Ат деген кім, Атқан қайсың? Қаным қайда төгілген, Қабірім қайда көмілген?
Саяси қуғын-сүргіннің құрбанына айналған қаншама қазақ зиялыларының айтылмай кеткен сөзі бұл. Тоталитарлық жүйенің шынжырына байланған неше мың тағдырлар бар. Соның ішінде қазақтың әдебиеті мен мәдениетін қалыптастыруға күш салған, Алаш үшін қызмет еткен бірнеше тұлғалардың өмірінің соңына үңіліп көрдік. Олардың соңғы тілектері қандай болды? Ал соңғы сөздері ше?
Ахмет Байтұрсыновтың өмірінің соңы қараңғы қапасқа байланды. Оны 1929 жылы 2 маусымда 43 Алаш қозғалысы қайраткерлерімен бірге Алматыда тұтқынға алып, тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына апарып қамады. КСРО Халық комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ «үштігінің» 1930 ж. 4 сәуірдегі шешіміне сәйкес Байтұрсынұлы ату жазасына кесілді. Бұл шешім бірнеше рет өзгертіліп, 1931 жылы қаңтарда 10 жылға концлагерьге жіберілсін, 1932 ж. қарашада 3 жылға Архангельскіге жер аударылсын деп ұйғарылды. Осы жылдары жазылған «Ахметтің елге сәлемі» атты өлең-хатын Серікбай Мамырқанов елге жеткізеді. Байтұрсыновтың осы өлеңі арқылы ақынның туған жерге деген өшпес, өлмес сағыныш анық аңғарамыз. Бұл басына түскен ауыр нәубеттен бір күні құтыларына сенім білдіреді. Бірақ, публицист, әдебиет зерттеушісін 1937 жылдың 8 желтоқсанында Алматы қаласында ату жазасына кеседі.
Ахметтің елге сәлемі (хат арқылы)
Талапты жастың бірі – сен бір балам, Келіпсің дәмің айдап Қарағайдан. Қаңбақтай жел аударған ажырапсың, Ел-жұрттан, туысқаннан кейін қалған.
Басынан ер жігіттің нелер кетпес, Қажыма, қайратты бол, еш нәрсе етпес. Бейнетің көрген түстей болар ұмыт, Шығарсың азаттыққа ерте иә кеш.
Басың жас, қызығың көп көрер алда, Мұңайма бақсызбын деп бүгін таңда. «Ұлы той көппен көрген» деген бар ғой, Байқасаң аман қалған адам бар ма?
Не білгір, не данышпан – бәрі келген Жас та көп бұл арада кәріменен. Танысып, талай жұрттың жайын біліп, Жолдас боп жүрсің міне, бәріменен.
Осының үлкен олжа өзі саған, Не көрді елде қалған басқа адам. Өкінбей мұндағы өткен өміріңе, Өрге жүз, өрнек алып осылардан.
Күн туар есен-аман елге қайтар, Қызықтың бастан кешкен бәрін айтар. Ысылып тең-құрбының алды болсаң, Көргендер көріскенде басын шайқар.
Ақыры сергелдеңнің болмай теріс, Өзіңе қайырлы боп мұнда келіс, Ел-жұртты бізден бұрын көре қалсаң, Сәлем айт алты арысқа бізден тегіс.
Айтарсың, Ақ теңіздің аралында, Айдалған ағаларым қамауында, Баяғы көксегені сенің бағың, Жүрсе де бақташының қарауында.
Кеш жатып, ерте тұрып жабығады, Кеттік деп сенен алыс қамығады. Сарыарқа сайран еткен, қайран мекен, Ерте-кеш соны ойлап, сағынады.
Ызғарлы Ақ теңіздің күні тұман Бар екен ағаларда үлкен шыдам. Бел байлап тәуекелге жүріп жатыр, Басқа сөз айтқаны жоқ дерсің бұдан!
1929 жылы қамауға алынған қазақтың көрнекті жазушысы, драматург, публицист, қазақ әдебиетін қалыптастырушыларының бірі Жүсіпбек Аймауытов 1931 жылдың 21 сәуірінде Мәскеудегі Бутырька түрмесінде атылды.
«Шықпаса жаным денемнен, Не салса тағдыр, көрем мен. Бір өзім үшін өлмеймін, Бір ғана соған көнем мен.
Кеудеде әзір жүрек бар, Тілек бар. Соған сенем мен. Артымда қыруар елім бар, Өлсем де денем, мен өлмен!»
– деп жырлаған, қазақтың көрнекті жазушысының соңғы сөзі «Маған тағылған кінәмен таныстым. Өзімді айыптымын деп санамаймын!»
«Арыстандай айбатты» ақын Мағжан Жұмабаевтың 1929 жылдан кейінгі өмірі беймәлім күйде қалған. Сол жылдан 7-8 жыл уақыт өмірін абақтыда өткізіп, 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованың араласуымен аз ғана уақыт бостандық алып, еліне келеді. Сəбит Мұқановпен хат арқылы тілдесіп отырады. Жұмабаев «Мен Қазақстанға жаңа жолға түскенімді өз қалам күшіммен көрсетем деген тілекпен оралдым. Қалай болғанда да орталыққа жетуім керек деп шештім. Егер жолға қаражат тапсам, орталыққа баруды ойлап отырмын» – деп, 1937 жылы 20 ақпанында хат жазады. Бірақ аласапыран уақыт оның бұл тілегіне жеткізбей, 30 желтоқсан күні қайта ұсталып кетеді. Осылай айбынды ақынның өмірі 1938 жылы үзілді.
Ақынның абақтыда өтырып, қағаз бетіне түсірген бірнеше өлеңдері бар. Бұл жыр жолдарында қайраты тасыған Мағжанның сағы сынғанын, үміті үзіліп, жалғанның басқа жазғанына амалсыз көніккенін көреміз.
Сұм өмір, сұлу дүние, алдадың ба? Тəн арып, тамырда қан қалмадың ба? Жалған үшін жан қиып, жапа шектім, Еңбегім екі болып жанбадың ба?
Жайшылықта жан қиған, жақын дүние, Талып тұрсам, назарың салмадың ба? Ортекедей орғытып, оққа жығып Жалмауыз, жауыз жалған, жалмадың ба? – дейді ақын.
1929 жылы ұсталып, кейіннен бостандыққа шыққан адамдар Мағжанның лагерьде отырып жазған мына бір өлеңін алып шықты.
Жігер шіркін желінді, Болат жеген қайрақтай, Мешеу болды жүйрік ой, Кететін орғып айдатпай
Қолды қардан оқ үзді, Ордаға байрақ байлатпай. Өлер өмір, сөз қалар Молдаға қойған сайғақтай.
Тергеу барысында кіші лейтенант Нұржанов «Сіз Қазақстанда әрекет еткен антисоветтік ұйымның мүшесі ретінде тұтқынға алындыңыз, бұл ұйымның тапсырмасымен контрревалюциялық белсенді жұмыс жүргіздіңіз. Осыны мойындайсыз ба?» деп сұрағанда, Мағжан «Бұл жөнінде өзімді кінәлімін деп мойындай алмаймын» – деді. Бұл ақынның соңғы сөзі.
Сталин көрнекті қоғам қайраткері Әлихан Бөкейхановтың ізіне 1922 жылдан бастап түседі. 1927 жылдың қазан айынан бастап, Мәскеуде 10 жыл бойы үйіне жібермей, ешкіммен кездестірмей, қапаста ұстап отырған. Мәскеуден абақтыға бірінен соң, бірі түсіп жатқан қазақ зиялыларын «елдің игілігі үшін өліп кетсек, арман не?» деген хатымен жұбатып отырған Бөкейханов 1937 жылдың шілдесінде тұтқынға алынды.
Бұл жайында қызы Лиза Бөкейханова былай дейді:
«Әкемді ұстауға сауылдап кіріп келген тергеушілерді көргенде ол еш саспастан: «Лиза, шай қой. Қонақтар келді. Бұлар мәдениетті кісілер, дәстүр аттамайды», – деді. Олар үндей алмай қалды. Сол паузаны пайдаланып: «Кешіріңіздер, телефон шалуға бола ма?» – деді. Олар рұқсат берді. Көршісі, аса белгілі кеңес ғалымы трубканы алғанда: «Вася! Мен ұзақ командировкаға кетіп барамын. Лизаны саған тапсырдым. Аманат», – деді де маған қарап: «Лиза! Сен анда-мұнда жүгірме. Одан ештеңе шықпайды. Бұл – «барсакелместің» командировкасы», – деді сабырмен.
Бөкейхановты тергеу барысы жайында Тұрсын Жұртбай былай деп жазады:
Тергеушілер «Сіз Алаш үкіметін білесіз бе? Совет үкіметіне қарсы қандай мәселе қозғадыңдар?» деп сұрғанда, «Мен Алашорда үкіметінің премьер-министрімін. Біз Халық комиссарларының төрағасы Ленинмен «Бір мемлекет екінші мемлекетті мойындады, сондықтан да Советтің құрамына кіреміз» деген шарт жасастық. Алашорда үкіметінің 1919 жылғы 20 сәуірге дейінгі ешқандай ісі жауапқа тартылмайтыны туралы Лениннің арнайы қаулысы шықты. Сендер Ленин өлді деп оны ұмыттыңдар ма? Кімнің жолымен жүрсіңдер?» – деп тергеушінің өзін тығырыққа тірейді», – дейді.
Әлихан Бөкейханның соңғы сөзі «Мен Советтік билікті жақсы көрген емеспін, бірақ, мойындадым!» болған екен. Қоғам қайреткері, көсемсөзші 1937 жылдың қыркүйегінде атылды. Әлі күнге дейін Бөкейхановтың сүйегі қайда жатқаны белгісіз.
1937 жылдың қыркүйегінде қазақтың атақты ақыны, жалынды жазушысы, дарынды драматург, білікті ұстаз, мемлекеттік қайраткері Сәкен Сейфуллин тұтқынға алынады. Жары Гүлбаһрам Сейфуллина Сәкенді соңғы рет 1938 жылы 8 ақпанда көреді: «Кірсем, кірпігі көзіне жабысып, өңі құп-қу Сәкенім отыр. Нарттай беті қарайып кеткен. Жағы суалған. Қайратты қара шашын сыпырып тастаған. Шашы 4-5 айда ағарып кеткені көрініп тұр. Көз жанары сөнген. Өң жоқ. Екі ұрты ішіне кіріп кеткен. Тістері қаусап қалған болу керек. Алдымда отырған бір аруақ секілді… Бұл кездесу Сәкенді соңғы көруім екен ғой… Тіпті, ештеңе де дұрыстап сөйлесе алмадық. Орысша сөйлесіңдер деп жан алып тұрғанда не айтып, не қоярсың? Сөздің бір ретінде «Аянды неге сұрамайсың?» дегенімде, ұйқыдан шошып оянған адамдай:
– Ол тірі ме еді? – деп қарсы сауал қойды.
– Қой қайдағыны айтпа, асыр салып ойнап жүр, мұнда жібермейді екен, үйде қалды. Ондай жамандықты қайдан естіп жүрсің! Аман, қам жеме, өзіңнің ақталып шығуыңды күтеміз, – дедім.
– Әрине, солай ғой. Бір жаман түс көріп едім, тілім де, түсім де қара тасқа!» –деп бір түкірді. Дауысы бұрынғыдай ашық естілмей, кетік тістен шыққандай ысыл араласып тұрды. «Адалмын, тазамын, ақталамын» деп анау естісін деп құшырлана айтты…» – деп айтып береді.
Сәкеннің соңғы сөзін Серік Тұрғынбеков мына өлең арқылы жақсы жеткізе білген.
«Сәкен Сейфулиннің соңғы сөзі»
Жаным безінді,
Тәнім сезінді.
Халқым тыңдап қал,
Соңғы сөзімді:
Туым жығылды,
Нуым бүлінді.
Түрме тұтқыны,
Түрім бүгінгі.
Бермей дерегін,
Болмай керегім.
Не үшін туыппын,
Не үшін өлемін?!
Белім қайысты,
Гүлім майысты.
Тілім кесілді –
Сүйген сайысты.
Асау тұлпарым,
Асыл сұңқарым.
Бұлай кім білген –
Басын құртарын?!
Қайран сұлулар,
Сайран құрыңдар.
Балдай еріндер,
Талдай бұрымдар.
Ғұмыр аз болған,
Барға мәз болған.
Айдын көлдерім,
Аққу-қаз қонған.
Ауыл, ауданым,
Бақша-бауларым.
Аспан тіреген,
Асқақ тауларым.
Жаным елжіреп,
Жасым мөлдіреп.
Қайран көзіме –
Көрін соңғы рет!
Күлкім тыйылды,
Мүлкім жиылды.
Үздің дүние,
Шіркін, күйіңді!
Қазақ – қанымды,
Азат – жанымды.
Алып тамұқтан,
Айтар әнімді.
Заман нұрланар,
Ғалам гүл болар.
Өзім өлсем де,
Сөзім бір қалар.
Үнім зар болса,
Жырым нәр болса.
Ұғар сырымды,
Ұрпақ бар болса!
Сәкен Сейфуллинның соңғы сөзі: «Ешқандай қылмыс жасаған емеспін. Алдын ала жүргізілген тергеуде айтылғандарды растамаймын!»
Қазақстың көрнекті жазушысы Бейімбет Майлин қамалған кезде отбасында жары мен үш ұл, екі қызы қалған екен. Майлин әйелімен түрмеде болған бірінші және соңғы кездесуінде:
«Гүлжамал, саған бір аманатым бар. Анау үшеуі ұл ғой, қиындыққа мойымас. Екі қызымды сағындым. Енді келгеніңде сол екі қалқамды ала келіп, бір иіскетіп кетші маған!» – депті де, көңілі бұзылып, теріс айнала беріпті. Десек те, Би-ағаңның соңғы аманаты орындалмаған көрінеді. 1938 жылы «халық жауы» болып тағы бір қазақ зиялысы атылып кете барды.