Қазақстанның ұлттық валютасы – теңгенің дизайнын жасау және бекіту, тәуелсіз Қазақстанның экономикалық егемендігіне алғашқы қадамдарының бірі ретінде, маңызды тарихи оқиға болды. Теңге 1993 жылы 15 қарашада енгізілген және бұл күн Қазақстанда Ұлттық валюта күні ретінде аталып өтіледі. Теңгенің дизайнына жасалған алғашқы идеялардан бастап, бүгінгі күнге дейінгі өзгерістердің тарихына шолу жасайық.
Теңгенің дизайнын кім ойлап тапты?
Теңгенің алғашқы дизайнын жасау Қазақстанның бірінші президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей басшылығымен жүргізілді. Дизайн жасау тапсырмасы сол кезеңдегі белгілі суретшілер мен дизайнерлерден құралған топқа жүктелді. Олардың ішінде Тимур Сүлейменов, Хайролла Ғабжәлелов, Ағымсалы Дүзелханов, Меңдібай Әлин, және басқа да талантты суретшілер болды. Бұл топ Ұлыбританияда теңгенің алғашқы дизайнын әзірлеп, банкноттарды басып шығару жұмыстарын атқарды.
Теңгенің дизайнын жасау процесі
Жаңа валютаның дизайнын жасау кезінде тарихи және мәдени ерекшеліктерге басымдық берілді. Қазақстан – өзінің мәдениеті бай, тарихы терең ел болғандықтан, дизайнерлер оның ұлттық құндылықтарын көрсетуге ұмтылды. Теңгенің алғашқы банкноттарында қазақтың тарихи тұлғалары, мәдени символдары мен көрікті жерлері бейнеленген. Сонымен қатар, бұл жерде экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық бірегейлікті көрсету де басты идея болды.
Дизайнерлер Ұлыбританияның "Harrison & Sons" компаниясында жұмыс істеп, банкноттарда жаңа технологияларды қолданды. Дизайндағы негізгі бейнелер — Қазақстан тарихындағы белгілі тұлғалар, мысалы, Әбу Насыр әл-Фараби, Абылай хан, Абай Құнанбаев және басқалар.
Дизайнды бекіту процесі және теңгенің енгізілуі
Теңгенің дизайнын бекіту үшін көптеген талқылаулар мен сараптаулар өткізілді. Жаңа валютаның ұлттық маңызын ескеріп, мемлекет басшылары, қаржы министрлігі, және ұлттық банк өкілдері әрбір дизайн нұсқасын мұқият қарастырды. Бекіту барысында келесі шаралар атқарылды:
Әрбір банкноттың дизайны бойынша бірнеше нұсқа дайындалды. Дизайнерлер әрбір бейнені талқылап, тарихи тұлғалардың бейнесін лайықты етіп салуға тырысты.
Жаңа валютаның дизайнын бекіту үшін арнайы кеңестер өткізілді. Бұл кеңестерде дизайнерлер, тарихшылар, және экономика мамандары қатысып, теңгенің көрінісі мен мазмұнына қатысты пікірлерін білдірді.
Дайын жобалар Ұлыбританияда басылды, себебі сол кезеңде Қазақстанда банкноттарды басып шығару мүмкіндігі болмады. Осылайша, алғашқы банкноттар шетелде дайындалды, кейінірек, 1995 жылы Қазақстанның өзі банкнот шығаратын фабрика ашты.
Теңге 1993 жылы 15 қарашада ресми айналымға енгізілді. Бұл күнге дейін халыққа жаңа валюта туралы ақпарат беріліп, инфляцияға қарсы шаралар қабылданды.
Теңге дизайнына енгізілген өзгерістер
Теңгенің алғашқы енгізілген сәтінен бері бірнеше рет дизайн өзгерістерге ұшырады. Бастапқыда тек тарихи тұлғалардың бейнесі басымдыққа ие болса, кейінгі банкноттарда мемлекет жетістіктері мен табиғи әсемдікке мән берілді.
2006 жылы Қазақстан теңгесі мүлдем жаңа дизайнға ие болды. Бұл дизайн ұлттық символдар мен сәулет нысандарын көрсетуге бағытталды. Әрбір банкнотта Қазақстанның көрікті жерлері және мемлекеттік символдар – елтаңба, байрақ бейнеленді. Сонымен қатар, банкноттардың қорғаныш элементтері жаңартылды: су белгілері, жасырын суреттер, голографиялық элементтер енгізілді.
2011 жылғы Тәуелсіздікке 20 жылдық мерейтойы үшін шығарылған арнайы банкноттар
2011 жылы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл толуына орай арнайы мерейтойлық банкноттар шығарылды. Бұл банкноттарда Тәуелсіздік символдары мен жаңа архитектуралық көрікті жерлердің суреттері бейнеленді.
Жаңа номиналдардың енгізілуі
Инфляция және экономикалық қажеттіліктерге байланысты теңгенің жаңа номиналдары, атап айтқанда, 2000, 5000, 10000, 20000 теңгелік банкноттар енгізілді. Бұл банкноттарда жаңа қорғаныс элементтері мен заманауи дизайн енгізілді.
Теңгенің қазіргі заманғы дизайны
Қазіргі уақытта теңге банкноттарының дизайны көркемдік және қауіпсіздік талаптарына сай келеді. Әрбір банкнотта Қазақстанның бай мәдениеті, тарихы мен табиғаты көрсетілген. Мысалы, 2017 жылы Ұлттық банк 500 теңгелік және басқа номиналдық банкноттарды жаңа дизайнмен шығарды, онда басты назар табиғатқа және заманауи Қазақстанның жетістіктеріне берілді.
Теңгенің қорғаныш элементтері
Жылдар өте келе теңге банкноттарындағы қорғаныш элементтері жаңартылып келеді. Әлемдегі жасанды ақшаны жасауға қарсы технологияларды қолдана отырып, Ұлттық банк әрбір банкнотқа қосымша қорғаныш элементтерін енгізіп отырды.
Қазіргі және болашақтағы теңге дизайны
Қазақстанның ұлттық валютасы теңге – ел тәуелсіздігінің бірегей символы. Дизайндағы өзгерістер ұлттық мәдениетті сақтау және мемлекеттің даму деңгейін көрсету үшін жасалды. Болашақта теңге дизайны заманауи технологиялармен толықтырылып, еліміздің жаңа жетістіктерін бейнелеуді жалғастырады деп күтілуде. Қазақстанның ұлттық валютасы болып табылатын теңгенің дизайны үнемі назарда болып, оның әрбір жаңартылған түрі тарих пен мәдениеттің жаңа парақтарын бейнелеуге бағытталған.
Валюта күні – қаржы саласында маңызды мереке және ұлттық валютаның тарихына, дамуына, елдің экономикалық дербестігіне орай құрмет білдіретін күн. Әр ел өз валютасының мән-маңызын атап өту үшін ерекше дәстүрлер мен іс-шаралар ұйымдастырады. Әлемнің әртүрлі елдерінде ұлттық валюта күні экономикалық білім мен ұлттық мақтанышқа байланысты әрқалай атап өтіледі. Бұл шолуда бірнеше елдің осындай күндерді қалай атап өтетініне тоқталайық.
АҚШ
АҚШ-та "Ұлттық доллар күні" ресми мереке емес, бірақ халық арасында 6 шілде күні бейресми түрде аталып өтеді. 1785 жылы дәл осы күні АҚШ Конгресі ұлттық валютаны доллар деп ресми атауды бекітті. Бұл күні кейбір қалаларда шағын мерекелік іс-шаралар, көрмелер, қаржы және экономикаға арналған дәрістер ұйымдастырылады. Сонымен қатар, доллардың қалыптасу тарихы мен оның әлемдік резервтік валюта ретіндегі орны туралы ақпараттық науқандар өткізіледі.
Ресей
Ресейде Ұлттық валюта күні – 14 қарашада тойланады. Бұл күні Ресей Орталық банкі қаржыгерлерге арнап ресми іс-шаралар, экономикалық форумдар мен семинарлар өткізеді. Елдің валюта тарихы және рубльдің қалыптасу кезеңдері туралы арнайы көрмелер ұйымдастырылып, бұқаралық ақпарат құралдарында рубльдің маңызына байланысты хабарлар таратылады. Сонымен қатар, Ресейде халық арасында қаржылық сауаттылықты арттыру мақсатында мектептер мен университеттерде сабақтар мен тренингтер өткізеді.
Жапония
Жапонияда ұлттық валютаның мерекесі арнайы күн ретінде аталып өтпегенімен, елдің валютасы иенді құрметтеу рәсімдері жиі кездеседі. Жыл сайын ақпан айында Жапония Орталық банкі ел экономикасына шолу жасап, халыққа иеннің тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша қабылданған шаралар туралы ақпарат береді. Бұл іс-шараларға экономистер, қаржыгерлер және академиктер қатысады. Халық арасында экономика мен қаржыға арналған арнайы телебағдарламалар көрсетіледі, сонымен қатар қаржылық сауаттылықты арттыруға бағытталған семинарлар ұйымдастырылады.
Қытай
Қытайда 1 қазан – Халықтық банктің ұлттық валюта айналымына юань енгізген күні ретінде аталып өтеді. Бұл күнде Қытайда қаржы мекемелері мен банктер мемлекет тарихындағы ұлттық валютаның рөлі мен маңызы туралы баяндамалар жасап, жұртшылыққа қаржылық білім беру шараларын өткізеді. Қытайдың экономикалық жетістіктері мен юаньның әлемдік нарықтағы орны туралы бұқаралық ақпарат құралдарында арнайы репортаждар мен мақалалар жарияланады.
Еуропалық Одақ
Еуропалық Одақта бірыңғай валютасы – еуроны айналымға енгізу күні 1 қаңтарда аталып өтеді. 1999 жылы осы күні еуроның электрондық форматта енгізілуі қаржылық интеграцияның маңызды кезеңі болды. Ал 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап еуро банкноттары мен монеталары айналымға түсті. Бұл күнде Еуроаймақта экономикалық форумдар, қаржылық сауаттылықты дамыту шаралары мен еуроның Еуропа экономикасындағы маңызын түсіндіру жұмыстары өткізіледі. Сонымен қатар, Еуропалық орталық банк еуроның тарихы және оның тұрақтылығын қамтамасыз ету туралы ресми ақпарат береді.
Ұлыбритания
Ұлыбританияда фунт стерлингтің күні арнайы түрде атап өтілмейді, бірақ қаржылық сауаттылықты дамыту және елдің валюталық мұрасына құрмет көрсету бағытында көптеген іс-шаралар ұйымдастырылады. Әр жылдың наурыз айында Ұлыбританияда қаржылық сауаттылық айлығы өтеді, бұл айлықта мектептер мен жоғары оқу орындарында фунттың тарихы, экономикадағы орны мен мән-маңызы туралы дәрістер оқылады.
Швейцария
Швейцарияда ұлттық валюта – швейцариялық франкке арналған мерекелер арнайы күн ретінде қарастырылмаған. Дегенмен, шілде айында Швейцарияда қаржылық сауаттылық және банк ісінің қауіпсіздігін насихаттау шаралары өткізіледі. Швейцарияның орталық банкі халық арасында франктың тұрақтылығын сақтау саясаты мен елдің экономикадағы ерекшеліктерін түсіндіру жұмыстарын жүргізеді. Швейцария франкінің әлемдегі ең тұрақты валюталардың бірі ретінде рөлі туралы жиі әңгімелер қозғалады.
Түркия
Түркия 1 қаңтарды түрік лирасын еске алу күні ретінде атап өтеді, себебі бұл күні Түркияда ескі банкноттар мен монеталардың орнына жаңа түрік лирасы айналымға енгізілді. Бұл күнде Түркияның орталық банкі мен қаржы ұйымдары елдегі инфляцияға қарсы іс-шаралар туралы есеп беріп, экономикалық тұрақтылық туралы ақпараттандыру жұмыстары жүргізіледі. Мектептер мен университеттерде қаржылық сауаттылық бойынша арнайы іс-шаралар өткізіледі.
Әр ел өз валютасының тарихы мен рөлін ерекше атап өтеді. Валюта күні, бір жағынан, халықты экономикалық біліммен қаруландыру, қаржылық мәдениетті арттыру мақсатында ұйымдастырылса, екінші жағынан, ұлттық валютаға деген құрметті көрсетіп, ұлттық экономикалық тәуелсіздікті атап өтуге бағытталған. Қаржы саласының қызметкерлері мен қоғам арасында қаржылық сауаттылықты арттыру және экономиканың негізгі қағидаттарын түсіндіру бұл күннің басты мақсаты болып табылады.
Әлемдегі әртүрлі валюталар өздерінің қайталанбас дизайндарымен ерекшеленіп, ұлттық мәдениет пен өнердің көрінісі ретінде қызмет етеді. Әрбір елдің банкноты мен монетасы сол елдің тарихын, мәдени құндылықтарын және табиғи сұлулығын көрсетеді. Кейбір мемлекеттер банкноттардың дизайнын ерекше етіп жасап, бірегей және шығармашылықпен көзге түседі. Төменде дизайн ерекшеліктері мен әсемділігімен танылған валюталарға шолу жасайық.
Швейцария франкі
Швейцария франкі ерекше дизайнымен бүкіл әлемге танымал. Швейцария банкноттары Еуропадағы ең әдемі банкноттар ретінде жиі бағаланады. 2016 жылы енгізілген жаңа банкноттар сериясы заманауи өнердің және ұлттық мәдениет пен табиғаттың көрінісін ерекше көрсетеді. Әрбір банкнот Швейцария өміріндегі түрлі аспектілерге арналған, мысалы, 10 франктік купюрада елдің ғылыми жаңалықтары мен техникалық жетістіктерін бейнелейтін суреттер бар. Банкноттардың артқы бетінде ұлттық белгілерге арналған суреттер – тау шыңдары, көлдер мен қарлы пейзаждар орналастырылған. Сонымен қатар, франкіде ерекше текстура мен көрнекті түстер қолданылады, бұл банкноттарды эстетикалық жағынан айрықша етеді.
Фиджи доллары
Фиджи елінің валютасы – Фиджи доллары ерекше және көзтартарлық дизайнымен танымал. Бұл банкноттардың бетінде елдің экзотикалық табиғаты, өсімдіктер мен жануарлар әлемі бейнеленген. 2012 жылы енгізілген жаңа серияда Фиджидің биологиялық әртүрлілігіне баса назар аударылған: мысалы, банкноттарда сирек кездесетін құстар, гүлдер мен теңіз жануарлары көрініс тапқан. 50 долларлық банкнотта Боз көгершін, ал 5 долларлық банкнотта Какаду попугайы бейнеленген. Бұдан бөлек, Фиджи банкноттарында қариялар, жауынгерлер сияқты ел тарихындағы маңызды тұлғалар да кездеседі.
Норвегия кронасы
Норвегия кронасы – скандинавиялық минимализм мен өнердің үлгісі. 2017 жылы шығарылған банкноттар сериясы заманауи пиксельдік стильде орындалған. Бұл банкноттар дизайнында Норвегияның теңізбен байланысы және су астындағы табиғаты бейнеленген. Мысалы, 50 кронада толқындар, ал 1000 кронада Норвегия фьордтары бейнеленген. Артқы беттерде пиксельдер арқылы бейнеленген, графикалық және абстрактілі стильде салынған суреттер теңіз мәдениетіне ерекше назар аудартады. Мұндай минималистік және пиксельді дизайн банкноттарға ерекше әрі заманауи сипат береді.
Канадалық доллар
Канада банкноттары полимер материалынан жасалған алғашқы валюталардың бірі ретінде танымал. Бұл банкноттар көзге ерекше көрініп қана қоймай, ұзақ уақыт қызмет етеді және экологиялық таза. Банкноттардың бетінде Канада мәдениетінің және табиғи байлығының айшықтары бейнеленген: мысалы, 10 долларлық банкнотта Канададағы азаматтық құқықтар қозғалысының белсендісі Виола Десмондтың портреті бар. Канадалық доллар банкноттары су өткізбейді, бұл олардың төзімділігін арттырады. Сонымен қатар, банкноттарда қылмыстан қорғау үшін күрделі голограммалар мен мөлдір терезелер орнатылған, бұл Канада валютасын технологиялық тұрғыдан да ерекше етеді.
Австралиялық доллар
Австралия – полимерлік банкноттарды алғаш қолданған ел. Австралиялық доллар банкноттары тек қана төзімді емес, сонымен қатар әсем және көзтартарлық. 2016 жылы жаңартылған банкноттар дизайны Австралия табиғаты мен тарихын қамтиды. Әр банкнотта көрнекті австралиялық тұлғалардың портреттері және олардың мәдениетке қосқан үлестері көрсетілген. Мысалы, 5 долларлық банкнотта Австралияның символы – эвкалипт ағашының жапырақтары мен түрлі-түсті құстардың суреттері бейнеленген. Сонымен қатар, жаңа банкноттарда соқыр адамдарға арналған арнайы белгілер де бар, бұл инклюзивтіліктің мысалы болып табылады.
Мальдив руфииясы
Мальдивтің руфииясы да өзінің ерекше дизайнымен ерекшеленеді. Бұл банкноттар 2016 жылы қайта жаңартылды және толығымен полимерден жасалған. Мальдив руфииясында экзотикалық көріністер мен елдің мәдени байлығы бейнеленген. Әрбір банкнотта коралл рифтері, акулалар, пальма ағаштары мен дәстүрлі ұлттық балық аулау құралдары бейнеленген. Бұл банкноттардың ашық түстері Мальдив аралдарының тропикалық пейзажына сай келеді, ал су өткізбейтін материалдары банкноттарды теңіз климатына қолайлы етеді.
Гонконг доллары
Гонконг долларының банкноттары күрделі және әсерлі дизайнымен ерекшеленеді. Гонконгтың ерекшелігі – мұнда банкноттар бірнеше банктердің атынан шығарылады, сондықтан банкноттардың дизайны біркелкі емес, әр банктің өзіндік стилі бар. Гонконг банктері дәстүрлі және заманауи элементтерді біріктіре отырып, қаланың заманауи мегаполис ретіндегі имиджін көрсетеді. Әрбір банкнотта Гонконгтың көрнекті орындары, мысалы, Виктория шығанағы, биік ғимараттар мен ұлттық мәдениет көріністері бейнеленген.
Шотланд фунт стерлингі
Шотландия Ұлыбританияның құрамында болғанымен, өз фунт банкноттарын шығарады және олардың дизайны ерекше көркемдікпен ерекшеленеді. Шотландия банкноттарында ұлттық мәдениет, өнер және ғылымға үлес қосқан ұлы тұлғалар бейнеленген. Мысалы, 50 фунттық банкнотта атақты инженер Джеймс Ватттың портреті бар. Шотланд фунт банкноттарының дизайнында тарихи ғимараттар мен көркем табиғат көріністері үйлесімді бейнеленген. Әр банкнот түрлі түсті, бұл оларды бірегей етеді.
Мексикалық песо
Мексиканың ұлттық валютасы – песо, ерекше тарихи символикаға бай. Мексика 2020 жылы жаңа банкнот сериясын шығарды, мұнда елдің мәдениеті, тарихы және биологиялық әртүрлілігі бейнеленген. Әрбір банкнотта белгілі бір тарихи кезең немесе маңызды оқиға көрсетіледі, мысалы, 200 песо банкноты Мексика тәуелсіздігіне арналған. Сондай-ақ, 500 песо банкнотында Мексика революциясының батырлары бейнеленген. Бұл банкноттарда заманауи стиль мен дәстүрлі өнердің элементтері шебер үйлесім тапқан.
Әлемдегі әрбір валюта ерекше символизмге, дизайнға және эстетикалық көркемдікке ие. Олар өз елдерінің мәдени, тарихи және табиғи байлығын бейнелеу арқылы көрерменге ұлттық рухты жеткізеді. Валюталардың заманауи технологиялық жетістіктерге сай жасалуы ғана емес, әртүрлі материалдар мен дизайн әдістерінің қолданылуы оларды көзтартарлық әрі ерекше етеді. Полимер материалдар, мөлдір терезелер, голограммалар және шынайы көркемдік элементтер валюталарды тек төзімді емес, сонымен қатар көзтартарлық етеді. Әлемнің әртүрлі валюталары өз елдерінің тарихын, мәдениетін, бірегейлігін және болмысын көрсететін нағыз өнер туындылары ретінде бағаланады.