Қазақ хандығының тарихын бейнелейтін тарихи және мәдени ескерткіштер мен табиғи объектілер Жетісуда орналасқан, қазақ этносының тәуелсіздік үшін көптеген ғасырлық күресті дәлелдейтін материалдық және рухани объектілер Қазақстанның әр аймағында кездестіруге болады.
ХV ғасырдың ортасында Керей мен Жәнібек сұлтандары Шу және Талас өзендеріне қоныс аударған. Батыс Жетісу, Орталық Қазақстан, Сырдарияның орта ағысы қазақ хандығына кірді. Ұлы Жібек жолында Сырдария қалалары маңызды сауда орталығына ие болды. Қазақ хандығының қалыптасуы этникалық процесстерді күшейте түсті. ХІV ғасырдың 50-60 жылдарының соңында. Сырдарияда (субэтнос ногайлы) қалыптасты, оның бастысы қала мәдениетіне және ислам өркениетіне қарсы ежелгі көшпелі дәстүрлерді сақтау болған. ХV ғасырдың 60-70 жылдарында Еуразияның саяси картасында қазақтар тұратын үш жаңа мемлекет пайда болды:
Еділден Нұра мен Есілге, Арал теңізінен Маңғыстауға – Маңғыт мемлекеті (рулары маңғыт, алшын, тама, керей, найман, қыпшақ);
Нұраның солтүстігінде, Тобыл, Есіл, Ертіс алқабы – Сібір хандығы (керей, найман, уақ, қыпшақ);
Жетісу, Сырдария мен Сарысу алқабы – Қазақ хандығы (арғын, дулат, қаңлы, жалайыр);
ХV ғасырдың аяғында Сырдария алқабы үш мемлекеттің қазақ, өзбек, моңғол арасында бөлінген. ХV ғасырдың соңы мен ХVІ ғасырдың басында Қасым хан тұсында (1511-1518) Қазақ хандығының дәуірлеген уақыты. ХVІ ғасырдың алғашқы онжылдығы – Мәуереннахр билеушісі Мұхаммед Шайбанидің қазақ жеріне (1503-1504, 1505-1506, 1509-1510) жорықтарға қарсы күресі болды. 1519 жылы Қасым хан батыс Қазақстандағы өзінің билігін нығайтуға шешім қабылдап, 1519 жылдың маусымында маңғыттардың негізгі күшін Қажы-Тарханда жеңді, Еділ алқабы қазақ хандығының батыс шекарасы болды. ХVІ ғасырдың екінші онжылдығында Қасым Хан ие болған.
Сырдарияның оң жағалауы, оның ішінде Түркістан аймағына;
Жетісудың оңтүстік-шығысында едәуір таулы бөліктері мен алқаптарына;
Солтүстік-шығысында – Ұлытау мен Балқаш көлі Қарқаралыға дейінгі жер;
Солтүстік –батыста Еділдің төмеңгі жағы;
Қазақ хандығының жоғарғы заң шығарушы билігі мәслихат болды. Сұлтандар және өкілдер жылына бір рет кездесіп, ең маңызды мемлекеттік мәселелерді – бейбітшілік, соғыс, жайылымдарды қайта бөлу, көшпелілерге арналған бағыттарды анықтау, хандарды таңдау және меритократия қағидасына негіздеп шешкен. Билер кеңесі – ханмен кездесіп ең маңызды саяси, құқықтық мәселелерді шешуге және консультациялық қызметтерді атқарған. ХVІ ғасырдың басында Қасым ханның басқаруымен «Қасым ханның қасқа жолы» заңдар жинағы әзірленіп, қабылданды және ол бес негізгі бөлімнен тұрды:
мүлік туралы заң – жер, мал мен мүлікке қатысты дауларды шешу туралы ережелер;
қылмыс туралы заң – олар үшін қылмыстық құқық бұзушылықтардың түрлері мен жазалары;
әскери құқық – соғыс уақытында, әскери қызметте, бірліктерді қалыптастыру қағидалары, әскери бөлінуі туралы және оны армияны қолдау туралы негіздеме;
елшілік дәстүр – халықаралық құқық мәселелері, елшіліктің этикасы;
жұртшылықтың заңы – қоғамдастық пен өзаралық көмек міндеттемелері, мерекелік іс-шараларды ұйымдастыру және сарай этикасы;
2015 жылы Республика көлемінде қазақ хандығының 550 жылдығына орай Қазақстандықтар ұлттық символы ретінде атап өтті. Орыс тарихшысы, ғалым А.Левшин өзінің «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ далаларының сипаттамасы» атты еңбегінде «қазақ» этнонимін қолданған. Қазақстан тарихында «Талас руналары» белгілі, бұл қазақтың тайпаларының ескі жазуларының 15 ескерткіштерін (б.з.д. ІІ ғасыр) білдіреді. VІІ – VІІІ ғасырларда үйсіндер Оғыз хан жайлы эпос шығарған, қазіргі таңда Париж ұлттық кітапханасында сақтаулы. Қазақ хандары өздерінің заңдар жинағын шығарды, мысалы Тәуке ханның «Жеті жарғысы».
Қазақстанның көрнекті тарихи тұлғалардың, батырлардың, билеушілердің, данышпандардың ескерткіштері Қазақстанның қасиетті географиясында сақталған. Олар: Керей, Жәнібек, Хақназар, Қасым, Жәңгір, Тәуке, Әбілхайыр мен Абылай хандар, Бөгенбай, Қабанбай батырлар, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер. 1465 жылы қазақтардың жағдайы туралы алғаш рет ұлы тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» еңбегінде жазған. Қазақ ауызша тарих дәстүрлерінде (дәстүрлер және т.б.) танымал топонимдер, белгісіз тарихи және табиғи жерлер, аңыздар, мифтер болған. Мысалы, Жамбыл облысында Қазақ хандығының құрылуына байланысты географиялық объектілер табылды: Керей ханның қысқы ордасы, Керей ханның шатқалы, хан тағы т.б.
«Қытайдың бірінші тарихи мұрағатынан табылған 72812 даналық мұрағат материалдарының құжаттарында (Абылай ханға тиесілі ресми хаттар мен басқа да құжаттар, ҚХР-дағы хаттарда кездесетін билеушілердің дипломатиялық хаттары) Швейцариялық саяхатшы Анри Мозер мұрағат қорынан бірегей материалдар. Этнография мұражайының жинақтары, Париждің кітапханалары мен мұражайлары, қазақ халқының тарихы мен мәдениеті туралы бай коллекциялар, Еуропа мен Америкада сақталған, қазақтардың тарихы мен мәдениеті көптеген ғасырлар бойы шығыс және батыс өркениеттерімен тығыз қарым-қатынаста дамығанын дәлелдейді.
Қазақстан археологиясында – ортағасырлық қалалық мәдениет пен қалаларды ашу, жазбаша көздерде айтылған. Архитектураны кез-келген ескерткіші – оны құрған қоғам өмірінің ең бай ақпарат көзі болып табылады. Өнер және құрылыс технологиясы ескерткіші ретінде ол саяси жағдайды, идеологияны, ғылыми және өндірістік әлеуетті дамытуды, дәуірдің эстетикалық стандарттарын, халықтар арасындағы мәдени байланыстарды және мәдени нормаларды таратуды, құрылысты ұйымдастыру деңгейін түсіндірген.
Қазақ хандығының қалалары саяси, әлеуметтік-экономикалық және этномәдени өмірдің маңызды құрамдастарының бірі болып табылады. Ашық мұражай ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мәдени мұрасы тізіміне енген ортағасырлық елді мекендер, жаңғыртылатын мемориалдық кешендер (мысалы, Құлан қаласы) Жамбыл облысының мәдени және тарихи орны болып табылады. Хантау, Жамбыл таулары және Қозыбасы, Тұлрапсаз аумағында географиялық аймақтар, ежелгі мәдени және ғибадат орындары зерттелген. 1465 жылы Шу мен Талас арасындағы Қозыбасты тауында Керей мен Жәнібек қазақ хандығын негізін қалады, ал Қазақ халқы Ұлытауға орналастырылған. Қазақ хандығының тарихы – қазақ ханы еркіндік үшін соғысқан кезде ерлік дәуірінде, алғашқы қазақ хандарының көбісі ұрыс алаңында қаза тапқан. Қазақтың этносының жоңғарға қарсы ұлттық-азаттық күрес жылдары тарихта «Ұлы апат», (Ақтабан шұбырынды» деп аталды. 1730 жылы Аңырақай жерінде қазақ тайпалары мен рулары бірігіп, жоңғарларды жеңіп туған жерлерінен босатқан.
Қазақ халқының ұлттық рухын, осы дәуірдің тарихи оқиғаларын, бүкіл этникалық тарихта Қазақстанның тәуелсіздігі үшін күрестің батырларын, қазақ халқының этноменттік және руханилықтың негізгі тұжырымдамалары мен архетиптерін бейнелейтін тарихи және мәдени мұра:
Астананың сәулеттік символы – Мәңгілік арка (Ұлы дала), рухани ұрпақтың сабақтастығы, Қазақстан тәуелсіздігінің пайда болған тарихи тұлғалары мен тарихи миссиясын орындайды.
Қазақ этносының әлеуметтік-тарихи құндылықтары Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров және т.б. өздерінің өмірінің құндылығымен қорғалған егемендік, бірлік, еркіндік пен гуманизмде өмір сүреді. Этникалық «біз» деп аталатын бұл тарихи тұлғалар қазақтың этносының тарихи тағдырына қатысты және қазақ зиялыларының ең жақсы өкілдері қазақтың этносын ағарту мақсатында теориялық және лингвистикалық негіздерін дамытуға бағытталған қоғамдық-саяси әрекеттерін өздерінің әлеуметтік-саяси бағыттарына бағыттаған. Қазақ этносының бостандығы мен тәуелсіздігі «Алаш-Орда» қоғамдық-саяси партиясының қызметінде, өмірлік құндылықтағы батыл өкілдердің қазақ жерінің егеменді дамуын қорғаған маңызды мәселе болып табылады. Өмірінің мақсаты – ана тілін, этникалық тарихты және этникалық мәдениетті сақтап қалу үшін күресу. 1913 жылдың басында Орынборда Ахмет Байтұрсынов қазақтарды этнос ретінде сақтау мәселесін көтерген «Қазақ» газетінің алғашқы редакциясын құрылған. Қоғам қайраткер, ақын, жазушы, ғалым-тарихшы, философ, Міржақып Дулатов (1885-1935 жж.) «Оян Қазақ!» атты өлеңін шығарған. Қазақ этносының этникалық тарихы мемлекеттік қалыптасқан қазіргі қазақтардың этникалық санасында көрініс тапқан эпостар, аңыздар, кейіпкерлердің, батырлардың, тұлғалар мен олардың бейнесі. Тарих ғылымдарының докторлары, профессор Е. Бекмаханов Қазақстанның Ресейге кіру процесін объективті бағалағаны үшін сотталған. Философиялық зерттеулер А.Х. Қасымжанов (ежелгі дала ойшылдарының портреттері туралы), Тынысбек Қоңыртбайдың тарихи-филологиялық зерттеулері (қазақ эпосы және этникалық сипаттамасы), «Қазақстанның 9 томдық басылымында қазақ мәдениеті мен тарихын тарихи-этнографиялық түсіндіру, «Бабалар сөзі» қазақ фольклорының 100 томдық сериясы, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламалары және «Тарих ағымында» еске түсіру, өткенді сақтап қалуды тарихи және мәдени орындарда көрсетілген арнайы және ұлы атаулар, ескерткіштер, нысандар ретінде сақтайды.
Қазақстан Республикасы – көп ұлтты, көп мәдениетті, көп конфессиялы мемлекет, Қазақстан аумағында мұндай тәңіршілдіктің, зороастризмнің, несториандықтың, манихейлік, буддизм, христиандық, ислам және басқа да сондай-ақ этникалық топтардың болуы мен түрлі діни жүйелердің ұлттық мәдениеттері қазақтың рухани, мәдени, әлеуметтік және идеологиялық көзқарасына ықпалын тигізеді, сондықтанда еліміздің қасиетті географиясының ескерткіштерінен көрініс табады. Діни нанымдар мен сенімдер – бұл Құдайға сенетін этнос, этнос дінінің этносты қорғаудың мәдени тетігі болып табылатын діни білім. Діннің табынушылық тәжірибесі және ділі, мәдени құндылықтары этникалық топтың бір бөлшегі болып келеді, этникалық шоғырландыру табиғи ортаға, әлеуметтік интеграциясына, функциясына тең, факторға сүйеніп айтқанда, этникалық мәдениет шоғырланып келген. Тайпа және этнос үшін оның ішінде діни заттар мен құдайлардың болуы этникалық тиістілігімен қасиетті сезімді анықтауға арналған әлеуметтік-мәдени маңызы бар. Этникалық діни қабілет көп қырлы және адам санасының феномені ретінде мына негіздерге сүйенеді:
Қазақстандағы табиғи және тарихи-мәдени мұраның ескерткіштерінде бейнеленген діни мәдениет, этностық өзін-өзі танытуға және этносының руханиятына, оның дәстүрлеріне, тіліне, менталитетіне, идеологиялық тұтастық және этникалық өзін-өзі ақпараттандырудың бастамасына әсер етеді. Діни мәдениет, Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени мұра ескерткіштерінің көрінісін, генетикалық фактор, ұжымдық діни жоралар мен рәсімдерден бастап, идеологиялық тұтастығы мен этникалық сәйкестілік және руханилыққа әсер етеді, генетикалық фактордан бастап, ұжымдық діни рәсімдерден басталады.
Діни сенім этно-ұлттық идеяны этностық мемлекеттіліктің және этникалық мәдениеттің, этностың тарихи тағдырының қалыптасуындағы факторы ретінде көрсетеді. Қоғамдағы және рухани мәдениет жүйесінде қазақтардың діни мәдениеті әлеуметтік-мәдени рөлі ретінде мынадай функцияларды орындайды: философиялық мазмұны діни наным-сенімдерге, діни тәжірибеге, әсер ету механизмдерінде көрініс тапқан.
Исламды зерттеуші француз ғалымы Э.Ренан «тарихтың қандай да бір ұлттың тәуелсіз дамуға деген талпынысы ғана емес, сондай-ақ оның тәрбиеленуінің тарихы» деп атап өткен. Діни ескерткіштерді мәдени-философиялық анализдеу Этнодіни сана мәтінінің тарихи, діни, эстетикалық шектерінде көрініс тауып, ұлттың діни дәстүрлерін, өз тарихы бар архитектуралық ескерткішті көрсетеді. Діни шекара ең алдымен ескерткіштің мақсатына тәуелді болады, сонымен қатар ескерткішке байланысты діни символдар мен дәстүрлердің кешеніне кіреді. Оның негізгі тарихи аспекті оның жеке биографиясының болуы мен тарихтың «тілсіз куәгері» болып табылады. Ал ескерткіштің эстетикалық шегі сәулет өнері мен көркемөнер ескерткішінің әсемділігін көрсетіп, бейнелеу стилінің жалпылай бейнелерін айқындайды. Этнос белгілі бір дінмен көрсетіледі немесе сол діннің құрамында екені көрсетіледі. Діни біртұтастық жергілікті және этноұлттық діндерді ұстанатын халықтарға тән болып келеді. Зигмунд Фрейд діннің мәдени құндылығын көптеген ұрпақтардың мәдени мұрасы ретінде атап көрсеткен. Діни дәстүрлер белгілі бір халықтардың белгілік символдарымен айқындалып, діни сенушілердің бір ұрпағынан екінші ұрпағына қалдырылады. Әлеуметтанушы және дінтанушы Эмиль Дюркгеймнің (1858-1917) тұжырымдамасы киелі әлемнің адам өмірінің бөлшегі ретінде құндылықтарды, ұлт өкілдерін, нағыз дінұстанушыларды, сол қоғамның азаматтарын дәстүрлер арқылы байланыстыру идеясына негізделіп, ұжымдық сананы әлеуметтік және рухани фактілер көмегімен біріктірген. Қазақстанның қасиетті географиясы мәтінінде ғалымның идеясы киелі орындарды ұжымдық құндылық ретінде түсінуге, табиғи және антропологиялық іс-әрекет нәтижесінде пайда болған нысандардың мемлекеттің тарихи-мәдени дамуында алатын орнының ерекшелігін көрсетуге септігін тигізіп отыр. Түрлі өркениеттерден қалған тарихи және киелі нысандарды сақтап қалу мәселесі маңызды.
Қазақстанда көптеген қасиетті орындар бар, олардың әрқайсысында белгілі бір табиғи және мәдени ерекшеліктері бар. Олардың ішінде, Тамғалы трактатында орналасқан Унгуртастың табиғи және рухани кешені, Алматы облысының Жамбыл ауданында Анрахайдың маңайында орналасқан... Айдарлы Айдәар (Айдахар) Ата – ежелгі айдаһар рухы. Айдарлы (тарақ) – ішкі білімді сақтаушы символы. Ол құпия білімді (аңызға сай жер асты кітапханасын) құпия мәліметтерді сақтайды. Түнде, кристалдай таза аспан аясында, айдаһардың мифтік синкретикалық бейнесін, «рухтың қазынасын» сақтаушы пайда болады. Мирча Элиаде түрлі мәдениеттерге жататын діни фактілерді көрсетеді: осы фактілердің бәрі... homo religious мінез-құлықтан (діни тұлға – автордың түсініктемесі.)... Қасиетті жерлерде діни құндылықтар мен діни мінез-құлықтар, оның көмегімен діни адам қасиетті орын ашатын түрлі жолдар көрініс табады. Қасиетті – бұл оның шынайы кемелділігі, бұл бір мезгілде күш және тиімділік, өмірдің қайнар көзі және құнарлылық».
Қазақстанның қасиетті географиясында діни және діни ескерткіштердің критерийлері:
ұжымдық діни құндылықтар, оларды сақтаушы әртүрлі тарихи дәуір мен өркениеттердегі, әртүрлі билеушілері мен саяси жүйелері бойынша, діни сенімдерді, мораль мен құқық нормаларын таратудағы жергілікті қоғам;
осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның сакральды географиясы ескерткіштерінде бейнеленген рухани құндылықтар әлеуметтік, діни және тарихи-мәдени өлшемдердегі нормативтік (міндетті және табиғи) құбылыстарға айналады;
діни талдау, оның ішінде:
а) объектінің тарихы «үнсіз куә»,
б) эстетикалық сұлулық,
в) стильдердің ерекшеліктері мен интерьерді безендіру.
4) Қазақстан аумағында ата-бабалардың, дәстүрлі және әлемдік діндердің діни нанымдарына айрықша құрметпен қарау.
5) ұлттық және діни ерекшеліктерін қалыптастыратын қасиетті орындар,
6) этносаралық өзіндік ерекшеліктерге ықпал ететін толеранттылық пен ерекше рәсімдермен сипатталатын «қазақ» исламның дәстүрлі ерекшеліктері.
Қазақ этносының киелілігінің мәдени философиялық анализі қазақ этносының бұрынғы және қазіргі діни сенімдерін көрсетеді, тәңіршілік, суфизм, ислам сияқты сенімдердің әлеуметтік-мәдени және тарихи мәні қазақ халқының тілі, мәдениеті, табиғи ортасымен бірге қалыптасуының негізгі факторы ретінде әлеуметтік ішкі этникалық интеграцияның тарихи маңызды функциясын орындай отырып, индивидтерді біріктірген. Сондықтан да, қазақ халқы басқа халықтар секілді өзінің діни сенімдерін дәстүрлі білім ретінде сақтап отыр. Бұл білімдер киелі табиғи жерлер мен адамдар жасаған қасиетті орындарда молынан шоғырланып, біз өмір сүріп жатқан постиндустриалды техногенді заманда ұмытылғанымен, ұлттардың рухани сана деңгейінді сақталған.