Әлемде сан мыңдаған ғасырлар бойы адамзат өмір сүріп келеді. Олардың өлгендері мен тірілерінде нақтылы біріккен сан жоқ. Жобасы сандаған, миллион, миллиардтаған адамдар болмақ. Келешекте де солай бола бермек. Адамзаттың да дамуының, басқадай дүние, ғаламдардай бір жерден, бір нүктеден, бір бастаудан басталғаны тарихи шыңдық болмақ. Бұған діни және ғылыми деректер ұштасып жатады. Қазақ халқының да күллі адамзаттай түпкі тегі, ата-бабасы бар. Бүгінгі материалымызда Биқұмар Кәмәлашұлының «Қазақ халқының туыс-туғандық жүйесі, ұрпақ өсіру, тәрбиелеу дәстүрі, үйлену ғұрыптары» деп аталатын еңбегін негізге ала отырып, халқымыздың туысқандық атауларына тоқталмақпыз.
Ата-тек
Қазақ халқы ықылым замандардан бері қарай жалғасқан жүйелі түрде тегі бар халық. Тек дегеніміз сол ұлттың түпкі ата-бабалары болмақ. Олардың жалғасқан жасын ғылыми тұрғыдан кейбір қарасты ғылымдар анықтап жатқандарымен дәстүрлік тұрғыдан айқындауға келе бермейді. Қазақ халқы күнделікті өмірде, оның «Арғы тегі», «Бергі тегі» деп тектеп жатады. Тегін білмеу, қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрпында «Үлкен ұят», «Әдепсіздік», «Көргенсіздік» деп саналады. Қазақтың Адам Атадан бері қарай келе жатқан түпкі тегін сақ, скиф, массагет, ғұн (күн), түркілер дәуірінен іздеп, жоғарыдағы аталған тайпа, халықтар түркі тектес, түркінің «Қара шаңырағының иесі», қазақтардың «Түпкі тегі» болмақ. Содан да қазақта «Түпкі тегіміз көне түркілер» десіп жатады. Қазақта тегін білмейтіндерді «Тексіз», «Тегін білмейтін ез» деп жатса, жақсы адамдарды «Тектіден туған текті» деп мадақтап жатады. Сондықтан қазақ баласы тегін біліп жүруге тиіс. Бұл да бір дәстүр болмақ.
Ата-баба
Қазақ халқы туысшыл халық, олар өздерінің ата-бабаларын қастерлеп келген, қадым замандардан бері қарай тайпалық, ру, сүйектік жүйедегі ел болған. Қазір де ескі дәстүрдің жалғасы бар. Қазақтар көбінде ата-бабаларымыз деп «Жетпіс жеті ата», одан ары кеткенде «Жеті жүз жетпіс жеті атаға» дейін жалғасып кете баратын халық. Қазақ баласы бағзы заманнан бері қарай ата-бабаларын қастерлеп, олардың аруағына табынып, аруақтарды «Ұран етіп» айтып, айбарлана дұшпанына сес көрсетіп келсе, достарына мақтаныш ететіні жайлы тарихи деректер аз емес. Бір қазақты бір қазақ мұқатып ианаттағанда «Жетпіс жеті атаңның...» десіп жатады. Ата-бабасын бұлай қай қазақ та келеке еткізіп қоя алмайды. Мұндайда ата-баба намысына тиді деп, басы жанжал, арғысы төбелес, соғысқа да айналып кететіні белгілі жайт.
Қазақ халқы қадым заманнан бері қарай Тәңір дінін қастерлеп, оған табынып келгендіктен, оның аруақты, соның ішінде ата-баба аруағын сыйлайтын ғұрыпын бұлжытпай орындап келген. Келесі жағынан қазақтар «Ата-баба атына дақ түсірмейміз» деп қашан да қазақ баласы жақсы болуға ұмтылып келген. Ата-баба деп көбінде «Ұлы әкеден» ары қарай айтыла бастаған. Баланың шеше жағындағы ата-бабасы «Нағашы ата-бабаға» саналады.
Ұлы әке (Ата)
Қазақ баласы әкесінің әкесін ерекше сыйлап, оны «Ұлы әке», кейде «Ата» деп те атап келген. Ата деп ауыл адамдары қария, ақсақал адамдары да атай береді. Ұлы әке әсіресе немересі үшін «Ең ыстық бала», «Ең бір өмірлік алданышы», «Медеуі, ұрпағы» болып табылады. Ұлы әкелер немерелеріне қарап: «Құдайға шүкір ұрпағымнан көрген ұрпағым, түтінім үзілмей, шаңырағым шайқалмай, ұрпағым «Немерем» атымды өлтірмейді екен-ау» деп медетсінеді. Ауыл қыдырса немересін ертіп жүреді, ерте алмай кетсе немереме деп «Сарқыт» ала келеді. Ұлы әке яғни ақсақал ата ауылдың ақылшысы, ұйытқысы. Қазақта «Ауылында қарт болса, жазып қойған хатпен тең», «Аталы ел баталы», «Ата балаға сыншы», «Атаның жақсысы жездедей-ақ», «Атаға балам жеттім десе де, батпан ширек төмен болады», «Атаң өлсе өлсін, атаңды көрген өлмесін», «Атаның көңілі балада, баланың көңілі далада», «Жақсы ата жаман балаға қырық жыл азық», «Атаға қарап бала өсер» деген мақал, тәмсіл сөздер бар. Бұл тура әкеге де осылай айтылады. Тәмсілде ата сөзі әкемен ғана ауыстырылады. Бала тәрбиесінің ең ықпалдысы ол ұлы әке қолында тәрбиеленген «Немерелер тәрбиесі» болмақ. Мұндай ата тәрбиесін көрген немерелерден «Нағыз қазақ» баласы тәрбиеленбек. Ұлы әке сөзі – үлкен әке, ұлағатты әке, ақылгөй әке деген сөздерге саяды. Оны ауыл, туған-туыс, жекжат, немере, шөберелер бір шаңыраққа қатысты туыстар барлығы сыйлайды. Ал, баланың шешесінің әкесі – «Нағашы ата» деп аталады.
Ұлы шеше (Әже)
Қазақтың туған-туыстық дәстүрлі қатынасында бала және немере, шөберелер үшін әкесінің шешесі «Ұлы шеше», «Әже» болып есептелінеді. «Әже» сөзі көне түркі-моңғол тілінде бір мағынада «Қарт ана» сөзін білдіреді. Бұл атау «Ажа», «Еже», «Әже» деген сияқты көшпелілер тілінде әуенге сай өзгертіле аталғанымен мағынасы бірдей болмақ. Әжелер ауыл ұйытқысы, ақылгөйі, тәрбиешісі. Көбінде абысындар, келіндер әйелдердің үлгі алар адамы. Ауылдың, үйдің әйелдері әжелерді сыйлайды. Ертеде елбасы аналарды «Әз-Ана» деп те атағаны жайлы деректер кездеседі. Ауылдың, үйдің, отбасының әйелдері әжелердің басшылығында болған. Содан да қазақта бейберекетсіздік жағдайға қарай «Әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ» дейтін тәмсіл бар. Сонымен қатар, әжелер немере, шөберелерінің тәрбиешісі болып табылады. Олар балаларының балаларына әртүрлі ертегі, әңгімелер айтып береді, қазақи салт-дәстүрлерді үйретеді, мән-мағынасын үнемі түсіндіріп отырады. Содан да әже қолында тәрбиеленген балалар туған анасы тәрбиелегеннен анағұрлым тәрбиелі, әдепті, нағыз қазақи адамдар болып қалыптасады. Қарт әже тәрбиесінің өзі бір кішігірім «Мектеп» іспетті келеді. Әжеден бала әке-шешесін қорқып сыйлайды. Сол сияқты баланың шешесінің шешесі – «Нағашы апа», «Нағашы әже» деп аталады.
Әке (ата)
Қазақ халқы әкені пір тұтып, оны сыйлап келген. Бала үшін әке ең аяулы ақылшысы. Содан да қазақ әкені ұрпақтың қамқоршысы деп көріп: әкені «Асқар тау» деп есептеген. Алайда әкені, анадан сәл төмен санап, «Әкенің ең жақсысы жездедей-ақ» десіп те жататын жайттар кездеседі. Алайда әке баланың, әсіресе ұл баланың панасы, негізгі тәрбиешісі болмақ. Әке де ұлын өзіндей болып өсіріп, ата-бабадан бері қарай келе жатқан мұра дүниелерге келешекте иелік етіп, «Қара шаңырақты» қастерлеп, оны ары қарай ұрпағына жалғауын үнемі үміт етіп жүреді. Әке ұл балаларына қазақтың дәстүрлі шаруашылығын, аңшылық, құсшылығын, егіншілігін, қолөнер түрлерін үйретеді. Ұлының өжет, қайсар болып өсуін қалап, ақыл беріп отырады. Баласының ең басты қасиеті оның ақылды болып өсуі болмақ, сол үшін оның кең, ақылды болуына орай халықта «Ақылды ердің ішінде, алтын ерлі от жатар» деген қағидаға сай өсуін тілейді. Әкені сыйлауды ислам дінінің қағидалары да дәріптейді. Ата (әкеге) қатысты қанатты сөздер мен мақал-мәтелдер көп. Оған: «Атаңа не қылсаң, алдыға сол келер», «Атадан ұл туса игі», «Ата даңқымен қыз өтер», «Баланың ұяты әкеге», «Атасы жаман алғанын жамандайды», «Ата бәйтерек», «Атасыз ұлдың аузы үлкен», «Атадан жақсы ұл туса, елінің қамын жейді, Атадан жаман ұл туса, елінің малын жейді», «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол», «Ата өліп бала қалса, мұратына жеткен, бала өліп ата қалса, арманы іште кеткені», «Ата асқар тау», «Жаман әке жыртық қос, әкенің жақсысы жездедей-ақ», «Әкеден озып ұл тумас», «Әке көрген оқ жонар» деген сияқты сөздер жатпақ.
Шеше (ана)
Қазақ халқы шешені ерекше қастерлеп сылайтын халық. Ананы қазақ халқы «Қайнар бұлаққа» теңейді. Ислам діні қағидасында да «Анасын ренжіткендерді Алла Тағала да жақтамайды» деген тәлімдік уағыз бар. Қазақ халқының тарихында талай аты аңызға айналған аналар болған. Дәуперім әулие, шешен, әнші, күйші, өнерлі, ел басшысы, дүйім күшті аналар болғаны жайлы деректер көп. Дүлей күш иесі, қазақ қыздары: «Мені күресіп жыққаныңа күйеуге шығам» деп, ақыры ешкім жыға алмай ғұмыр бойы күйеусіз кеткені жайлы деректер баршылық. Қазақ халқы жас аналардың ақылды болып өсуін қалап «Ақылды әйел ішінде, алтын бесікті ұл жатар» деп тәлім айтады. Балалары үшін анасының «Ақ сүті» ең киелі. Сол үшін ұрпақтары «Анасының ақ сүтін ақтауға» талпынады. Түн ұйқысын төрт бөліп, тербетіп, емізіп, қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай, он екі мүшесін кемқор етпей асырап, ел қатарлы азамат болдырып жетілткен ананың еңбегін баласы «Меккеге жаяу үш рет арқалап барса да ақталмайды» дейтін тәмсіл бар.
Қазақта әкесі жоқ баланы «Шала жетім», ал анасы жоқ баланы «Толық жетім» деп көреді. Халық арасында ананы «Әйелі», «Зайыбы», «Жұбайы», «Қатыны», «Бәйбішесі», «Тоқалы» деген сияқты дәстүрлі атауларымен де атайды. Ана (шеше) тұрғысында да тәмсіл сөз, нақыл, мақал-мәтел көп. Олар: «Анаға баланың алалығы жоқ», «Баласы атқа шапса, анасы үйінде тақымын қысады», «Анасын сүйгеннің баласын сүй», «Ана жақсылығын ауырсаң білерсің», «Ананың көңілі балада», «Ананың сүті бал», «Ананың алақаны балаға айдынды қоныс», «Ажалды ана жеңеді» деген сияқты.
Өгей әке, өгей шеше
Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде талай қиыншылықтар болып жатады. Соның ең бір қазалы, қайғылы, өкініштісі ерлі-зайыптылардың бірінің қазасы болмақ. Бұл көшпелі тұрмыс кешетін қазақ халқы үшін ауыр қайғы. Әсіресе, балалы-шағалы адамның әйелі немесе күйеуінің қазасы ауыр келеді. Қазақ балажан, балалы халық. Қазадан кейін-ақ бала-шағаның келешегі мәселе болып шыға келеді. Мұндай жағдай балалы-шағалы орта жастағы адамдар өмірінде кездеседі. Содан да қазақта «Орта жасында әйелін өлмесін» деген тәмсіл бар. Балалары үшін, тіршілік ету үшін әйелі өлген еркек қайтадан қатын алуға мәжбүр болады. Мұндайда орта жастағы сары кідір еркекке қыздар тие қоймайды. Тиетін жайт болады, бірақ өте-мөте сирек кездеседі. Сол үшін еркек тағы бір өзіндей күйеуі өлген әйелге сөйлесіп, оның балаларын өз балаларындай көрем деп уәде етіп, «Екі жарты бір бүтін болайық» деп үйленеді. Ал, күйеуі өлген, балалары панасыз, асыраушысыз қалған «Жесір әйел» де тіршілік ету үшін «Келесі күйеуге» тиюге мәжбүр болады. Ақыры тиеді. Кей жағдайларда «Жесір әйелдің» бала-шағасы болса да, үйлене алмай жүрген «Тұнық жігіттерден» де жесір әйелге үйленетін жайттар кездеседі. Мұндайда әйелдің балалары «Өгей әке» демей-ақ «Әкеміз» деп кететін жайттар болады. Сол сияқты «Тұнық қыз» әйелі өлген кісіге күйеуге шығып, одан бала сүйсе, бала әкесін «Өгей әке» демейді. Әке деп те атап кетеді. Екінші рет үйленген кісінің мінез-құлқы, тіршілік ету дәрмендеріне қарай ешбір «Өгейсітбеушілік» кездеседі. Алайда өмірде өз баласын «Өгей баладан» артық көрушіліктен «Өгейсіту» туындап жататыны да ел ішінде жасырын емес. Өгейлікті халық болып аяп, оған жәрдем етіп жатады. Олар есіркеп: «Е, бейшаралар өгей ғой» десіп аяп жатысады. Кей жағдайларда бұрынғы күйеуінен қандайда бір жағдаймен айырылысып кетіп, енді бір кісіге тигенде, ертіп келген балаларына тиген күйеуі өгей әке болып саналатын жайт болады. Сондай-ақ, некесіз бала тапқан әйел немесе қыз күйеуі әйелдің, қыздың баласына «Өгей әке» бола алады. Себебі жоғарыдағы екі жағдайда да баланың «Нағыз әкесі» болмағандықтан «Өгей әкеге» есептелінеді. Өзі таппаған, тиген күйеуінің бұрынғы әйелінің балаларына соңғы шешесі «Өгей шеше» болады.
Әйел мен еркек
Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде адамдар әйел-еркек болып жұптасып, тіршілік-тұрмыс құрып, өмір сүреді, ұрпақ өсіреді. Үй, отбасы, жанұя, шаңырақ деген сияқты ұғымдардың негізі әйел-еркектердің жұптасып өмір сүруіне саяды. Еркек пен әйел бірін-бірі сыйлап, ұрпақ өсіруге мән берулері тиіс. Күллі жан-жануар, жәндіктердің барлығы ұрпақ өсіру, ұрық қалдыруды саналы түрде де, санасыз түрде де істейді. Ал, адам олардан жетілген «Жан иесі» болғандықтан, ұрпақ өсіруді әйел-еркек ең басты мақсат деп көреді. Сол үшін жұптасып тұрмыс құрады. Бастысы бала өсіру, баланы тәрбиелеп өсіріп, ел қатарына қосу болмақ. Әйел мен еркек бірін-бірі сыйлап өтуге міндетті. Дінде де, салт-дәстүрде де солай көрсеткен. Әсіресе, әйел адамдар еркектерін сыйлауы қажет. Еркек пен әйел туралы қанатты сөздер, мақал-мәтелдер көп. Оған: «Алтын басты әйелден бақыр басты еркек артық», «Еркек дауысты қатында ұят болмас, қатын дауысты еркекте қуат болмас», «Еркек бас, ұрғашы мойын», «Жақсы әйел жаман еркекті еркек етеді, жаман еркек жақсы әйелді келсап етеді», «Ерлі-зайыптың ортасына есі кеткен отырар», «Ерлі-қатын ұрысар да керісер, керісер де келісер», «Ерлі-қатын тату болса, шырағы жанар, ерлі-қатын араз болса, өмірден көңілі қалар», «Әйел жомарттық қылғанда, еркек намарттық қылғаны өлім» – деген сияқты сөздер жатпақ.
Бәйбіше
Қазақ халқының неке дәстүрінде «Бәйбіше» деген атау бар. Бұл еркек адамның ең алғашқы атастырып, сүйіп алған, өмірлік жары – әйелі. Бұдан кейін үйленсе, олар «Тоқалдар» болмақ. Өмір бойы тек «Бәйбішесімен» тек әйел ғана алып өтетін кісілер болады. Ал, көп әйел алушыларда бәйбіше жанұяда күйеуінен кейінгі шешуші адам болады. Ол әртүрлі істерге араласады. Кейде билікке де араласады. Өзінен кейінгі «Тоқал қатындарға» билік жүргізеді. Кей жағдайларда ақылды бәйбішелер айтқаны дүйім елге тәмсіл болып, ел құрмет тұтса, кейбір ақылсыз бәйбішелерден ел зардап тартады. Бәйбішеден туған балалар сол үйде, ауылда беделді, құрметті болса, тоқалдан туғандар келесі дәрежеде тұрады. Көбінде бәйбішелер ақылды, өмірлік тәжірибелері мол болады. Ал, тоқалдар ішінде де сүйкімді, ақылдылары болады. Кейбіреуі жас болғандықтан жаңылысып та жатады. Бәйбіше бедеу болып, тоқал алуға мәжбүр болатын жағдайлар кездеседі. Мұндайда «Бала тауып берген тоқал» мен бәйбіше арасында қызғаныш, келіспеушілік болып жатса, үйлесіп кететіндері де болады.
Тоқал
Қазақ халқының үйлену дәстүрінде «Тоқал алу» да салты бар. Бұл көп әйел алуға қатысты дәстүр. Тоқал алудың көп себебі бар. Бастысы көп ұрпақты болу, бәйбіше бедеу болып бала таппаса, дәулет мастықтан мақтанға, құлай сүйіп деген сияқты себептермен тоқал алады. Тоқал бәйбішеден кейінгі бір күйеуге тиген әйелдер, қатындар. Тоқалдар бәйбішеге қарағанда екінші дәрежелі әйелдер. Алайда ақылды тоқалдар бәйбішеден озып та жатады. Күйеуіне адал сүйгені болады. Тарихта талай ақылды тоқалдар болғаны белгілі. Тоқалдан туған балалар да бәйбішеден туғандардан кейін саналады. Содан да қазақта бір нәрсеге назаланғанда: «Мен де тоқалдан туған жоқпын» десіп жатады. Тоқалдардың «Тоқал аталуы» жайлы нақтылы түсінік жоқ. Алайда кейбір адамдар бұл малға, мал шаруашылығы атауынан туындаған десіп жатады. Мүйізсіз «Тоқал мал» кемішін мал. Сүзісе алмайды, жеңіледі. Солай тоқал әйелді кемсіте айтуы ықтимал деп көреді. Бәйбіше бедеу, бала таппайтын болғанда, тоқал бала тауып берсе, еріне, елге «Құрметті тоқал» болады. Тоқал алу да толғанып шешетін мәселе. Онда әйел тағдыры жатыр.
Абысын-ажын
Қазақ халқының дәстүрлі туыс-туғандық жүйесінде «Абысын, ажындардың» да өзіндік орындары бар. Бірге туысқан, яғни бір әкеден, бір шешеден бірге туған жігіт, ер адамдардың әйелдерін өзара «Абысындар» деп атайды. Кей жағдайларда рулас, туыс-туған, ағайын адамдардың да әйелдері «Абысындар» болып жатады. Абысындар өзара бірін бірі жасына қарай сыйласады. Үлкенін кіші абысын сыйлап, одан үлгі алып, тәрбие көріп, «Кішілік жасап» сыйлайды. Үлкен абысыннан кейінгілерін кей жерлерде «Ажындар» деп те атайды. Содан да «Абысын-ажын» сөзі тіркеле айтылып жатады. Абысын-ажындардың бірін-бірі сыйлаудан ауылдың берекесі, ұйымшылдығы білініп тұрады. Содан да қазақта аталы сөз бар: «Абысын тату болса, ас көп» деген. Алайда, абысын-ажындардың барлығы бірдей тату-тәтті бола бермейді. Олар бір-бірінің байлығы, тұрмысының жақсылығы, «Бала тапқаны, бала таппағанына» қарай өзара сырттай да, іштей де бәсекелесіп дұшпансынады. Қазақта бұған қатысты «Абысын бар жерде дұшпан жоқ деме» деген сөз бар. Абысын-ажындық сыйластық, тым ерте имандардан бері қарай жалғасып келе жатқан дәстүр. Бұл жайында тарихи деректер мол. Сондай-ақ, «Абысын-ажын» сөзі, көптеген түркі-монғол тілдес тайпалар сөзінде сол күйінде сақталып, бүгінге жеткені назар тартады. Бұлай сақталған сөзден, бір кезде «Абысын-ажын» қатынасы, «Ел ұйытқысы» болған дегенге сенеміз. Лайым, қазір де солай бола берсе екен. Бұған ұлдар мен қыздар назар аударуы керек.
Ерке бала, еркелер
Қазақ халқы ұрпақ қамын ойлап, оларды тәрбиелеп өсіріп, аялап келген халық. Сол дәстүрдің бірі баланы еркелету ғұрыпы болмақ. Қазақ балаларының бәрін еркелете бермейді. Балаларының ішіндегі келешегінен үміт күттірер «Шаңырақ иесі» кенжесі, келешек әке жолын қуатын, оның ісін, өнерін қуатын «Әндігер», «Сетер» балаларын ғана еркелетеді. Бала еркелетудің де өзіндік мән-мағынасы бар. Бала еркелеткенде бұрын туған балалары «Өліп тоқтамаса», енді туған баласын «Тірі жүрсін» деп еркелетеді. Еркелету дегеніміз – баланы «Еркіне жіберу», ол нені істеймін десе де соны істету, нені қаласа соны беру, деген сөз. Кей жағдайда басқадай да балалары болса да бір «Аяулы» баласын еркелететін дәстүр бар. Сол сияқты балалары бірыңғай ұл не қыз болса, «Бір түсті» ұл не қыз туса, сол баланы еркелететін ғұрып бар. Бұл ұлы көп болып, қыз туса соны, «Жаңғыз қыз» деп, ал қызы көп болып ұл туса, «Жаңғыз ұл» деп соларды еркелететін әдет баршылық. Еркелеткенде егер әйелі көп жыл бала көтермей, «Өлдім, талдым» дегенде бала көтерсе, соны да еркелетеді. Сол сияқты әйелі «Бедеу», бала көтермей қойып, ақыры біреуден «Бала асырап» алса, соны да еркелететін әдет-ғұрып бар. Ерке балаларға тұмар тағып, «Сетерлеп», үкілеп, жақсы киіндіріп ертіп жүреді. Оны туыс-туғаны, ағайындары, ауыл аймағы «Пәленшенің еркесі» деп құрметтейді. Көбінде баланы дәулетті ел ағалары, елге беделді адамдар еркелетеді. Қарапайым халық баласын еркелеткенімен, онысы «Еркелігі» отбасынан аспай жатады. Елге әйгілі адамдарын ел болып құрметтейді. Қазақ бала еркелеткенге екі жақты қарайды. Дұрыс ақылды бала болса, еркелікті көтереді. Ал, есі аз болса, еркелікті көтере алмай шолжаң болып теріс кетеді. Қазақта кеуде көтергендерге «Сен кімнің еркесісің» деп жатады. Қазақ көбінде ұл балаларды еркелетеді. Қыз балалардың еркелігін қаламайды. Қазақта соған сай айтылатын сөз бар. Оған «Қыз еркелесе, қыңыр сиеді» деген тәмсіл бар. Қазақ халқында «Ерке баланың» көңілін тауып, оған зат сыйлап, әке-шешесінен сол арқылы дүниелер қалап алатын да дәстүр баршылық. Бала еркелету де қазақтың бір әдет-ғұрпы болмақ. Сол сияқты қазақ халқы баланы ғана еркелетпеген. Халыққа ортақ ел адамдары, әнші-күйші, сал-сері, өнер адамдарын, ел басыларын, ерлерін, палуандарын және тағы басқа адамдарды еркелеткен. Бұларды «Елінің еркесі», «Халқының қалаулысы» деп атап жатады. Еркелікке қатысты халықта еркелерді «Ерке тотай, ерке шора, еркетай»деп те атайды. Сол сияқты қазақта «Шешелі жетім – ерке жетім» дейтін де қанатты сөз бар.
Балалардың балалары (немере)
Қазақтың аталық жүйесінде бабадан ата, атадан бала, баладан немере туып ары қарай жалғаса бермек. Немере – туыстық атау, ер адамның баласынан тараған, туған ұрпақ, яғни ұлдар мен қыздар. Ұлы атадан қуғанда үшінші ұрпақ, атаның баласының баласы. Сондай-ақ, ағайынды кісілердің балалары бір-біріне «Немере» болып есептелінетін ғұрып бар. Олар өзара «Немере аға», «Немере апа», «Немере іні», «Немере қарындас», «Немере сіңлі» деп те кей жерлерде атала береді. Немереден туғандарды «Шөбере» деп атайды. Қазақта шөбересінің қолына су құйып ішкен адам, о дүниеде жаны жаннатта, ұжымақта болады деп те айтылады. Бұл адам қартайып, ұзақ жасаса, оның күнәсі кешіріледі деп көрушілікке саяды. Екінің бірі шөбересін көре бермейді. Шөбереден туғандарды қазақта «Шөпшек» деп атайды. Шөпшектен туғандарды «Төмене», төменеден туғандарды «Немене» деп атап жатады. Алайда, бұл туған-туыстық атау әр жердегі қазақтарда әртүрлі айтылады. Жүйелеп ешкім де айтып бере алмауда. Деректерге сүйене отырып, өзімізше жүйелесек: Баба, Ұлы әке, әке, немере, шөбере, шөпшек, темене, немене тағысын тағы атайтынға ұқсайды. Бұл дәстүр көп жылдар бойы ұмыт қалған. Өткен қоғам туыстық жүйеге де қыспақ салып келді. Енді бұл дәстүрлі туыстық жүйені қайтадан тереңдете зерттеу қажет болуда. Бір адам ұзаса, бір ғасырдай ғана уақыт жасайтындықтан шөбереден ары қарай біле алмауда. Бұл қақында жазылған деректер де аз, қария адамдар біле алмауда, тек қана болжап жүйелеуде.
Жиен мен жиеншарлар
Ұлтымыздың дәстүрлі туыс-туғандық жүйесінде жиен мен жиеншарлардың да алар өзіндік орындары бар. Бұлар нағашы жұрты жағынан үлкен құрметке ие жандар. «Жиен» деп қазақ салтында ұзатылған қыздан туған балаларды атайды. Ал, жиеннен туған балаларды «Жиеншар» деп атайды. Қазақ дәстүрінде жиеншардан туған балаларды «Дегеншар» деп атаса, дегеншардан туғандарды «Көгеншар», көгеншардан туғандарды «Жүрежат», журежаттан туғандарды «Туажат» десе халық, одан арғыларын «Жекжат» деп те атап жатады. Алайда, бұл атаулар көмескіленіп, білетін жүз жасаған көне көз, «Кәрі құлақтар» азайып кеткендіктен әркім әртүрлі айтып, жазуда. Бұл мәселені келешекте айқындай түсу ләзім болмақ. Бұл да немереге қатысты мәселеге ұқсас зерттеуді талап етеді. Әсіресе, жүйелеуге жүдеуде. Жиен нағашы жұртына еркелегіш, олардан дүние қалап аларлық «Жиенқұрық» әдетін істеуге ерікті адам. Оны нағашы жұрты бұлжытпай орындайды. «Жиенқұрық» дегеніміз «Жиеннің нағашы жұртына салған құрығы», яғни «Қалауы» болмақ. Мұндай қадала қалаған дүниесін не болса да нағашы жұрты береді. Жиенді ренжітпей, бұл дәстүрді үш рет қайталауға болады. Дана халқымыз «Жиеннің назары – өкпесі жаман» десіп қалауын береді. Жиенді ұрып сабамайды. Содан да халықта «Жиенді ұрғанның қолы қалтырайды» деген сөз бар. Жиенқұрықты кейбір жерлерде «Қырық серкеш» деп те атап жатады. Дәстүр бойынша, жиен ертеде міндетті түрде қырық серкеш алса керек. Бұл дәстүр қазақ ауылдарында күні бүгінде бар. Нағашылары, нағашы жұрты қыдырып келген жиендеріне: «Жиен қырық серкешінді алғай келдің бе?» десіп жатады. Жиен мен нағашы арасында ойнап, күліп жатса да кейде нағашылары: «Жиен ел болмайды, желке ас болмайды» деп айтады. Оған жиендері: «Жиен неге ел болмасын нағашысы жайлы болса, желке неге ас болмасын майлы болса» деп жатады. Бұл жиеннің нағашы жұртын сынайтын құқығына қатысты шыққан сөз сияқты.
Алайда, жиен мен нағашы бірін-бірі ерекше сыйлайды. Ауылға жиені келсе, нағашы жұрты қоғадай жапырылып: «Жиен келді, жиен мыңнан үлкен» десіп қарсы алады. Егерде бәсеке сайыс, бәс талас болса, жиені нағашысына жолын беретін дәстүр бар. Осыған орай «Нағашысынан жиені жығылады» дейтін тәмсіл бар. Халқымыздың туыстық дәстүрінде «Бала нағашысына тартады» дейтін халық қағидасы бар. Әсіресе, халыққа әйгілі адамдардың нағашы жұртына тартқандары жайлы тарихи дерек мол. Біреуде ерекше талант, талап болса, ел: «Мынаның нағашылары кім, бәсе солай болмақ» десіп жатады. Әсіресе, ақындық, әншілік, күйшілік, палуандық тағы басқадай өнерлер жиенге нағашы жұртынан дариды» деп көреді халық даналығында. Сол сияқты жиеннен туғандар, олардан туғандар жиеншар, дегеншар, көгеншар, жүрежат, туажат, жекжат және тағы басқалары да нағашы жұрты үшін жиенмен бірдей құрметтеледі. Бұлар да «Жиен» деген сөз. Сол үшін «Жиенқұрық» салып, қырық серкеш алуға құқылы. Жиен, нағашы қатынасы да ұрық қуалап, тереңге кетіп жалғасып жататын дәстүр болмақ. Келешекте жекжаттан ары қарай талдау, зерттеу мәселесін ескеру қажет. Бұл қазақтың туыс-туғандық дәстүрін толықтауға қажет болмақ.
Асыранды бала
Қазақ халқының адамдар қатынасы дәстүрінде «Бала асырап алу» ғұрпы да бар. Халқымыз ұрпақ қамын ойлайтын халық. Бастысы келешек «Шаңырақ иесі», «Түтінді үзбей жалғайтын» ұрпақ керек. Алайда адамдардың бәрі балалы бола бермейді. Әртүрлі жағдай, себептерден, бедеуліктен бала көрмей, өмірі өксіп өтетін адамдар тарихта көп болған. Мұндай жағдайға дәулетті, бай, ел басы, хан, қаған, батыр, ерлер де тап болғанын тарихи деректер айғақтайды. Мұндай жағдайда мұрагер болдыру үшін «Бала асырап алады». Баланы көбінде қандас, туыстас, ағайын, руластарынан асырап алады. Себебі бұл бала туысымыз, қанымыз деп көрілетін салт-дәстүрден туындап жататын ғұрып болмақ. Асыранды балаларды халықтың кейбіреуі мүсіркеп өз баласы деп жатса, дұшпансығаңдар тегін тектеп, «Асыранды неме» десіп жатады. Кейбір асыранды балалар әйгілі болады. Барған жеріне сіңіп кетеді. Бала асырап алудың түрі көп. Өзінде баласы болса да жетім қалған, тіршілік ете алмай қалған, жұртта қалған, тастанды балаларды да асырап алып, бауырына басатын мейірбан, қамқор адамдар болады. Асыранды балалар кейін асырап алған әке-шешелеріне қамқоршы болып, асырап кететін де жайттар кездеседі. Баланы асырап алғанда да әртүрлі ғұрыптар бар. Онда туыс абысыны болсын, әпке-сіңлілері, жамағайындары болсын екі қабат әйелдердің қашан босанатынын бала алушы әйел аңдып жүреді де, босанған сәтінде келіп баланы етегіне салып алып кетеді. Кейде бала есейген соң, оны асырап алады. Асыранды балалар асырап алған әке-шешелерін көріп, бауыр басып кетсе, кейбіреуі есейген соң немесе асырап алған әке-шешелері өлген соң, өз тегін тауып, бұрынғы әке-шешесіне кетіп қалатын жетесіз де балалар болады. Мұндай балаларды халық жақамайды. Мұны асырап алған әке-шешесінің «Обалы», «Аруағы атады, жөнді адам болмас» десіп жатады. Бала асырап алу да қазақтың ұрпақ үшін бір амалы, дәстүрі болмақ.