Журнaлиcт, жaзушы, Қapaғанды қaласының құpметті aзаматы Жaйық Кәгенұлы Бектұpов 1912 жылы 10 маусымда Aқмoлa уезінің Мoншақты болысында (қaзіргі Aстaнa облыcы, Алекcеев aуданы, “Үрпі” aуылы) тyған. 1928 жылы ҚAССР-нің Хaлық aғapту комиccариaтының мұғалімдеp куpсын бітірген соң, Aтбаcaр қaласында мұғалім бoлғaн. Oл 1934 жылы Қaзaқ коммунистік университетін, aл 1955 жылы Қaзақтың мемлекеттік университетін бітірген.
Жайық Бектұpов 1932-1937 жылдaры комсомол қызметінде болғaн, 1937-1939 жылдары республикaлық «Лениншіл жас» жастaр гaзеті редакторының орынбасaры, «Социaлистік Қазaқстан» газетінің бөлім меңгерушісінің орынбaсары міндеттерін aтқарғaн.
1939-1940 жылдaры Жaмбыл облыстық гaзетінің жaуапты редакторы, aл соғыс басталғандa дивизиялық газетінің редакторы болғaн.
1942 жылы мамыр айында Ж.Бектұров қамауға алынып, КСРО НКВД-сінің айрықша кеңесінің шешімімен РФСР Қылмысты істер кодексінің 58-ші бабымен сырттай он жылға кесіліп, Солтүстік Оралға жер аударылды. Жабылған жала тек қана 1955 жылы ҚазССР Жоғарғы сотының Президиумының шешімімен күшін жойып, ал 1989 жылы түбегейлі ақталды. Жайық Кәгенұлы елеуінші жылдары педагогикалық қызметте болды. 1958 жылдан бастап 1989 жылғы қыркүйекке дейін ол Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының Қарағанды облысаралық бөлімінің жауапты хатшысы болды.
КСРО Жазушылар одағының, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының мүшесі, КСРО және Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, Бүкілодақтық географиялық қоғамының мүшесі, партия мен еңбек ардагері Ж.К.Беқтұровтың қоғамдық және әдеби өмірдегі еңбегі оған атақ-абырой әкеліп, жұртшылықтың құрметіне бөледі.
Публицист Ж.К.Бектұров өзінің ауқымды да бейнелі сөздерімен Орталық Қазақстанның көптеген фактілері мен тарихи оқиғаларын көпшіліктің жадында қалдырды.
Ол республиканың әдеби ортасында кеншілер өлкесінің қалыптасуы мен дамуының, оның орталығы – Қарағандының шежіресін жазушы ретінде белгілі.
Ж.К.Бектұров өзінің шығармашылық және ұйымдастырушылық таланты арқылы облыс пен республиканың мәдени өміріне үлкен үлес қосты. Ол Қарағанды және Қарағанды облысының энциклопедиясын жасаушылардың бірі болды.
Оның көп жылғы әрі тынымсыз еңбегі көптеген үкімет наградаларымен марапатталған. 1977 жылы “Жол жоралғысы” деген кітабы шықты. Бұл жинаққа қаламгердің Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов, Г.Потанин, қобызшы-жыршы Н.Атабеков жайлы тарихи-көркем очерктері енгізілген. Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін қажымай жинап, бастырудағы еңбегі өз алдына бір сала. Ж.Бектұров Абай, Сәкен, Бейімбет, Саттар, Әбділдә, Тайыр, Ғабиден, Зейін және өзге де қазақ ақын-жазушылары жайында көптеген сын мақалалар жазған. Жазушы басқа ұлттар әдебиетінің озық үлгілерін қазақ оқырмандарына танытуда көп жұмыс тындырды. Ж.Бектұровтың өрнекті тілімен қазақшаланған Г.Серебрякова, Петефи, Дефо, Гашек, Л.Пантелеевтің шығармаларын оқырмандар жылы қабылдаған. Облыстық “Орталық Қазақстан” газетінің бетінде жазушы Азия, Африка елдері қаламгерлерінің бірнеше әңгімелерін аударып бастырған. Кейінгі жылдары, яғни 1991 жылы “Өткел” өлеңдеp жинaғы, aл 1997 жылы “Қaзaқстан” бaспасaнан “Тaңба” атты кітабы жарық көрді. Бұл кітап еліміздің шежіресіне қара таңба болып басылған отызыншы-қыpқыншы жылдаpдағы саяси қуғын-сүргіннің алапат ашы шындығы жайында, сол нәубеттің құpбаны бoлған тұғыpлы тұлғалаp, талайлы тағдырлар жайында баян ететін туынды. Мұның жарық көруінің арасы 40 жылдай уақыт созылған екен… Сол қыpғынның өзі де куәсі болған, кезінде жазықсыз танылған кесірінен жапа шегіп, жалынды жастық жылдарын айдауда, азап лагерьлерінде өткізген ардагер жазушының аталмыш романы авторы іспеттес қилы қияметтерді бастан кешіріп барып, кейінде ғана оқырмандарға жол тапқан. Жалпы бұл шығарма азап лагеріндегі өмірді қазақ әдебиетінде бейнелеген тұңғыш еңбек. Сол жылы Медицина ғылымының докторы, профессор М.Әлиакпаровтың “Жайық мінген қайық” кітабы Қарағанды қаласының “Қазақстан” баспасынан шыққан. М.Әлиакпаровтың бұл кітабы Ж.Бектұровтың тар жол, тайғақ кешулерге толы өмір өткілдеріне арналған. Автор мен кітап кейіпкері арасындағы сырлы сұхбатта зұлмат жылдардың зобалаңы, қазақ халқының басына қолдан жасалған нәубет зардабы бүкпесіз баяндалады. Сонымен қатар кітапқа жасы сол кезде сексен беске келсе де қаламы қолынан түспеген Ж.Бектұровтың сталиндік зұлматты ашық әшекерелейтін бірқатар поэмалары мен өлеңдері енгізілген.
1998 жылы 26 наурызда сексен алты жасқа қараған шағында журналист, жазушы, Қарағанды қаласының құрметті азаматы Ж.К.Бектұров өмірден өтті.
Майталман қаламгер жайында Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының бірінші орынбасары белгілі жазушы Ғалым Жайлыбай байлай дейді: «Жайық Бектұровтай болмысы бөлек тұлғаны көзімізбен көріп, өнегесін алған ұрпақпыз. Азаматтық табиғатына сызат түсірмей өмірден өткен бауырмал ағамыздың өзінен кейінгілерге деген қамқорлығы да, көңілі де ерекше еді. Өмір жолында тағдырлары түйіскен адамдардың барлығы да осынау бір абзал ағаның адамгершілігін жоғары бағалайды.
Кеңес үкіметі құлаған соң көп классик жазушымыздың шығармалары бүгінгінің кебіне келмей, кешегінің белгісі болып қана қалды. Ал Жайық Бектұровтың діттегені осы шақта да құнды һәм қызықты. Оның романдары мен поэмаларында қызыл империяның қылмысы әшкереленген. Ол Кеңес үкіметінің құрылғаны мен құлағанын өз көзімен көрді. Сол жылдарды жазды. Жырлады. Тарихын танығысы келген жас ұрпақ Жайықтан келіп сусындап, кешегі күннен өнеге алары хақ. Жайық неге бұлай десеңіз, оның әуелде қалыптасқан тұсына ой жүгіртіңіз. Алаштың біртуар арыс ұлдары Сәкен, Бейімбеттердің көзін көрді. Сол ұлтшыл тұлғалардың ұстанымын бойға сіңірді.
Ұлт зиялыларының қасында жүргені үшін Жайық жазасыз қалған жоқ. Сталиннің жандайшап жендеттері қолдарынан келгенді жасап бақты. Көргені қара қапас, қара түн. Ағаларына ілесіп Алаш деп атқа қонғанын кешпеді. 1942 жылдың басында №105 кавалерия дивизиясының «Қызыл семсер» атты газетінің редакторы болып жұмыс істеп жүргенінде НКВД тұтқынға алды. Соңынан 10 жылға бас бостандығынан айырылып, Свердловск облысындағы Ивделлагқа айдалды.
Жалпы, Жайық ағамызды жазушы еткен тағдыры. Оның маңдайындағы махпуздың өзі бірнеше томдық романға арқау боларлық. Сталин лагерінде өткізген жылдары мен лагерь өмірі туралы, текті ұлдарымызды жойған геноцид жөніндегі романын Жайық Бектұров 1940 жылдан бері жаза бастаған болатын. Осы шығарма 1989 жылы жарыққа әрең шықты. Бұл кітап үш бөлімнен тұратын «Төгілген ар» романы еді. Осы кітапты оқи отырып қазақ халқының қасіретін, мұңын көресіз. Отаршыл империяның озбырлығын, Кеңес Үкіметінің қазақ халқына қылған қастығын байқайсыз.
Жайық ағамызға Тәңір сыйлаған бір ерекше қасиет бар. Ол – қанша жыл өтсе де, болған оқиғаны күні тұрмақ, сағатына дейін есте сақтайтын зердесі. Бектұровтың өзге қатарластарынан басым тұсы осы. Басынан өткен не бір зұлмат жылдарды романына арқау еткенде оқиға өрісін өмірдің өзінен суыртпақтаған. Айна қатесіз көшірген. Сондықтан да, оның шығармалары шынайылығымен құнды. «Таңба» аталатын туындысы – жазушының өз тағдыры.
Жайық ағамыздың Алаш зиялыларын ақтауға қосқан үлесі зор. Қазақстанға жеткен жариялылықтың алғашқы сәтінде «Қазақ әдебиеті» газетіне «Ағалардың жазығы не еді?» деген мақаласын жариялады. Мұнда кеңес өкіметін орнатқан, оның шаңырағына алғашқы уықты қадаған азаматтар Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Тұрар Рысқұлов, Смағұл Садуақасов, Ораз Жандосов, Әбілқайыр Досов, Жанайдар Сәдуақасов, Қабылбек Сармолдаев, Нығмет Сырғабеков, Нығмет Нұрмақов сынды көптеген ағалардың ғибратты өмірінен, толымды ой-пікірлерінен мәнді көріністер жасап, көпшілікке ой салды. 1988 жылы «Жалын» журналының екі санында (№ 3, 4) «Сәкеннің соңғы сәттері» аталатын деректі хикаясы жарияланды. Баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары мен естеліктерінде кеңестік дәуірдің айқын бейнесі бар. Шәкәрім өліміне байланысты «Ақын мен арамза» поэмасын жазды. Жақаңның шығармаларын оқи отырып, ұлт зиялыларының прототиптерін тап басып танисыз. Сонымен қатар, жазықсыз жапа шеккендерді қызғыштай қорыған азаматтығына тәнті боласыз. Себебі, аумалы-төкпелі заманда сталиндік репрессия құрбандарының атын атаудың өзі қауіпті болатын.
Жақаң – өзіндік жазу стилін қалыптастырған, өзінің позициясын танытқан жазушы. Талай жас өркенге үлгі, өнеге болды. Жақаңды өзіне ұстаз санайтындардың бірі – белгілі қаламгер Әзілхан Нұршайықов. Ол ұстазына жазған бір хатында: «Сіз менің үнсіз ұстаздарымның бірісіз ғой. Ал мен сіздің көкейдегі ой, көмейдегі сөзіңізді айтқызбай ұғуға ұмтылып, талантты шәкіртіңіз болуға тырысқандардың бірімін. Ұстаздың үмітін ақтау оңай жүк емес. Ақтадым ба, жоқ па оны білмеймін. Бірақ, ұстаз өнегесін орындауға үнемі тырысқаным хақ, әлі де тырбана берерім аян...» деген екен.
Жақаңның Ивделлагтағы өмірі мен сол жылдары басынан кешкен тауқыметтері оның «Этап», «Сібірде» поэмасында, «Ыстық карцерде», «Тайгадағы қысқы суық карцерде» өлеңдерінде және тағы да басқа шығармаларында суреттелген. Қазақ КСР НКВД-сінің Алматы қаласы ішкі түрмесінде Жайық Бектұровтың қандай азап тартқаны туралы газет-журнал беттерінде жарияланған мақалалардан оқып білуге болады. Бұрынғы Республика прокуроры Ғ.Төлегеновтің «Парасат» журналында жарық көрген хабарламасы, 1990 жылғы 2 қарашада «Казахстанская правда» газетінде жарияланған Қазақстан прокуратурасы аппаратының қызметкері А.Жевляковтің «Агентурное дело» националистов» деген соттық очеркі, сондай-ақ, Мәскеуде шыққан «Берия: конец карьеры» деген кітапта Жәкеңнің азапты жылдары жазылған.
Жайық – қазақтың ұлы, қазақтың Жайығы! Ел үшін езгіні көрді, еңсесі түскен жоқ. Халқы үшін қамауда болды, қары сынған жоқ. Жайықтың аты Алаш тарихында алтын әріптермен жазылары сөзсіз».
Ал, даңқты жазушы жайында жерлесі Н.А. Аяған: «Арыс азаматымыз Жайық Бектұров Ежелден Моншақты атанған Ақкөл атырабындағы табиғаты көркем Аманкелді ауылында кіндік қаны тамып, табан ізі түскен құтты мекенде дүниеге келген. Ауыл молдасынан білім алып Жайық ағамыз 1930-1931 жылдары Қарағанды обылысы Нұра ауданында еңбек жолын мұғалім болып бастаған. 1934 жылы Алматыдағы Қазақ коммунистік университетінің газет бөлімін бітірген соң Қазақ өлкелік, Оңтүстік Қазақстан обылыстық комсомол қызметтерінде қызмет атқарады. 1937-1942 жылдар арасында «Социалистік Қазақстан» газетінде тілші қызметін атқарған. 1958 жылдан бастап ұзақ уақыт Қазақстан Жазушылар одағының Қарағанды обылысаралық бөлімшесінің жауапты хатшысы болып, бұл қызметте 32 жыл жұмыс жасаған. «Жайық кім?» деген сұрақ қойушылар да табылар, бұл сұраққа былай жауап берген жөн деп санаймын: Ол-өз кезегінде қоғамдағы қордаланған мәселелерді мерзімді баспасөз беттеріне жариялаған публицист; тарихи мәліметтердің анығын сараптаған шындыққа орайлысын, жақынын нақты білген шежіреші; ауыз әдебиеті үлгілерін жинақтаған зерттеуші; географиялық, топанимикалық атаулардың мән-мағнасын анықтап хаттаған географ; заман келбетін зерттейтін мағнасы терең, тәлімі жоғары мақалалар жазған очеркші; ойы жинақтылығымен, тіл шеберлігімен ерекше аталатын ақын; қазақ әдебиетінің қалыптасып, молығуына әсері бар дүние жүзіне әйгілі танылған шығармаларды аударған аудармашы; өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап, өмірінің соңына дейін әдебиет саласында қаламы қарымды болған қаламгер; Алғашқы әдеби сын мақалалары, эсселері, өлеңдері 1928 жылдан баспасөз беттерінде жариялана бастады деген деректертерде бар. Асыл азаматымыз Л.Пантелевтің хикаяттарын, Д.Дефоның «Рабинзон Крузо» романын, Г.Серебрякова, Ш.Петефи, тағы басқалардың шығармаларын тәржімалаған. 1977 жылы баспадан «Жол жоралғысы» деген жинағы шыққан. Бұл кітапшада Ш.Уалихановтың «Қашқария сапары», Ы.Алтынсариннің өміріндегі елеулі табыстары жайлы деректі очерктері кірген. Кенесары, Наурызбай ақиқатына арналған «Дәлел мен дерек» құнды еңбегі. «Атыңнан айналайын, туған жер» атты көлемді мақаласы, ондағы Ақмола өңіріндегі жер-су аттары, ел тарихы жөніндегі салиқалы ой-пікірлері, «Нәубет» деп аталатын колективтік жинақта «Қайран абзал ағалар» деген очерк жарияланды. «Бес арыс» деген кітапта Ж.Бектұровтың әдеби зерттеулері мен естеліктері бар. Ақмола өңірінің жер-су аттары туралы мақалалары ұшан қиырсыз.Жайық Кәгенұлының еңбектерінің библиографиялық көрсеткіші бойынша 500 ден аса мақаласы бар, ол кісі жайлы 70 тен аса тарта баспасөзде мақалалар шыққан. Жайық Бектұров жайлы қалам тартқан адамдар арасында академик Ә. Сағынов, жазушы Ә.Тәжібаев, профессор Т.Кәкішов, сенатор Қ.Сұлтанов, ақын Н.Айтов мемлекет қайраткері С.Досмағамбетов тағы басқа белгілі азаматтар бар.
Кеңес өкіметінің қылышынан қан тамып тұрған бұл дүрбелең кезеңде қазақтың арыстарын бірінен соң бірін жойуы жоғарыдан берілген бұйрық екенін және «шаш ал десең бас алатын» шолақ белсенділердің тырнағына асыл азаматымыздың ілігіп еш жазықсыз жапа шекені бәрімізге аян. Аузынан жалыны шығып тұрған НКВД Жайық Бектұровты күтпеген жерден тұтқындап, абақтыдан бірақ шығарған. Сондағы оған таққан айыбы: астыртын ұлтшыл ұйымның ұйымына кірдің, деген жала болатын. Сегіз адамнан тұратын (НКВД жендеттері ойластырылған) бұл топ Кеңес өкіметіне жаулық іс-әрекет жасауды мақсат етіпті-мыс. Түрмедегі тергеушілердің ендігі басты мақсаты «қылмысын» қалайда, қандай әдіспен болса да мойындату еді. Абақтыда текетіреспен өткен азапты сегіз айдың жартысына жуығында «Өлім жазасына» кесілгендер қатарында жалғыз отырған. Шыдамдылық пен сабырлыққа шыдап бақты. Жәкеңнің 80 жылдық мерейтойында жазушы Мади Хасеновтың мақаласында былай делінген,«Абақтыда шыжыған шілде айында әдейі от жағып, камера ішін қайнатып қойатынын шығарды». Өкімет пен халық алдында өзінің адалдығына кәмәл сенген, Жәкең бұдан да өткен тозаққа да төтеп бере білген. Адамгершілігі мен адалдығына сенімді Алаш азаматтарына қайсар қылмыскерлеррді азаптың әр-түрлі сұмдық тәсілдерді адамның миына кіріп шықпайтын әдістерді қолданған. Тар қапаста отырған қажыраған, шаршаған, шалдыққан тұтқынды қарулы қарауылдар келіп бірінен соң бірі тікесінен тік тұрғызып қоятын, тұрған қалпында кірпік ілсе жаңағы қарауылдар жұдырық астына алып бірнеше тәулік бойы ұйқыдан әбден қалжыратып өз көздегендеріне көндірмек болып жанталасқан, иә бұл Кеңес өкіметінің асылдарымызға қолданған әдіс-тәсілдері екенін тайға таңба басқандай айдан анық. Бұл жерде айта кететін жәйт Жайық Бектұров бірден-бір қуғын-сүргін, зобалаң жылдарынан аман қалып, қайғы-қасіреті жайлы келер ұрпаққа жеткізіп кетті, ал қанашама Қазақ ұлтының бетке ұстар қаймақтары, ұлт зиялыларымыз тар қапаста қорлықпен қаза тапқанын әлі күнге дейін тарих толық ашып бере алмай отыр ол-олма қай жерде жерленгендерінде білмей отырған азаматтарымыз да бар. Өз басым И.Сталиннің қуғын-сүргінін (репресиясын) А.Гитлердің фашизімімен артық болмаса кем демес едім. Дегенменде «Адам- итжанды» деген емес пе, жаны қанша қиналса да Жәкеңді бұл темір қыспақ та иіліктіре алмады. Оған алақандай қағаз ұсынып: соңғы тілегіңді жаз деп шүйліккен. Сонда есеңгіреп тұрған Жәкең халықтардың көсемі атанған Сталин атына былай деп жазыпты. «Я своей жизнью и оброзованием обязан Советской власти. Против Советской власти не совершил никакое приступление. Прошу Вас содействовать моей отправки на фронт». Ағынан жарылу деген осындай-ақ болар. Бірақ қадалған жерінен қан алмай тынбайтын НКВД тергеушілері оған қайдан сенсін. Көп ұзамай сот болып ойдан-қырдан құрастырылған жалған жаза тақты, жаңағы айтқан сегіз адамның үшеуіне ең ауыр жаза ату жазасы кесіліп ал, қалғандарына 10 жылдан кесіп солтүстік Оралдағы легерьге айдатып жіберген. Филология ғылымының докторы Тұрсын Жұртбай Жәкеңнің «Таңба» романының үш томын оқып шыққанын, сталиндік лагерьлердегі жазалау отрядтарының істері шындықпен жазылғанын айтты. Мұндай шығармаларды жазушылар өте сирек. Өмірінің барлық ғұмырын адал, қарымды еңбек еткен қоғам қайраткері Жайық ағамызбен неге мақтанбасқа? Жайық Бектұровтың мынадай өрең өлең жолдары бар:
«Мені іздеп жоқтаушы да табылар деп,
Біраз жұрт сөзімді де сағынар деп,
Сымбатты сәнді мүсін қоймаса да,
Ойлаймын бір тасқа атым жазылар деп....».
Жайық Бектұров өмірі, ерен еңбегі жайлы бір мақалаға сыйдыру мүмкін емес, ардақты азаматымызды зерттеу, зерделеу, еңбектерін жинақ қылып шығару, жаңғырту барша қазақтың міндеті. Мүмкін кейбіреулер Жайыққа Қарағанды жұрты құрмет көрсетсе, Жайық аға сол қалаға еңбегін аямай сіңірді емес пе деген ойға келер. Жайық Бектұров көзі тірісінде ақ «Қарағанды қаласының Құрметті азаматы» атағы берілген болатын, алайда Жәкең бір ғана қарағандылықтар үшін емес барша Қазақ халқы үшін жан аямады. Бұған бір мысал Омбы жеріне барып, қазақтың тұңғыш ғалымы ағып ұшқан жарық жұлдызы Шоқан Уалиханов атына сол қаладан бір көшенің атын беруді сұрап шапқыламас еді, бұл дегеніміз нағыз азаматтық Қазақ халқының маңдайына біткен біртуар азамат, халқына деген сүйіспеншілігінде шекара болмаса керек. Жайық Бектұров туған жерім, еңбек еткен жерім деп бөліп жармаған. Соны ұмытпағанымыз жөн, абзал ағайын» дейді.
Гүлім Қуанышова