Бүгінгі таңда йогамен шұғылдану – сәнге айналған заман. Үнді елінен бастау алатын бұл ілімнің нақты қай кезде, қалай шыққаны белгісіз. Жалпы йога жаттығулары табиғатпен байланысуға көмектесіп, адамның ішкі үні арқылы әрекет жасауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде еліміздің көптеген аймақтарында йога орталықтары бар. Осы орайда біз йоганың адам ағзасына қандай әсері бар? Қандай жағдайларда йогамен айналысуға тыйым салынады? Йога жаттығулары артық салмақтан арылуға көмектесе ме? Йоганың түрлері мен жүктілік кезіндегі йога жайлы білу үшін йога нұсқаушысы Мариям Қалтаймен сұхбаттасқан болатынбыз.
«Йога – жан мен тәннің үйлесімі»
Йога – өзіңді табу жолы. Әр адам үнемі ізденіс үстінде болады. Ал йога санскрит тілінен аударғанда «ізденіс» деген мағынаны білдіреді. Ізденіс жолында біз әр түрлі құралдарды қолданамыз. Олардың ішінде физикалық жаттығулар, медитация техникасы бар. Яғни ол – ойлану жүйесі мен іс әрекеттің ерекше қолданысы деген сөз. Саналы түрде адам йогамен айналысу барысында өзгереді. Ол өзгеріс адамның санасына, ой-өрісіне, тамақтану режиміне және жеке өміріне де жағымды ықпал етеді.
– Өкінішке орай, бәрі де йоганы физикалық жаттығу деп ойлауға дағдыланған. Бір жағынан солай болады. Бірақ йога - адамның денесі мен рухын күшейтетін және сананың ерекше күйіне жетуге көмектесетін көптеген рухани және физикалық тәжірибелерді біріктіретін кең ұғым. Бүгінгі таңда йогамен айналысатындардың саны артып келеді. Себебі йога сізге физикалық ғана емес, сонымен бірге рухани тұрғыда көмегін тигізеді. Сонымен бірге йога денеге психологиялық ем ретінде қарастырылып жүр, – деп әңгімесін бастады йога нұсқаушысы Мариям Қалтай.
(Суретте: Йога нұсқаушысы Мариям Қалтай)
Йога өзіңізге сенімді болуға, жаман әдеттермен күресу үшін күш табуға, депрессиямен күресуге, көңілді және жігерлі болуға, өмірге оптимизммен қарауға және ашық және коммуникативті болуға көмектеседі.
– Менің ойымша, бүгінгі таңда йоганың танымал болуының басты себебі – адам миының күнделікті проблемалары мен көптеген ақпараттармен жұмыс істейтін орасан зор жүктемесі. Тек йога (қытайдық цигун да) күнделікті өмірден кем дегенде бір жарым сағат ішінде абстракциялауға көмектеседі. Бұл – психологпен, психотерапевтпен немесе жаттықтырушымен өткізілетін сессияға ұқсас. Тек маман ретінде сіз өзіңізге ғана әрекет етесіз және миды ғана емес, сонымен бірге денені тыңдап, ағзадағы сезіммен психосоматика деңгейде терең жұмыс жасайсыз. Денені алдау мүмкін емес. Ол хаоста жыбырлап жүрген мидың ойларды дұрыс бағытқа бағыттайтындығын біле алады. Йогалық элементтер ежелден заманауи психологияда пайдаланады. Оларды Станиславскийдің, Шамдашани, Тиммонс, Вудс және басқа да беделді профессорлар жүйесінен таба аласыз, – деді Мариям Қалтай.
Йоганың адам ағзасына әсері
Денені физикалық жағынан жақсарту тұрғысынан йога икемділікке, стресс пен ауырсынуды азайтуға және салмақ жоғалтуға көмегін тигізеді.
– Йога жаттығуларымен айналысатын адамдар икемді бола бастайды. Денеңізде ауыртпалық болмайды. Сонымен қатар йога артқы бұлшық еттерді күшейтіп, омыртқаның қисықтығын түзетуге көмектесіп сіздің мінсіз қалпыңызды сақтайды. Йога жаттығуларын жасау арқылы денені басқаруды, қимылдарды сенімді және дәл жасауды үйрене аласыз, – деді йога нұсқаушысы.
Сонымен бірге Мариям Қалтай йоганың ауырсыну мен ауруды және стрессті азайтатындығы жөнінде толығырақ айта кетті.
– Медитация практикасы ауырсынуды басатын рөл атқарады. Үнемі йога тәжірибесі көптеген аурулардың пайда болу қаупін азайтады. Бұл йога қан қысымын, жүрек-тамыр, иммундық және лимфа жүйелерінің жұмысын қалыпқа келтіруге көмектеседі. Йога, сонымен қатар, қан айналымын жақсартады және диабеттің дамуына жол бермейді. Йога тәжірибесі тыныштандыруға, «осында және қазір» шоғырлануға, проблемалар мен уайымдарды ұмытып кетуге көмектеседі. Нәтижесінде стресс гормоны кортизолдың өндірісін төмендейді. Және бонус ретінде йогамен айналысқан адам салмақ жоғалтады. Йога түрлерінің бәрі қосымша салмақтан тез арылуға көмектеспейді. Бірақ егер йога өмір салтына айналса, сіз тұрақты әсерге қол жеткізе аласыз. Күшті және динамикалық йога тез салмақ жоғалту үшін өте қолайлы. Басқа тәжірибелер баяу жүреді, – деді йога үйлестірушісі.
Йоганың физиологиялық процестерді қалпына келтірудегі үлкен әсері бар. Себебі адам ағзасындағы барлық физиологиялық процестер сыртқы ортамен қарым-қатынаста тығыз байланысты. Тиісінше, сыртқы және ішкі ынталандыру бүкіл жүйенің теңгерімсіздігіне үлкен әсер етеді.
– Йога денеге физикалық және психологиялық жағынан кешенді әсер етеді. Ол ағзадағы энергия арналарын тазартады. Бұлшық ет пен сіңір блоктарын алып тастайды. Омыртқа мен буындардың икемділігін арттырып, тыныс алу жаттығуларының көмегімен дене жалпы энергия деңгейін жоғарылататын оттегімен қамтамасыз етіледі. Нәтижесінде майдың қалдықтары жойылып, қан айналымы мен зат алмасу процесстері жақсара бастайды. Төңкерілген асаналар иыққа, аяқты жоғары, бас пен қолды жоғары көтере отырып, бүкіл денеге әсер етеді. Йога денсаулыққа, сұлулыққа, жастыққа, ішкі үйлесімділікке бей-жай қарамайтындардың бәріне пайдалы болады, – дейді кейіпкеріміз.
Йогамен айналысудағы жас ерекшеліктері
Йогамен алғашқы рет айналысатындарда: неден бастап, қандай жаттығуларды орындауына байланысты сұрақтар туындауы мүмкін. Ал балалар неше жастан йогамен айналысуына болады? Ересектердің йогамен айналысудағы жас ерекшеліктері қандай секілді сұрақтарымызға Мариям Қалтай былай дейді:
– Йогамен айналысу үшін, сізге тек қана келіп, кілемді жайып салу жеткіліксіз. Тәжірибенің басталуы тек сіздің көңіл-күйіңізге байланысты. Ал сіздің йогаға деген сүйіспеншілігіңіз және тәжірибеңіздегі сәттілік мұғалімнің біліктілігіне мен өзіңізге байланысты болады. Жаттығуларға (асаналарға) келетін болсақ, тәжірибелі мұғалім әрқашан сіздің денеңіз мүмкіндіктерін бен медициналық тарихыңызды ескере отырып, қай жаттығудан бастауға және қандай жылдамдықта қозғалуға болатындығын айтады, – деді йога нұсқаушысы.
Йогамен айналысатын адам моральдік тәрбие мен денелік тәрбиені және медитация сатыларын игере алады. Сонымен қатар адам өзіне қажетті барлық рухани құндылықтарды жетілдіруге мүмкіндік алады.
– Балалар йогасында жасына байланысты шектеулер жоқ. Әдетте, балалармен жұмыс бес жастан басталады. Бұл жаста ақыл-ой іске қосылып, эмоцияларды басқаруды және рационалды ойлауды байланыстыру үйренетін кезең болып табылады. Балалармен, сондай-ақ ересектермен жұмыс істеу мұғалімге байланысты. Ең бастысы йога үйлестірушісінің сезімталдығы, әдістемесі мен тәжірибесі маңызды рөл атқарады. Әр түрлі жас топтарымен жұмыс жасағанда, әрине, өзіндік ерекшелік пен көзқарас бар. Мысалы, балалармен жұмыс істеу кезінде әр баланың темпераментін ескеру – өте маңызды. Белсенді балаларға, мысалы, бір қалыпты жаттығуларды орындау қиын. Оларға бәрін ойын түрінде ұсыну керек. Шамадан тыс тыныш және баяу балаларға йога қиын және орындалмайтын нәрсе боп көрінбеуі үшін шыдамдылық пен эмоциялық такт көрсетіп отыруымыз қажет. Уақыт өте келе, йога айналысатын балалар тәртіпке үйреніп, тіпті ең импульсивті балалар да жиналып, тапсырманы шоғырландыруға дағдыланады, – дейді Мариям Қалтай.
Йогамен айналысу арқылы адам денені жаттықтырып, жан саулығы мен сергектігін жетілдіреді. Ондағы жаттығу тәсілдері адамның өзін-өзі ұстауда, әсіресе мінез-құлқын бақылауда пайдасы бар.
– Ересектерге йога жаттығуларын үйретіп, жұмыс жасауда бәрі басқаша. Ол кезде адамның физиологиясы мен дене ерекшеліктерін ескеру қажет. Адамды еш қиындықсыз тәжірибеге енгізу керек. Йоганың өзіңді сүю және өз табиғаттыңды түсіну екендігін йогамен айналысушыларға дұрыс түсіндіре білу керек, – деді кейіпкеріміз.
Қандай жағдайда йогамен айналысуға тыйым салынады?
Йоганың тек пайдасы ғана емес, адам ағзасына әсер ететін кері әсерлері де болады.
– Психикалық бұзылуларда, органикалық жүрек ауруларында, қан ауруларында, қатерлі түзілімдерге қарсы йога үшін уақытша қарсы көрсетілімдер бар. Бұл созылмалы аурулардың өршуі, операциядан кейінгі кезең, толық асқазан, терең массаж курсы, әйелдердегі етеккір кезеңі, жаңа және толық ай кезеңдері болып табылады, – деді йога нұсқаушысы.
Сондықтан денсаулығына қарсы көрсетілімдері бар адамдарға йогамен айналысуға болмайды.
«Мен йогага кездейсоқ келдім...»
Өмір бойы қоғамдық белсенді болып жүрген көп балалы ана Мариямның жаңа өмір жолы өзін біршама уақыт мазалайды. Кейінірек ол өмірінде бір нәрсені өзгертуі керек екенін түсінеді.
– Мен ана атанғаннан кейін бала күтімімен үйде отырып қалдым. Кейінірек өмірімде бір нәрсені өзгертуім керек екенін түсіндім. Шынымды айтсам мен йогаға кездейсоқ келдім. Жеке мен үшін йоганың көп көмегі болды. Мен өзім айналысатын істен ләззат алуды үйрендім. Стресс менің өмірімнен кетті деп айта аламын. Өйткені менің қабылдауым өзгерді. Бүгінгі таңда мен бес баланың анасымын. Мен өте бақыттымын. Өзіме, сүйікті ісіме ризамын, – деді Мариям Қалтай.
Йога жаттықтырушысына йогамен айналысуға адамдар әр түрлі себептермен келеді екен. Ең бастысы – йоганың адам денсаулығына тигізетін пайдасы.
– Мен – жоғарғы білімім бойынша экономистпін. Ұзақ уақыт банк жүйесінде жұмыс істедім. Кейінірек шығармашылық адам ретінде дүниетанымымды кеңейтуім керек екенін түсіндім. Банк саласында мансапты аяқтағаннан кейін, мен көп жылдар бойы қоғаммен байланыс саласында жұмыс істедім. Журналдарға мақалалар жазып, сән мен стиль туралы жеке бөлімді жүргізіп отырдым. Бүгінгі таңда мен қазақстандық кәсіби фотографтар қауымдастығының мүшесімін және биыл халықаралық қазылар алқасының ұсынысы бойынша Нұр-Сұлтандағы ең үздік 100 фотографтардың тізіміне ендім. Ал йогаға жеті жыл бұрын келдім. Үшінші балам дүниеге келгеннен кейін, жинақталған стрессті жеңу маған қиын болды. Жиырма үш килограммға артық салмақ қостым. Бойымды бала күтіміне байланысты демалыста кәсіби біліктілігімді жоғалтамын деген қорқыныш биледі. Бұл сезімдер маған кедергі келтірді. Шынын айтсам, йогамен айналысып, сабақ беруді жоспарламадым. Индияда Майсор қаласындағы Аштанга йога институтында оқығаннан кейін, Қазақстанға оралдым. Жақын досым мені йога нұсқаушыларының тобына шақырды. Маған сенім артқаны үшін ол кісіге осы күнге дейін ризашылығымды білдіремін. Қазіргі кезге дейін сабақ берумен қатар, йоганы үйреніп, жетілдіруді ұмытпаймын. Бұған біздің орталықтағы кәсіби мамандар тобы көмектеседі. Олар тек әріптестерім ғана емес, менің жақын достарыма айналды, – деді йога жаттықтырушысы.
Йоганың түрлері
Йоганың көптеген түрлері бар. Бүгінгі таңда ең танымал түрлеріне аштанга йога, йога Айенгара, бикрам йога, флай йога және кундалини йога жатады.
Аштанга йога – классикалық йога. Йоганың ең динамикалық түрі жаттығулардың белгілі бір дәйектілегінен тұрады. Аштанга Виньяса йогасын жасаудың негізгі әсері - тазарту. Адамның ішінде от пайда болады, терлеу кезінде барлық зиянды заттар ағзадан шығарылады. Денеден кейін жүйке жүйесі мен сезім мүшелері қалпына келеді. Егер сіз Аштанга Виньяса йогасын ұзақ уақыт бойы жасасаңыз, сіздің денеңіз керемет күшті және икемді болады, ал сіздің ақыл-ойыңыз тыныш және назарлы боп қалады.
Йога Айенгара – дененің ғарышта дұрыс орналасуына осы бағыттың екпіні. Әрбір жеңілдету үшін кідірістер қарастырылған. Сабақтың мақсаты - жарақаттан кейін белгілі бір жеңілдердің көмегімен сауығу
Бикрам йога – Хатха йоганың түрі 26 асанадан және екі тыныс жаттығуларынан тұрады. Бикрам йогасының негізгі айырмашылығы қалып, дәйектілік немесе рухани құрамда емес, сонымен қатар жаттығу өтетін бөлмесінде. Йогаға арналған бөлме 40,5°C дейін қызады, сондықтан бикрамды «ыстық» йога деп те атайды.
Кундалини йога – басқаша аты – лайла йога. Ол сондай-ақ, кундалинидің («жылан») энергиясын ашуға бағытталған, ол асаналар мен мантраларды орындау кезінде «оянып», омыртқаның түбінен ең жоғарғы нүктеге дейін көтерілуі керек.
Флай йога – Бродвейдің бишісі, хореограф және гимнаст Кристофер Харрисонның өнертабысы. Бүкіл процесс гамакта өтеді. Гамакта сіз омыртқаны кернеусіз классикалық және төңкерілген асананы жасай аласыз, немесе күшті матаны пайдаланып, итермелеуді, пресс күшейтіп пен терең бұлшық еттерді соруға болады.
– Позаларға (асана) келсек йога туралы философиялық ілімдерге сәйкес, жер бетінде қанша тіршілік формалары бар болса, сонша асаналары бар. Егер сіз есімдерге қарасаңыз, санскриттегі асаналарды өмірдің белгілі бір формалары – ит позасы, ағаш позасы, қайнар поза деп аударғанын байқайсыз. Асаналар бізге қандай қасиеттер мен сипаттамаларды анықтайтындығын ескертеді. Мысалы, егер бұл «тадасана» (таудың позасы) болса, онда ол күш, төзімділік, тепе-теңдік және тағы басқа қасиеттер дамытуға көмектеседі, – деді Мариям Қалтай.
Йогада әдемі дене мен салмақ жоғалту түпкі мақсат болып есептелмейді. Ол жағымды бонус болып табылады.
– Егер біз іс жүзінде іс-әрекеттегі прогресс туралы айтатын болсақ, онда бұл сабақтың реті мен жиілігіне байланысты. Дәстүрлі мектептерде, йога аптасына алты күн жаттығылады. Бірақ аптасына үш рет жұмыс істегеннің өзінде де нәтижесін тез береді. Өйткені, йога үлкен бұлшықеттермен ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмірде қолданылмайтын терең бұлшықеттермен де жұмыс істейді. Олар, өз кезегінде, ішкі тепе-теңдік пен ішкі органдардың дұрыс жұмысы үшін жауап береді, – дейді кейіпкеріміз.
Әлемді жаулаған індетке байланысты карантинге дейінгі және карантин кезіндегі йога сабақтарының арасында үлкен айырмашылықтар болғандығын айтқан йога жаттықтырушысы онлайн сабақтарға ауысу кейбір қолайсыздықтарды тудырғанын жасырмады. Бірақ Мариям Қалтайдың айтуынша, тәжірибелі мұғалім үшін кез келген жағдай қиындық тудырмайды.
– Адам ағзасының механизмі қалай жұмыс істейтінін білсеңіз, оқушыға бағыт-бағдар беру қиын емес. Әсіресе, мұғалім тәжірибеші болса, жеке тәжірибе арқылы ол дұрыс жұмыс жасауды біледі, – деді ол.
Йога ілімі де өзге салалар сияқты қызықты естеліктер мен оқиғаларға толы.
– Шын мәнінде, йога нұсқаушылары өте көңілді адамдар. Олар әзіл-оспақты жақсы сезінеді. Біз әрдайым жетістіктер мен жеңілістер туралы қалжыңдаймыз. Маған келетін болсақ, көптеген әзілдерім балалармен байланысты болып келеді. Бір күні менің балам йога туралы кітапты ашып, Санскритте жазылған асана аттары сұрай бастады. Ондағы асана атауларының балама қызық болғаны соншалық ол менен «уттанападасана, ол “шабуылға үйрек” атты асана ма?» деп сұраған кездері болған, – деді Мариям Қалтай.
Дұрыс тамақтану – адам денсаулығының негізі. Сондықтан біз тұтынатын тағам ағзамыздың физикалық жүктемелері кезінде жұмсайтын энергия көзі болып табылады.
– Йогамен айналысу барысында дұрыс тамақтану маңызды. Йоганың бір тамаша әсері ол жақсы тәртіппен, практиктің денесі белгілі бір тағамға деген қажеттілікті реттей бастайды. Тазарту процесі жүреді және тағамды саналы тұтыну механизмі іске қосылады. Әрине, дұрыс тамақтану үшін білімді нұсқаушы сізге тамақтану бойынша ұсыныстар да бере алады, – деді йога нұсқаушысы.
Жүктілік кезіндегі йога
Йоганы үйрететін көпшілік мектептер жүкті әйелдерге ерекше мән беріп, мейілінше өздерін жеңіл сезінулеріне көмектескісі келеді. Жүктілік кезіндегі йога сәби күтіп жүрген әйелдерге жеңіл босануға септігін тигізеді.
– Жүкті әйелдерге арналған йога - бұл бөлек, өте терең тақырып. Мұнда мұғалімнің тәжірибесі мен біліктілігі орасан зор рөл атқарады. Шынында да, сабақ барысында жаттықтырушы әйелге ғана емес, сәбиге де жауап береді. Сондықтан сіз жүкті кезеңде өзіңіз бен сәбиіңізді сеніп тапсырған нұсқаушының тәжірибесін зерделеу өте маңызды. Йогамен айналысу дұрыс дем алуға, бұлшық еттерді босаңсытуға және кернеуге үйретеді. Бұл босану кезінде жарақат пен тері үзілістер болдырмауға көмектеседі. Сондай-ақ, жүкті әйелдің ақыл-ойын тыныштандыруға үйретеді. Және де босану кезінде ауырсынуды да азайтады, – деді йога жаттықтырушысы Мариям Қалтай.
Сөз соңында айтарымыз жан мен тәннің үйлесімділігін арттыратын йога жаттығуларымен айналысып, денеңізді төзімділікке үйретіп, ағзаның психологиялық және физикалық қызметтерін басқаруды дамытсаңыз, сұлу мүсінге қол жеткізіп үнемі көтеріңкі көңіл-күйде боласыз.