірбайжан, Өзбекстан елдері сияқты түбінде латын таңбасына көшетіні анық болып отыр. 

Бұл мәселені жете зерттеген маман­дар­дың айтуынша, қазіргі әліпбиімізді «қазақ әліпбиі» деп атаудың еш реті жоқ. Оны «қазақ әліпбиі» емес, «қазақ-орыс әліпбиі» деп атауға да болады. Өйткені, әліпбиіміз бір тілдің емес, әлдеқашан қос тілдің әліпбиі болып орнығып алды. Латын графикасына көшуді кешеуілдетпей, алдағы 10 жылдың көлемінде жүзеге асыру қажет. Латын әліпбиіне көшкен өзге елдер бұдан тек пайда көрген. Айталық, латын қарпіне көшкен соң, Өзбекстанда тұратын халықтың 97 пайызы өзбек тілін­де сөйлейтін болған, өзбек тілі ең керекті және ең басты тілге айналған. Бүгінге дейін латын қарпіне негізделген жаңа қазақ әліпбиінің дайын 11 нұсқасы бар екен. Ендігісі, тек нақты шешім қабылдау қалды. Тіпті, кешігіп жатырмыз дегендер де бар. 

«Латын әліппесіне көшуді біз сәл кешірек қолға алып отырмыз. Әліппе ауыс­тыру­дың пайда-зиянын білмейтін­дер­дің үрейшілдігі жаман болады. Атағы барларда үрей болған соң, іс басындағылар да амалсыз үрпиісіп қа­райды. Латынға көшу керек. Біз қата­рымыздан кешігудеміз. Әзірбайжандар бірден көшіп, техника тіліне үйреніп қалды. Ал, қасымыздағы Өз­бе­к­стан осыдан он жыл бұрын мек­теп­терін латыншаға көшірген. Балалардың оқуын латыншаға көшіру арқылы олардың ата-аналарының да сауатын ашып алды. Бүкіл адамзаттың 60-70 пайыздайы латын әліппесін қолданады. Дүниежүзіндегі тех­никалық құрал-аспаптар латын әрпіне не­гізделген. Өркендеу заңы жасалғанды сақтап, бауырыңа басып жата бер де­мей­ді. Енді тартыншақтай берсек, көш соңын­да қалып қою оңайдың оңайы. Елу елдің қатарына кіреміз десек, латын әрпінің пайдасы тимесе, зияны тимейді», – деген болатын танымал ғалымымыз Тұрсынбек Кәкішұлы. 

Латын қарпіне көшуден ұтатын жеріміз қайсы? Ескерілетін жәйт қайсы? Әліпбиді ауыстыру арқылы тіліміздің қасиетін жоғалтып алмаймыз ба? Біз осы сауалдар­ды бір­қатар тіл мамандарына қойған едік.

Бауыржан Елікбаев, 

филология ғылымдарының докторы

Латын таңбалары қазақтың табиғатына жақын 

Латын графикасына көшу – бізге алдымен орыс тілінің ықпалынан құтылу үшін қажет. Өздеріңізге белгілі, өткен ғасырда біз әліпбиді үш рет ауыстыруға мәжбүр болдық. 1929 жылға дейін араб әліппесіне негізделген төте жазуды қолдандық. 1940 жылға дейін латын жазуын пайдаландық. Яғни латын әрпі қазақ үшін бейтаныс деуге болмайды.

Біріншіден, болашақта түркі ха­лық­тары латын таңбаларына негізделген ор­тақ әліпбиге көшеді. Түркия осы әліпбиді қол­данады. Соңғы жылдары Әзірбайжан мен Өзбекстан да осыған өтті. Алдағы уа­қытта өтеміз деп отырған түркі елдері көп. 

Екіншіден, латын әрпіне көшу арқылы біз әлемдік кеңістікке жақындаймыз. Қазақстан өзгелермен терезесі тең ел болған кезде, бұл біз үшін өте маңызды. Қарап отырсаңыз, күнделікті өмірімізде латын тілімен жиі бетпе-бет келеміз. Та­уарлардың көпшілігінде ақпараттық жазулар латын тілінде жазылған. Ком­пьютерлік техникалардың көпшілігі латын тілінде жұмыс істейді. Сондықтан латын әліпбиіне көшу арқылы біз осы мәселені шешкен болар едік. 

Латын таңбалары қазақтың табиға­тына жақын. Мәселен, «Қазақстан» деген сөз қазір ағылшынша көбіне «KAZAKHSTAN» деп жазылып жүр. Бұл орыс тілінен алынған. Дұрысы «QAZAQSTAN» болуы керек. Латын таңбасына көшу арқылы біз өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды дәл-дәл жеткізе аламыз. Болат Қалыбеков, 

филология ғылымдарының кандидаты, доцент 

Жеті рет өлшеп, бір рет кес

Латын таңбаларын үйрену оншалық­ты қиындық туғызбайды деп ойлаймын. Онсыз да қазір компьютерде, ұялы телефондарда осы әріпті қолданатын жастар көп. Бірақ оған едел-жедел көшіп кетпей, Елбасының өзі айтқандай, бірте-бірте қолға алған жөн. 

Латын таңбасына көшуді бірінші сы­нып­­тан бастасақ, 11 жылда орта білім беру жүйесі толығымен латын графикасына ауысады екен. Бұл жерде көрші елдер­дің тәжірибесіне қарап, солардың жіберген қателіктерін қайталамау қажет. 

Осы уақытқа дейін «Ана тілі» газетінде және басқа да ақпарат құралдарында ғалымдар жаңа әліпбидің көптеген нұс­қаларын ұсынды. Осы әріптерді латын графи­касымен таңбалап, қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін жоғалтып алмау үшін бізге «жеті рет өлшеп, бір рет кесу» қағидасын басшылыққа алу керек. Өйткені, әліпби ауыстыру, бұл – ұлты­мыз­дың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып табылады.

Ақмаржан Әуелбекова, 

филология ғылымдарының кандидаты, доцент 

Ұтатын жағымыз көп, өткенімізді ұмытпайық

Қазақ тілінің ішкі заңдылықтарын сақтап, дамыту үшін латын әрпіне көшу маңызды. Ұтатын жағымыз көп. Ақпарат­тық техникаларды пайдалануда, халықа­ралық кеңістікке шығуда латын тілінің бізге тигізер оң әсері мол. Бірақ біз соңғы жетпіс жылдан астам уақыт бойы кириллицаны пайдаланып келеміз. Осы әліпбиде біздің қаншама ғылыми еңбектеріміз, көркем дүниелеріміз жазылды. 

Күні ертең латын таңбасына көш­кенде, сол мұраларымыз мұрағатта шаң басып жатпауы тиіс. Оларды латын таң­басымен қайта басып шығару ісіне кө­ңіл бөлу керек. Ал, бұған, әрине, аз қар­жы кетпейді. Мемлекет латын таң­басына көшудің белгілі бір жүйесін жасауы тиіс.

Дереккөзі: BAQ.kz