Шетелдегі қазақтардың этникалық бірегейлігін сақтау мәселелерінде мәдени дәстүрлер маңызды рөл атқарады. Қазақтардың көптеген ұрпақтары жинақталған тәжірибені өз ұрпақтарына берді, бұл реттеу тәжірибені берудің басты тәсілі «әкеден ұлына» деген жолы болып саналады. Халықтың мұрасы бүкіл қоғамға берілетін әлеуметтік тәжірибе екені туралы ұмытпау қажет, ал тәжірибені берудің әлеуметтік әдісі дәстүр деп аталады. Тәжірибені берудің бұл әдісі қоғамның тиімді өмір сүруіне қажетті уақытпен тексерілген қондырғыларды қамтиды.
Латын тілінен аударғанда «дәстүр» (traditio) сөзі сөзбе-сөз «беру» дегенді білдіреді, яғни іс-әрекетті білдіреді. Ежелгі уақытта ол кез-келген материалдық құндылықтарды беру кезінде қолданылған, мысалы, қызы ұзатылғанда немесе белгілі бір затты берген кезде. Кейінірек материалдық заттарға материалдық емес құндылықтар қосылды – дағдылар мен тәжірибе негізіндегі қабілеттер. Тиісінше, дәстүрлер белгілі бір ортада (қоғамда, топта) берілетін және белгілі бір адамға жатпайтын нәрсені білдіреді.
Дәстүрлер қоғамдық қатынастардың маңызды реттеушілерінің бірі болып табылады. Бұл тұрақты, өзгермейтін, өткенге байланысты, түсінуді қажет етпейтін нәрсе. Бұл тарихи қалыптасқан нәрсе мәдени және әлеуметтік мұраның жиынтығы ретінде беріледі.
Дәстүрлер «бір ұрпақтан екінші ұрпаққа өткен, алдыңғы ұрпақтардан мұра болған нәрсе ретінде анықталады (мысалы, идеялар, көзқарастар, талғамдар, іс-әрекеттер, әдет-ғұрыптар)». Дәстүрлер – бұл «ұрпақтан-ұрпаққа берілетін, әлеуметтік қатынастарды реттеушілердің бірі ретінде әрекет ететін практикалық және әлеуметтік іс-әрекеттер, идеялар, рәсімдер, әдеттер мен дағдылар жиынтығы».
Дәстүрлердің күші адамдардың санасында жатыр және оларға басқаша әрекет етуге жол бермейді, кейде оларды тіпті заңды жауапкершілік қаупі де тоқтатпайды. «Той», «құдалық», «қыз ұзату» және т.б. қазақ ұлттық дәстүрлерінің күшін түсіну қиын емес, оларды санитарлық карантин жағдайында да тоқтата алмай, БАҚ-да бір жарым жылдан бері жаңалықтар тақырыбы болып жатқанын байқауға болады.
Бұл мақалада дәстүрлер ұлттық мәдени дәстүрлер ретінде қаралады, өйткені жалпы дәстүрлерді алатын болсақ, онда мақала аясында тақырыпты қамту мүмкін болмайды.
Бұл мағынада зерттеуші Э.С. Маркарян кеңес заманында берген «мәдени дәстүр» ұғымының анықтамасын келтірген орынды: «Культурная традиция - это выраженный в социально организованных стереотипах групповой опыт, который путём пространственно-временной трансмиссии аккумулируется и воспроизводится в различных человеческих коллективах» (авт.аударма: Мәдени дәстүр – бұл кеңістіктік-уақыттық трансмиссия арқылы әртүрлі адамзат ұжымдарында жинақталып, жаңғыртылатын әлеуметтік ұйымдастырылған стереотиптерде көрініс тапқан топтық тәжірибе).
Бұл анықтаманың құндылығы «кеңістіктік-уақыттық трансмиссияны» ескере отырып, ол қазақтардың ұлттық мәдени дәстүрлерді сақтаудағы тәжірибесін салыстырмалы талдау барысында негіздеуді жұзеге асыруға ықпалын тигізеді. Бұл ретте әр түрлі елдерде, әр түрлі саяси және экономикалық жағдайларда, әр түрлі уақытта тұратын қазақтардың дәстүрлері туралы айтылады.
Мұндай талдаудың мақсаты – ұлттық бірегейлікті сақтау шеңберінде қазақтың ұлттық дәстүрлерінің трансформациялану мәселелерін, олардың мәдени кодты сақтаудағы рөлін, ғылыми-техникалық прогресс пен қазіргі заманғы технологиялардың ұлттық дәстүрлердің мазмұнына әсерін зерделеу.
Бүгінгі таңда «жалпы» дәстүрлер туралы көптеген ғылыми тұжырымдамалар бар, бірақ барлық ғылыми көзқарастардың ішінде келесі идеяларды бөліп көрсету керек: біріншіден, мәдени дәстүрлер әлеуметтік шындықпен тығыз байланысты және олар уақыт өте келе өзгеріссіз қала алмайды; екіншіден, мәдени дәстүрлерді белгілі бір адам ойлап таппайды, сондықтан дәстүрлер оның жеке шығармашылық ойларының өнімі емес, соған байланысты олар басқаларға көше береді.
Демек, дәстүрлер туралы айтқанда, мақалада дәстүрлердің өзі де, басқа да «дәстүрлі» компоненттер: әдет-ғұрыптар, рәсімдер, нормалар мен ережелер, мінез-құлық әдеттері, талғамдар, көзқарастар, іс-әрекет бейнелері, дағдылар туралы да айтылады. Бұл компоненттер белгілі бір адамдардың санасын бейнелейді және адамдарды «өзіміз» және «бөтен» деп бөлу арқылы анықтауға мүмкіндік береді. Мәдени дәстүрлердің бір түрі халықтық дәстүрлер болып табылады.
Көбінесе «дәстүр» синонимі ретінде «әдет», «мұра» сөздері қолданылады. Дәстүрді ескере отырып, біз «бұрын осылай болған», «бұрыннан солай келе жатыр» деп айтамыз, бұл жазылмаған заң секілді, оны барлығы немесе барлығы дерлік ұстанады. Мысалы, бұрыннан келе жатқан «құдалық» ұлттық салт-дәстүрін өткізу кезінде қазақтар міндетті түрде өздерінің «құдаларына» сыйлықтар берген, ал бұл дәстүрдің бүгінгі «жаңартылған» сипатын алатын болсақ, бұл сыйлықтар ақшалай мәнде болып қымбаттай түскен, кейде құдалар арасында бәсекелестік те кездеседі.
Бұл дәстүрдің мұндай өзгеруінің себептері, ең алдымен, қазақтардың экономикалық өмір сүру жағдайлары, қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында технологиялардың дамуы болып табылады. Атап айтқанда, Моңғолиядағы, Қытайдағы, Түрікменстандағы немесе Қазақстандағы қазақтардың «той» өткізу кезіндегі айырмашылықтарды да табуға болады, ол үшін интернеттегі бейнематериалдарды қарау жеткілікті. Айырмашылық сыйлықтардың атауынан басталып, мерекелік үстелдегі ұлттық тағамдардың атауларымен аяқталады. Егер Моңғолияда ауылдық жерлерде тұратын қазақтар әлі де малды сыйлық ретінде пайдалана алатын болса, Түрікменстан қазақтарында сыйлық ретінде негізінен кілемдер мен зергерлік бұйымдар бағаланады.
Айта кету керек, қазақтардың мәдени дәстүрлерінде олар тұрақты тұратын белгілі бір ел мен мемлекеттің құндылықтары ескерілген. Бұл күнделікті өмірде көрінетін бірегей құндылықтар. Қазақтар тұрғылықты еліне қарамастан жергілікті халықтың тілі мен мәдениетін үйреніп, сол елдің лайықты азаматтары бола алған.
Әр түрлі елдерде тұратын қазақтардың мәдени әдет-ғұрыптары мүлде өзгеше болуы мүмкін: бір қазақтар үшін норма болып саналатын жағдай басқа елдің қазақтарына ерсі болып көрінуі мүмкін. Мысалы, кейбір шығыс елдерінде шай ішу - бұл ерекше рәсім, сондықтан қонақтар шайға шақырудан бас тартпауы тиіс, себебі бұл құрметсіздік ретінде қабылдануы мүмкін. Ал Ресейде тұратын қазақтар бұл жағдайға жеңіл қарайды. Орыс мәдениетінде де шай ішу дәстүрі бар, ондағы қазақтар үшін шай ішуден бас тарту орынсыз деп көрінбейді.
Қазақтар - Ресей Федерациясының байырғы халқы, елдегі барлық этностар арасында саны бойынша оныншы орында. Ең көп қазақтар Ресей Федерациясының Астрахан мен Орынбор облыстарында тұрады.
Қазақтардың ұлттық дәстүрлерді сақтауындағы айырмашылыққа урбанизация дәрежесі де әсер етеді. Мемлекеттік қызметтегі, кәсіпкерлікпен айналысатын және басқа да жұмыспен қамтылған қалалық қазақтарға қарағанда ауыл тұрғындары өздерінің менталитетіне байланысты дәстүрлерге көп мән береді. Мысалы, қазақтың ұлттық дәстүрлерін сақтау киімде, сөйлеуде, тамақтану ерекшеліктерінде, дүниетанымда, психологияда, кейде дінде көрінуі мүмкін. Қазақтардың мәдени дәстүрлерінің айырмашылығының барлық аталған өлшемдері бүгінгі күні де өзекті екенін атап өткен жөн. Әрине, қалалық және ауылдық өмір арасындағы айырмашылықты бірте-бірте жою мәдениет пен дәстүрге белгілі бір әсерін тигізеді, алайда үйдегі сары май мен кептірілген «ірімшік» сүзбесін дайындау осы өнімдерді дүкеннен сатып алуға мүмкіндігі бар қалалықтарға қарағанда, ауыл қазақтарының тұрмысына жиі тән.
Қазақтардың өмір салты туралы да осыны айтуға болады. Бүгінгі күнге дейін Моңғолияның Баян-Өлгей аймағының, Қытайдың ШҰАА көптеген қазақтары көшпелі өмір салтын ұстанады, мал шаруашылығымен айналысады, ал Түрікменстанның Балқан және Дашогуз велаяттарында жинақы тұратын этникалық қазақтар өсімдік шаруашылығымен көбірек айналысады. Мұндай өмір салты олар ұстанатын дәстүрлерге, ең алдымен тамақтану дәстүрлеріне әсер етеді.
Мәдени дәстүрлер біртіндеп өзгеріп отырады, объективті түрде олар өзгеріссіз қала алмайды, өйткені ғылым мен техниканың дамуына байланысты адамдардың экономикалық өмір сүру жағдайлары өзгереді, көші-қон құбылыстары нәтижесінде әлеуметтік орта да өзгереді.
Дәстүрлер өзінен өзі пайда болмайды, олар тек қажет болған кезде ғана пайда болады. Олар адамның санасымен және адамдардың мүдделерімен қатар өзгеруі мүмкін, олар жоғалып кетіп, кейіннен жаңа тұрғыда қайта пайда болуы мүмкін. Қазақтардың осындай ұлттық мәдени дәстүрінің жарқын мысалы «Наурыз мейрамын» мерекелеу болып табылады.
Тарихшылар мерекенің нақты пайда болған күнін білмейді, бірақ оны көшпенділер біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырға дейін атап өткені белгілі. Мереке дәстүрлі таңның атысымен басталады. Таңғы салттық іс-шараларды орындағаннан кейін хабаршылар барлық көшелерді, аулаларды аралап, барлығын мерекеге шақырды. Бұл күндері көп тамақ дайындалған, бұл келер жылы болатын молшылықты білдірген. Сонымен қатар, мереке көңілді ойындар, ат жарысы, әндер мен жарыстармен байланысты, оған жасына және жынысына қарамастан барлық адамдар қатысқан. Бұл күннің басты тағамы «наурыз-көже» болып табылады, ол жеті ингредиенттен тұрады: су, ет, тұз, май, ұн, сүт және жарма, олар өмірдің жеті элементін білдіреді.
Қазақстанда «Наурыз мейрамы» әрдайым атап өтілмеген. 1926 жылдан 1988 жылға дейін кеңес өкіметінің тыйым салуына байланысты мереке бүкілхалықтық болып атап өтілмеген. Ресми түрде мереке Қазақ КСР Президентінің 1991 жылғы 15 наурыздағы «Көктемнің халықтық мерекесі – Наурыз мейрамы» туралы Жарлығымен қайта жанданды, оған сәйкес 22 наурыз мереке күні болып жарияланды. 2001 жылы мереке мемлекеттік деп жарияланды, ал 2009 жылдан бастап қатарынан үш күн атап өтіледі. 2010 жылғы ақпанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 64-ші сессиясы 21 наурызды Халықаралық Наурыз күні деп жариялады. Бұл Қазақстандағы тарихи оқиғалар бүкіл әлемдегі қазіргі қазақтардың «Наурыз мейрамын» қалай атап өтетініне айтарлықтай әсер еткенін білдіреді.
«Наурыз мейрамы» мерекесінің дәстүрлері бүгінгі күнге дейін сақталып, заманауи өмірге бейімделді. Енді мереке күні көбінесе театрландырылған қойылымдар, концерттер, қайырымдылық акциялары, халықтық-спорттық ойындар өткізіледі. Алайда, бір нәрсе - жаңа жыл сезімі, көктемгі жаңару және ізгі тілектер - өзгеріссіз қалады.
Әрбір қазақ дәстүрінің өзінің жеке мағынасы бар, ол оның функцияларында көрініс табады - бұл адамгершілік нормалар мен ережелер арқылы адамның рухани әлеміне әсер ету арқылы қоғамдағы қатынастарды тұрақтандыру және дамыту; ұрпақтар арасындағы байланысты сақтай отырып, мәдени-рухани қатынастарды ұрпақтан ұрпаққа беруді қамтамасыз ету. Әлемнің түрлі елдерінде тұратын қазақтар қарым-қатынас үлгісін, өздерінің ұлттық әдет-ғұрыптарын (киім-кешек, ұлттық тағамдар, музыка, әндер және т.б.) жаңғыртып, келесі ұрпаққа табыстайтын «Наурыз мейрамын» атап өту дәстүрі мысал бола алады.
Ұлттық-мәдени тамырлар халық тарихында маңызды рөл атқарады. «Өткенді, тамырымызды ешқашан ұмытпауымыз керек, өз халқымыздың терең тарихын біліп, қастерлеуіміз керек. Әлемнің әрбір халқына тән ерекшеліктерді ұлттық музыка, қолөнер, әдет-ғұрып және салт-дәстүр арқылы анықтауға болады. Осы ерекшеліктерді зерттей отырып, өмірлік принциптерді, халықтың жан дүниесін түсінуге болады. Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар ұрпақтар арасындағы байланыс пен сабақтастықты орнататын күшті жіпті құрайды. Өткеннің мұрасы, салт – дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, тіл, отбасы, өмір салты және мерекелер – бұл ұлттың мәдени-генетикалық кодын бейнелейтін нәрсе. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи-мәдени негіздер».
«Ғасырлар қойнауынан жеткен қазақтардың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері жас ұрпақ үшін өте маңызды. Үлкендерді құрметтеу, кішілерге мейіріммен қарау, ана мен әкеге ерекше құрмет көрсету және басқалар біздің гендерімізге сіңген».
Шетелдік қазақтардың ұлттық дәстүрлерді сақтауы ана тілін қолданудан басталады, өйткені дәстүрлер мен олардың атрибуттары өздерінің тарихи атауларына ие.
Моңғолия мен Қытайдағы қазақтардың өмірін зерттеу шетелдік қазақтардың ұлттық дәстүрлерді сақтауға қалай ұқыпты қарайтындығын көрсетті. Мысалы, Моңғолиядағы қазақ диаспорасы өзінің қарым-қатынас шеңберін сақтап қалуға тырысады, диаспора өкілдері балаларының ата-бабаларының тарихын, мәдениеті мен әдет-ғұрпын білгенін қалайды. Олар өз балаларынан қазақ дәстүрлерін сақтауды талап етеді, ең алдымен, ана тілін білуді және отбасында қалыптасқан дәстүрлерді ұстануды талап етеді.
Моңғолия қазақтары жыл сайын «Алтын бүркіт» (Золотой орел) фестивалін ұйымдастырады, оның барысында көрмелер, музыкалық жарыстар, сондай-ақ айтыстар, терме өткізеді. Бұл ретте басты шарт - тек қана қазақ музыкалық құралдарын пайдалану. Мұндай жағдай Моңғолия аумағында тұратын қазақтардың ұлттық дәстүрлері мен мәдениетін сақтауға әбден бағытталған.
Қытай қазақтары Моңғолия қазақтарына қарағанда жазу кезінде араб тоқымын пайдаланады, ал моңғол қазақтары кириллицаны жақсы меңгерген. Алайда, олар қазақ тілінде сөйлеген кезде Қазақстандағы тілден айырмашылығы жоқ. Қытай қазақтарының ересек ұрпағы едәуір таза қазақ тілінде сөйлейді, бірақ жастар сөйлесу кезінде кейде қазақ сөздерін қытай тіліндегі сөздермен араластырады, бұл ассимиляцияның салдары болып табылады. Тіл ұлттық мәдениеттің негізгі элементі ретінде қазіргі өмірдің әсеріне ұшырайды.
Саясаткер Досан Баймолда «Моңғолиядағы қазақтар Қытайға қарағанда өзін сенімді сезінеді, өйткені соңғы бес-алты жылда Қытайдың ұлттық азшылықтарға қатысты саясатын болжау мүмкін емес» деп атап өтті».
Дегенмен, Қытай қазақтарының аға буыны тұрмыста қазақ тілін сақтап қалуға тырысады, жас буын өкілдеріне ана тілін үйретуге тырысады. Ұлттық бірегейліктің сақталуы, ең алдымен, отбасы ортасында байқалады: балалар туған кезде оларды қазақ есімдерімен атайды; балалар белгілі бір жасқа жеткенде, әртүрлі қазақтың ұлттық салт-дәстүрлерін өткізеді; қазақ дәстүрлерін сақтай отырып, түрлі отбасылық мерекелер өткізеді (құдалық, үйлену тойлары, жерлеу рәсімдері және т.б.); мерекелерге қазақтың ұлттық тағамдарын дайындайды.
Бірақ Қытай мен Моңғолияның қазақтарына қазақ тілімен қатар тұратын елдің тілін білу қажет, өйткені жергілікті тілді білместен мектептерде, жоғары оқу орындарында оқу немесе жұмысқа орналасу іс жүзінде мүмкін емес.
Объективті шындық қазақ тілінің өзгеруіне ықпал ететінін, қазіргі өмір сүру жағдайының тілге әсер ететінін атап өткен жөн.
Бүгінгі таңда әлемнің барлық елдеріндегі қазақ жастары аға буынға қарағанда екі-үш және одан да көп тілдерді білуге тырысады, бұл қазіргі өмірдің экономикалық және технологиялық жағдайларына байланысты, мысалы, Қазақстанда орта мектепте оқитын балалар үш тілді меңгереді. Жоғары оқу орындарында студенттер, магистранттар, докторанттар кем дегенде үш тілде дайындықтан өтуге мәжбүр. Бұл тек біздің елге ғана қатысты емес. Оқытудың бұл бағдарлары халықаралық сипатқа ие.
Демек, қазіргі қазақ тіліне нормаға айналған шетелдік сөздер енгізіледі. Кез келген тілде шамамен бірдей айтылатын «компьютер», «смартфон», «интернет», «программа», «дисплей», «онлайн» және т.б. халықаралық терминдерді санамасақ та, бүгінгі таңда қазақ тілінің мазмұнында әлеуметтік ортаға байланысты жаңа ағымдар көрініс табуда. Бұл, біздің ойымызша, қазіргі әлемдегі қазақ тілінің жай-күйі, бұл жағдай тұратын еліне қарамастан, қазақ тілінің барлық спикерлеріне тән. Қазіргі заманның қазақ тіліне осындай объективті әсерін шындық ретінде қабылдауға тура келеді. Қазақ тілінің тазалығын кәсіби ортада тек лингвист мамандар сақтай алатын шығар, өйткені бүгінгі таңда қазақ тіліндегі бірде-бір әдеби немесе басқа (құқықтық, техникалық және т.б.) мәтін шетелден шыққан қазіргі заманғы жаңа сөздерсіз болмайды.
Әлемдегі қазақтардың этникалық бірегейлігін және олардың қазіргі жағдайдағы өзгеру ерекшеліктерін анықтайтын жекелеген қазақ ұлттық дәстүрлерін қарастырайық.
Шетелдегі қазақтар сақтайтын ұлттық дәстүрлердің ерекшеліктерін байқау үшін, әдетте, олардың Қазақстанда қалай сақталғанымен салыстырамыз. Бүгінгі таңда қазақтардың кейбір дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қазіргі заманның жағдайларына бейімделген, өкінішке орай, әрқашан жақсы жаққа емес. Кейде әдемі, тәрбиелік және философиялық мәнге толы қазақтардың тарихи қалыптасқан дәстүрлері өзінің алғашқы келбетін жоғалтқанын байқау өте өкінішті.
Интернет-материалда автор атап өткендей, қазір, мысалы, «қыз ұзату тойы» (қалыңдықты шығарып салу) бұрын – соңды болмаған әрекеттермен өткізіледі: раушан жапырақшалары бар «ақ жол», жолдау сөздері, түн ортасына дейін жастардың кетуі және т.б. Ертеде құдалар қалыңдықты күн шығысымен - жаңа күннің, жаңа өмірдің символымен таңертең ерте алып кеткен. Бір күн бұрын қалыңдық барлық туыстарын «сыңсу» әнімен аралап, туыстарымен қоштасқан.
Осы пікірді қолдаймыз, шын мәнінде қазір үйлену тойы және өзге де отбасылық салтанаттарды (құдалық, қыз ұзату, баланың тууы, сүндеттой, кәмелеттік жасқа толу, мерейтойлар және т.б.) өткізу кезінде бүкіл әлемдегі заманауи қазақтар кәсіби ұйымдастырушылардың қызметіне жүгінеді, соңғылар болса, жарнамалық және табыс табу мақсатымен, өткізу сценарийіне фантазиясын қосып түрлі іс-шараларды енгізеді. Шын мәнінде, егер мереке иелері қолдаса, оған ешкім тыйым салмайды. Айта кету керек, мерекелерді ұйымдастырушылар болып көбінесе жастар жұмыс істейді, олар қазақтың ұлттық дәстүрлі іс-шараларын өткізуге көп мән бермейді, бастысы, олар үшін қызық өтсе және мереке иелеріне ұнаса, болды, ал этникалық және тәрбиелік мағынасы назарсыз қалады. Мұндай жағдайлардың таралуы біртіндеп қоғамдық әдетке айналады, содан кейін адамдар ұлттық дәстүрлердің бұрын қалай болғанын және қазір не болып жатқанын ойлай бермейді. Шамасы, мәдени дәстүрлердің трансформациясы осындайдан басталады.
Тарихи қалыптасқан ұлттық дәстүрлердің, қазақ әдет-ғұрыптарының трансформациясына заманауи құбылыстар мен объективті шындық әсер ететіні анық, оны мына жарқын мысалдардан байқауға болады.
Бірнеше жыл бұрын Моңғолиядан Қазақстанға ересек жаста көшіп келген этникалық қазақтар өздерінің отбасыларында, ауылдарда сақталған салт-дәстүрлерді ұмытпай естерінде сақтаған. Олардың көпшілігі Моңғолияда тұратын туыстарымен, достарымен тығыз байланыста. Біз соңғы жылдары Қазақстанда тұрақты тұрып, жұмыс істейтін Моңғолиядан келген отандастармен байланыс орнатып, оларға жалпы қазақтар арасында ұлттық дәстүрлердің сақталуы туралы салыстырмалы тәсіл жасауға мүмкіндік бердік. Бұл мысалдар қазіргі өмірдің тарихи қалыптасқан қазақтың ұлттық дәстүрлерін қалай өзгертетінін, ал ең бастысы, олардың қаншалықты бұрын құнды және философиялық мәнге толы болғанын көрсетеді!
Мүмкін, қазақтың ұлттық дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, мерекелері сипатталған тарихи сауатты ақпарат енгізілген көпшілікке қолжетімді арнайы сайтты (немесе өзге де электрондық дереккөзді) құруды және оның жұмысын қамтамасыз етуді талап ететін уақыт келген шығар. Онда адамдар қазақ дәстүрлерінің бастапқы бейнелерін оқып, жаңғырта алатындай болар еді. Тарихшы-мамандардың мұндай ақпараты қазақтың әдемі әдет-ғұрыптарын қалпына келтіруге ықпал етер еді.
Бала туумен байланысты қазақ халқының дәстүрлері ерекше салтанатпен ерекшеленеді. Көптеген әдет-ғұрыптар ежелгі уақытта, рулардың өзара әрекеттесуіне негізделген дала қоғамының ерекше құрылымының қалыптасуының басында пайда болған. Онда қазақ халқының ұлттық мифологиясы мен менталитеті көрініс тапқан.
Төлек Байділдә мен Қасен Танабай айтқандай, Моңғолияда алыс ауылдарда тұратын қазақ әйелдері қандай да бір субъективті себептермен (медициналық мекемеге уақытында жете алмаған және т.б. жағдайларда) баласын үйде туып қалатын жағдайлар кездеседі. Егер әйел үйде немесе ауруханадан тыс жағдайда босанса, онда баланың кіндігін кесіп алған адам «кіндік-шеше» деп жарияланады, бұл кісі әйел болама немесе ер адам болама, («кіндік-әке») маңызды емес.
Біздің респонденттердің пікірінше, бүгінгі таңда бұл әдет-ғұрып олар қолдамайтын сәл өзгеше қасиеттерге ие болған. Осы ежелгі қазақ әдет-ғұрпын сақтау, әсіресе Қазақстанда, көбінесе формальдылыққа айналғанын айтады. Мысалы, «кіндік шеше» туралы сөз болғанда, баланың туыстары болашақта бала үшін «лайықты» кандидатураны «құрметті» туыстар немесе достар қатарынан іздейді, содан кейін бұл адамды, әдетте әйелді, «кіндік шеше» деп атайды, оның бала туған кезде болғаны немесе болмағаны маңызды емес. Моңғолиядан келген біздің респонденттер бұл әдет-ғұрыптың ерекшелігі «кіндік шешені» алдын-ала дайындау мен таңдаудың болмауы екенін атап өтті, өйткені бұл оқиғаға тосын, күтпеген, кенеттік сипат беретін кез келген, бала туғанда сол жерде аяқ астынан болып қалған адам болуы тиіс екен.
Әрине, қазіргі жағдайда, заманауи талаптарға сәйкес, балалар мамандандырылған медициналық мекемелерде туылған кезде босанған әйелдің жанында медициналық қызметкерлерден басқа біреудің (баланың әкесінен басқа) болуы мүмкін емес екендігін айтудың қажеті жоқ. Бұл нақты қазақ әдет-ғұрпына әсер ететін объективті шындық. Бүгінгі таңда бұл дәстүрді өзінің бастапқы түрінде сақтау тек белгілі бір өмір сүру жағдайлары болған кезде ғана мүмкін болады, немесе осы ежелгі әдет-ғұрыптан қалғанды қабылдауымыз қажет.
Баланың аты туралы мәселені қозғасақ, Моңғолиядағы қазақтар осындай құқықты мерекеге шақырылған ең құрметті қонаққа береді екен. Жалпы, әдетте, ондағы қазақтар бала тууына байланысты мерекеге, ең алдымен, көп балалы туыстарын шақырады екен. Жаңа туған баланың атын қоятын адам отбасындағы тек құрметті адам ғана емес, сонымен қатар, ол үлкен отбасы бар адам болуы тиіс. Мұндай адамды мерекенің қонақтары тікелей той кезінде анықтайды екен, сондықтан баланың аты тек ата-анасы үшін ғана емес, сонымен қатар мереке қонақтары үшін де тосынсый болуы мүмкін. Бұл балалармен байланысты ежелгі қазақ әдет-ғұрыптарының құндылығы, қызықтығы, терең мағынасы мен тәрбиелік әсері. Қазіргі жағдайда қазақтың ұлттық дәстүрлеріне ертеректе салынған оларға тән барлық даналық мағына жоғалып кетіп бара жатқан секілді, мұнда тағы да уақыттың, тарихтың, әлеуметтік оқиғалар мен басқа да факторлардың әсері туралы айтуға болады.
Моңғолияда тұратын қазақтардың ұстанатын тағы бір ұлттық дәстүрін алайық. Егер қандай да бір себептермен бала тамыр алмаса, қайтыс болса немесе әйел денсаулығына байланысты баланы сақтап, туа алмаса, онда мұндай әйелдің туылған баласына кез-келген басқа ұлтқа тән есім беріледі екен. Әдетте, Баян-Өлгей қазақтары мұндай көптен күткен балаға моңғол немесе орыс (моңғол қазақтары кириллицаны қолданады, елдің тұрақты тұрғындарының арасында орыстар да кездеседі) немесе тіпті кейбір жағымсыз есімдерді береді екен. Олар бұл баланы қорғайды деп санайды.
Тағы бір атап кететін аспект бар. Бұл қазақтардың тұратын аймағына байланысты ұлттық қазақ дәстүрлерінің ерекшеліктері. Мысалы, Берлинде тұратын қазақтар (біз олармен кездестік) қазақ тілінде өте жақсы сезілетін түрік екпінімен сөйлейді. Тиісінше, дәстүрлі ұлттық қазақ іс-шараларын өткізу кезінде оларда көші-қон процестерінің салдары ретінде сақталып қалған түрік мәдениетінің элементтері бар. Керісінше, Сеулдегі қазақтармен кездесу барысында біздің отандастарымыздың ұлттық іс-шараларды өткізудің таза қазақстандық сценарийлерін көбірек таңдайтынын байқадық, өйткені корей қазақтарының көпшілігі ол жаққа Қазақстаннан тікелей көшіп келген.
Жалғасы бар....
Светлана Жаркенова, «Отандастар Қоры» КЕАҚ сарапшысы