Баланың дүниеге келуі – қазақ отбасындағы ең үлкен оқиға. Сондықтан қазақтар жаңа туған сәбилерінің есімдерін таңдауға аса мән береді. Бұл процесс көбінесе баланың болашағына, оның мінез-құлқына және тағдырына әсер етеді деп есептеледі.
Есімдер көбінесе қазақтың ұлттық дәстүрлері, тарихи тұлғалар, табиғат, және рухани мәндермен байланысты.
Балаларға ат қоюдың басқа да көптеген тәсілдері бар. Олар жыл мезгілдерінен, ауа-райынан, жергілікті жерлерден, әртүрлі белгілерден немесе әйгілі оқиғалардан шабыттануы мүмкін. Сол себепті қазақтар ең әдемі, нәзік және оңай айтылатын есімдерді таңдайды. Мәселен Жібек (жібек) сияқты қымбат маталардың, Раушан (раушан), Қызғалдақ (тупиль), Еңлік (эдельвейс) сияқты нәзік өсімдіктердің, Алтын (алтын), Күміс (күміс), Гаухар (изумруд) және Маржан (інжу)сияқты бағалы металдар мен тастардың атауларын да жиі қолданған. Жұлдыздардың атымен аталған қыздар сөзбен айтып жеткізгісіз әдемі болу керек деп санаған Күнсұслу (күн сияқты әдемі), Айсұлу мен Айман (ай сияқты әдемі) және Шолпан (таңғы жұлдыз).
Сондай-ақ ата-анасы армандаған қызды дүниеге әкелгенде, олар оны Әсел (сүйкімді), Мейіз немесе Құлпынай (құлпынай) деп атайды. Егер отбасында тек қыздары болса, онда ұлдардың дүниеге келуін күтетінін көрсететін есімдер қойылып отырған. Мысалы, Ұлболсын (ұл болсын), Ұлжалғас (келесісі ұл болсын), Ұлжан (ұл баланың жан-дүниесі), Ұлбөбек (кішкентай бала), Бурул (керісінше дөңгелек) және тіпті Қыздығой (қыз тууды тоқтатыңыз). Кейде қыздарды Ұлтуар (ұл туу) болашақта ұл туатынына сенімді болу үшін осылай атаған.
Ұлдардың есімдеріне деген көзқарас әртүрлі болды. Ер адамдар жауапкершілікті өзіне алып, өмірдің негізгі қиындықтарын жеңуі керек деп саналды. Ата-аналар соғыс кезінде олардың отбасы мен рудың қорғаушылары болсын деген мақсатта немесе бейбіт уақытта әйгілі асыл адамдар немесе ақындар сияқты болғанын қалап, соған байланысчты есімдерді қойып отырған.
Қиыншылық заманда өлім-жітім көп болды және бұл ұлдардың есімдерінен көрінді. Жаңа туған нәрестелер жиі өлетін отбасыларда көзден қорғау үшін қарапайым есімдер берген. Мәселен Ұлтарақ, Елеусіз (байқалмайтын) немесе Елемес (көрінбейтін). Сол себепті бұл атауда кейде «құл» (құл) деген менсінбейтін бөлік болуы мүмкін: Итқұл (ит құл) немесе Қарақұл (қара құл).
Кейбір деректерде балалардың есімдері Сатылған (сатылған) немесе Сатыбалды (сатып алынған) немесе Төлеген (төленген) деп қойылған адам аттарын бейтаныс адамдарға сатылғанын көрсетеді деп берілген. Ал егер көптен күткен бала туылса, оны Тілеген (қалаған) немесе Сағындық деп атаған. Егер шағын болса, олар балаларын Тезекбай (көң даласындағыдай) немесе Битбай (бай болсын) деп атаған.
Кейде қазақтар екі ұлына Қуандық (қуаныш) және Сүйіндік (таңдану) есімдерін қоятын. Әдетте бұл ата-аналар ұлының дүниеге келуін ұзақ күтуге мәжбүр болған отбасыларда болады, ал келесі сәбидің пайда болуы олардың бақытын одан сайын ұзартқан.
Кейбір отбасыларда жаңа туған нәрестелер бірінен соң бірі қайтыс бола берген отбасында дүниеге келген баланы бірнеше кемпірдің аяғының арасынан өткізіп отырған. Бұл рәсім олардың ұзақ өмір сүруін білдіреді. Сол себепті «Үш кемпір», «Төрт кемпір» және «Бес кемпір» деп ат қойған.
Мәселен атақты халық ақыны Кенен Әзірбаевтың қызы Төрткенге нағашы әжесі осындай есім қойыпты. Ауылда Кенен қызды болды деген сүйінші хабарға жиналған 4 кемпірдің аяғының арасынан ырым еткен әжесі шақалақ нәрестені өткізіп алған. Осы үйге құттықтау айтуға келіп, босағадан аяқ киімін шешіп жатқан ақсақалды да кемпір-сампыр қуаныштан қаумалап, аяғының арасынан өткізіп алған. Содан қыздың есімін азан шақыртып қойғызып, «Төрт кемпір бір шал» атап кеткен.
Бір кездері бір отбасында бірнеше жаңа туған нәресте бірінен соң бірі қайтыс болғаннан кейін ұлды Тұрсын (тоқта) деп атаған. Одан кейінгі келесі үш бала қайтадан қайтыс болып, жаңа дүниеге келген балаға Балта (балта) деп есім қойған. Ата-анасы бұл атау оларға азаптан арылуға көмектеседі деп үміттенген. Осы іспетті Ұлмес (ол өлмейді), Өскен (ол өседі), Жанұзақ (ұзақ өмір сүретін жан) есімдер болған.
Бұдан өзге көшпелі өмірмен байланысты есімдерді де қойып отырған. Мысалы, Көшкінбай, Қыстаубай, Жайлаубай, Бұлақбайлар да кездеседі.
Сондай-ақ елді мекендердің атаулары да маңызды саналған. Мәселен Жамбыл тауының тарихы жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың есімімен байланысты айтылады. Ақынның «Шу өзенінің бойымен жүре берсеңіз, Хан және Жамбыл деген екі тауға кез боласыз. Менің әкем Жабай бір кезде осы тауларда көшіп-қонып жүрген. Жамбыл тауының етегінде, қақаған қатты боранды күні мен туыппын! Маған сол көне Жамбыл тауының есімі ат болып тағылыпты. Бұл 1846 жылы ақпан айы екен. Менің әкем Жабай шоқпыт шапанды көшпелі кедей адам болған», – деген естелігі бар.
Дәл осындай атаулармен байланысты есімдер Созықбай, Келесбек, Еділбай және Талас бар. Сонымен қатар әр түрлі атаулар тәулік уақытына немесе ауа-райына байланысты Таңатар (жарқырай бастады), Қаржау (қар жауып тұр), Жаңбырбай (жаңбыр), Тұман (тұман) және Боранбай (боран) қойылған.
Ежелгі дәуірде жануарлар тотем болып саналған кезден шыққан Аюхан (хан-аю), Арыстан (арыстан), Жолбарыс (жолбарыс), Бурихан (хан-Қасқыр), Қабанбай және Құланбай сынды есімдер болған.
Кейбір балалар ерекше белгілерімен туылады. Қалдыгүл (меңі бар гүл) немесе Анар (гранат). Егер балаларда табиғи емес өсу немесе денеде күдікті нәрсе болса, олар Артық (қажет емес), жаңа туған баланың тістері болса, оны Қасқырбай (қасқыр) деп атайтын болған.
Бұрынғы кезде қазақтар үшін өмірлік оқиғалар маңызды болған. Мысалы, әкесі соғысуға кеткеннен кейін ұл бала дүниеге келсе, оны Соғыс деп, кейінірек, әкесі оралғаннан кейін сол отбасында тағы бір бала дүниеге келгенде, оған Жеңіс есімі берілген. Үшінші ұл келсе, Тыныс (серпіліс) деп аталған. Осыған ұқсас Тойшыбек (әкесі тойлайды), Тоқболат (көп тамақ) және Тойындық (тойған) есімдер қойған.
Сондай-ақ көп есімдер исламға (діни мерекелерге) байланысты. Мысалы, Рамазан айында туылғандарды Оразбек немесе Оразгүл деп атаса, жұма күні дүниеге келгендерді Жұмабай немесе Жұмагүл деп аталған.
Басқа араб атаулары да танымал. Иран тектес атаулар да осы санатқа жатады. Бір қызығы, Тәңірберген, Құдайберген және Аллаберген есімдері «құдайдың бергені» дегенді білдіреді, бірақ шығу тегі әртүрлі (түркі, иран және араб). Бұл қазақ халқының толеранттылығын көрсетеді. Көбінесе балаларына гүлденген өмір тілей отырып, ата-аналар оларға Отарбай (қойға бай болсын) және Жылқайдар (жылқы иесі) сияқты есімдер берді. Ал баланың алғыр болғанын қаласа, оған Бүркіт (бүркіт), Қыран және Қасқырбай (қасқыр сияқты қорықпайтын) сияқты тиісті жануарлардың немесе құстардың аттарын берді.
Балаларды әкелерінің немесе аталарының жасына қарай Елубай, Сексенбай және Жүзбай (жүз жыл өмір сүрген) атап, осылайша балаларға ұзақ өмір тілейді. Ұлдардың күшті және төзімді болып өсуі үшін оларға Темір немесе Шойынбай (болат) сынды атты қойған.
Егер ер балалардан ерекше жауынгерлік, батырлық қабілетті күтсе оларды қару-жарақтың атымен атайды, мысалы, Қылышбек (мықты қылыш) немесе Найзабай деген.
Тарихта адамдардың есімдерін өзгертетін көптеген мысалдар бар. Бұл олардың өміріндегі оқиғаларға және әртүрлі себептерге байланысты болды. Көбінесе адамдар тарихқа есімдерімен емес, лақап аттарымен енді. Мәселен Әбілмансұр атақты Абылай ханның шын аты, Шыңғыс ханның ұрпағы. «Ақтабан шұбырынды» жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып, түйесін бақтырады және осы лақап атпен жасырынуға мәжбүр болды.
Кейінірек Абылай болған кезде оның рухани тәлімгері және қамқоршысы Жалаңаяқ Әздер есімді ұстазы болды. Ол өзінің тақуалығы мен әділдігі үшін осы атты алған және оның шын есімі Қалмұхаммед болатын. Оның ұрпақтары әлі күнге дейін өздерін «жалаңаяқ қожа» деп атайды.
Қазақ хандығының тарихында, оның ішінде әсіресе атышулы Абылай ханның заманында есімдері жарқырап шыққан, ел жадында қалған тарихи тұлғалар аз емес.
Ал енді еліміз егемендік алғалы бері олардың қатары жылдан жылға өсіп, небір тың есімдер ашылып жатқанын көріп жүрміз. Әсіресе ханмен сансыз жорықтарға бірге аттанған батырлардың саны күннен күнге көбейе түсуде.
Тағы бір жарқын мысал көрнекті ғалым, ағартушы – Шоқан Уәлиханов. Қысқа өмірінде ол Орталық Азияның тарихы, фольклоры, географиясы және этнографиясы туралы бірқатар құнды кітаптар жазды. Ол Абылай ханның шөбересі. Туған кезде оған Мұхаммед-Ханафия есімі берілді.
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының шын есімі – Ибраһим. 19 ғасырдағы ең көрнекті қазақ ақындарының бірі Жаяу Мұса Байжанұлы болды. Баянауыл жерінде Ресей Патшалығы 1850 жылдардың ортасында әскери бекініс салатын болып, сол өңірді жайлап отырған Шорман бидің жеріне кіреді. Содан жайылымдық жері тарылған Шорманның қос ұлы Мұса және Мұстафа сол маңда отырған кедей-кепшіктердің жерін әлімжеттікпен тартып алады. Зар қақсап, соры қайнаған жүздеген кедей мұңын өз орталарынан шыққан әнші Мұсаға айтады. Кедей болса да Ресейдің бірнеше қаласында болып пікірін ашық айтатын әнші Мұсаның сол кезде көзі ашық, сауатты еді. Содан Жаяу Мұса патша ағзамның атына тікелей арыз жазып, Шормановтар әулетінің әрекетіне шағымданады. Ол жақтан «кедей жері кейін қайтарылсын» – деп аға сұлтанның атына пәрмен келгенде, қос ағайындының жыны Мұсаға түседі. Содан көпшіліктің арасында әпербақандау Шорманның Мұстафасы Мұсаға тиісіп «бұл өңірде бір ғана Мұса болады, ол менің ағам, ал сен сіңірі шыққан қу кедей Жаяу Мұса атанасың» деп айқайласа керек. Ел содан кейін ғана әншіні «Жаяу Мұса» деп атап кеткен.