Салт-дәстүрлер – қазақ халқы мәдениетінің терең тамыры мен рухани байлығының ажырамас бөлігі. Ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалған бұл дәстүрлер ғасырлар бойы қалыптасып, қазақтың өмір салты мен дүниетанымының негізін қалаған. Олар халықтың тарихын, мәдениетін, ұрпақтар сабақтастығын сақтап, рухани мұраны өшпес құндылық ретінде жеткізеді.
Әрбір дәстүрдің өзіне тән мәні, мағынасы және рәсімдері бар, олар қазақтың күнделікті өмірінің, отбасылық қатынастардың, әлеуметтік құрылымның маңызды аспектілерін қамтиды. Салт-дәстүрлер арқылы қазақ халқы өзінің тарихи тәжірибесін, моральдық нормаларын, адамгершілік құндылықтарын жас ұрпақтарға жеткізеді.
Қазіргі заманның өзгерістеріне қарамастан, көптеген дәстүрлер бүгінгі күнде де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Олар қоғамның рухани негіздерін сақтап, ұлттық бірлікті, мәдени сәйкестікті нығайтуда маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, ұмытылып бара жатқан дәстүрлерді қайта жаңғырту арқылы қазақ халқы өзінің мәдени мұрасын сақтап, ұрпақтарға аманат етеді.
Бүгінгі мақалада қазақ халқының салт-дәстүрлерінің мәні мен маңызын тереңірек зерттеп, олардың қазіргі таңда қоғамдағы рөлін, ұмытылып бара жатқан дәстүрлерді жаңғырту жолдарын және қазақ тілінің дәстүрлермен байланысын ашып көрсететін боламыз. Қазақ мәдениетінің байлығын және ұлттық құндылықтарды сақтап қалудың маңыздылығын түсіндіре отырып, оқырманды ұлттық дәстүрлердің құндылығын бағалауға және сақтауға шақырамыз.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері ғасырлар бойы көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты болып, табиғи ортаның, шаруашылықтың, әлеуметтік жағдайлардың өзгеруіне сәйкес дамып, әр кезеңде өзіндік ерекшеліктерге ие болды. Дәстүрлердің қалыптасуында ұлттың этникалық және әлеуметтік құрамы, діні мен ділі, тұрмыс-тіршілігі үлкен рөл атқарған. Қазақ қоғамында әрбір дәстүрдің тәрбиелік мәні зор болды. Әр рәсім адамды моральдық және рухани тұрғыда тәрбиелеуге, қоғамның тәртібін сақтауға бағытталған.
Көшпелі өмір салты қазақтың рухани өмірінде де із қалдырды. Көшпенді қазақтар табиғатпен тығыз байланыста болғандықтан, олардың дәстүрлері көбінесе табиғаттың құбылыстарына, жыл мезгілдеріне, мал шаруашылығына сәйкес келді. Мысалы, көктем мен күз мезгілінде орындалатын «көрісу» және «наурыз мейрамы» сияқты дәстүрлер жыл мезгілінің ауысуына, табиғаттың жаңғыруына байланысты қалыптасқан. Бұл мейрамдар мен дәстүрлер арқылы қазақтар табиғаттың құдіретін құрметтеп, оның күштеріне табынған.
Қазақ қоғамында дәстүрлердің қалыптасуына тағы бір маңызды фактор – әлеуметтік құрылымдар мен туыстық байланыстар. Қоғамның негізі болып табылатын ру-тайпалық жүйе дәстүрлердің сақталуы мен берілуіне ықпал етті. Әрбір ру өз дәстүрлерін ұрпақтан ұрпаққа беріп, оны сақтаудың басты міндеті ретінде санады. Құдалық салты арқылы екі ру арасында туыстық байланыс орнатып, қоғамдағы әлеуметтік тәртіпті нығайтты.
Қазақ қоғамында көптеген салт-дәстүр уақыт өте келе өзінің бастапқы мән-мағынасын жоғалтып, кейбірі ұмытылып кетті. Бұл дәстүрлер негізінен көшпелі өмір салтымен тікелей байланысты болғандықтан, олардың бүгінгі таңда заманауи қоғамның талаптарына сәйкес келмеуі олардың сиреуіне себеп болды.
Асар – қазақтың көне дәстүрлерінің бірі. Асар кезінде ауыл тұрғындары немесе рудың адамдары біреуге үй салуға, қоныс аударуға, егін жинауға, мал бағуға көмектесетін. Ұйымдастырған адамға ешкім төлем төлемейтін, оның орнына қатысқандарға ас беріледі. Бұл дәстүр қазір сирек орындалады, бірақ ауылдық жерлерде кейде асар дәстүрі сақталған болуы мүмкін.
Енші беру – бұл дәстүрде ата-ана балаларына жеке мал, мүлік немесе шаруашылықты дербес жүргізу үшін беретін. Бұрын бұл дәстүр баланың дербестенуінің маңызды белгісі болған. Ата-анасы отау құрған баласына мал беріп, шаруашылық жүргізуіне көмектескен. Қазіргі заманда жастар көбінесе қалаға көшіп, дербес өмір сүруге тырысады, сондықтан бұл дәстүр біртіндеп жойылып барады.
Жылу жинау – бұрын қазақ қоғамында бір адам немесе отбасы қиын жағдайға тап болса, ауыл болып немесе ру болып оларға көмек көрсеткен. Жылу жинау дәстүрі арқылы адамдар ортақ мақсатта бірігіп, қиындықты бірге жеңуге ұмтылған. Бүгінде бұл дәстүр сирек кездеседі, көбінесе қайырымдылық шараларына айналып кетті.
Құда түсу – ертеректе құда түсу рәсімі өте маңызды болған. Бұл тек екі жас арасындағы некеге байланысты келісім ғана емес, екі отбасы, тіпті екі ру арасындағы байланысты бекіту құралы ретінде қаралған. Қазіргі заманда құдалықтың мәні өзгеріп, оның тек символикалық рөлі қалды.
Көтендестіру – екі жақтың арасындағы кикілжіңді немесе дау-дамайды бейбіт жолмен шешу үшін қолданылған салт. Бұл дәстүрде дауласқан тараптар бір-бірінің артынан сүйісіп (көтеннің ұшын тигізу арқылы) татуласқан. Бұл ерекше рәсім – татулық пен келісімге келудің белгісі болып есептелген. Оның мақсаты дауды шешіп, жаулықты бейбіт жолмен тоқтату болған.
Көтендестіру салты бүгінде сақталмаған. Оның басты себебі – заманауи өмір сүру салты мен жаңа әлеуметтік құндылықтар. Бейбітшілікке келудің басқа жолдары қазіргі қоғамда кеңінен қолданылғандықтан, бұл салт өзінің маңыздылығын жоғалтып, тек тарихтың бір бөлшегіне айналды.
Балдыз қалың – қайтыс болған әйелінің сіңлісін, яғни балдызын, сол отбасының күйеуіне қосу үшін берілетін қалыңмал. Бұл салттың негізі отбасылық қарым-қатынасты үзбеу және балаларды жетім етпеу мақсатынан туған. Балдыз қалың салты арқылы жесір қалған ер адам қайтыс болған әйелінің сіңлісіне үйленуге құқығы бар болған. Осы арқылы отбасылар арасындағы туыстық байланыс сақталып, балалардың туған әулетінен кетпей, сол отбасында тәрбиеленуі қамтамасыз етілген.
Балдыз қалың салты қазақ қоғамының патриархалды кезеңдерінде өзектілігін жоғалтпағанымен, қазіргі заманның әлеуметтік және моральдық құндылықтарына сәйкес келмегендіктен, ұмыт қалған. Қазіргі уақытта жесір қалған адамға немесе балдызды алуға қатысты мұндай рәсімдер орындалмайды, себебі жаңа заңдар мен моральдық нормалар бұл салтты қолдамайды.
Дегенмен, бұл дәстүр қазақ халқының бұрынғы өмірінде отбасы бірлігі мен әлеуметтік қатынастардың ерекше мәнге ие болғанын көрсетеді. Балдыз қалың салтының жойылуы қазақ қоғамының заманауи талаптарға бейімделуі мен жаңа әлеуметтік нормаларға көшуінің нәтижесі.
Аушадияр – қазақ халқының үйлену тойларында орындалатын ерекше дәстүрлі ән айту рәсімі. Бұл ән тек үйлену тойларында айтылып, жаңадан үйленген жас жұбайларға арналған тілектер мен баталарды білдіретін дәстүрлі музыкалық жоралғы болған. Аушадияр көбінесе келін мен күйеу жігіттің туыстары, жақындары жиналған тойда орындалған.
Бүгінгі күнде бұл дәстүр қазақ тойларында сирек кездеседі немесе толықтай ұмытылған. Оның орнына қазіргі заманда жаңа музыкалық бағыттар мен дәстүрлер пайда болды. Аушадиярды білетін адамдар мен орындаушылар азайғандықтан, бұл салт біртіндеп халық арасында жойылып кетті.
Жиенқұйрық – қазақтың әдет-ғұрпында жиенге арналып өткізілетін ерекше дәстүр. Қазақтарда нағашы мен жиеннің қарым-қатынасы ерекше құрметке ие болған. Жиен нағашыларына алғаш рет арнайы барып, қонақ болғанда, оған «жиенқұйрық» деген арнайы қонақасы берілген. Бұл дәстүрде жиенге сый-құрмет көрсетіліп, оған қой сойылып, құйрық май мен сыйлықтар берілген. Дәстүр атауының өзі жиенге арнайы сойылған қойдың құйрық майын беру рәсімімен байланысты.
Қазіргі қазақ қоғамында жиен мен нағашы арасындағы байланыс бұрынғыдай терең салттарға негізделмегенімен, туыстық қарым-қатынас әлі де сақталған. Жиенқұйрық дәстүрі ұмытылғанымен, оның маңыздылығы қазақ халқының ұрпақ жалғастығы мен туысқандық қатынастардың символы ретінде тарихта қалған.
Қой басты – қазақ халқының қонақ күту мәдениетінің бір бөлігі болған дәстүр. Қой сойылып, оның басы аса құрметті қонаққа ұсынылған. Бұл дәстүрдің тамыры тереңде, әрі оның өзіндік ережелері мен мән-мағынасы бар. Қойдың басын беру – үй иесінің қонаққа деген ерекше құрметін, мәртебесін көрсеткен.
Бұл дәстүр қазақтың ұмыт қалған салттарының бірі болып табылады. Бұл дәстүр негізінен мал союмен және қойдың басын тарту рәсімімен байланысты, алайда қазіргі заманда ол сирек орындалып немесе кейбір өңірлерде толықтай ұмытылған.
Сыралғы дәстүрі қазақ халқының көне салттарының бірі болып табылады, бірақ ол бүгінде көпшілікке ұмыт болып кеткен. Сыралғы – біреудің үйіне немесе туысына ұзақ сапарға шыққан кезде барған қонаққа, әсіресе аға буын өкілдеріне құрмет көрсету мақсатында жасалған сыйлық. Бұл сыйлық әдетте азық-түлік, киім-кешек немесе басқа қажетті заттардан тұрады.
Сыралғының негізгі мақсаты – қонаққа және оның отбасы мүшелеріне көрсетілген құрмет пен ілтипат. Ол адамды ұзақ жолға аттанар алдында, оның жолы болсын, өмірі берекелі болсын деген жақсы тілектермен бірге беріледі.
Бүгінгі таңда сыралғы дәстүрі көбінесе ұмыт болып, оның орнына басқа сыйлықтар мен дәстүрлер пайда болды. Әсіресе қалалық жерлерде және заманауи өмірдің қарқынды жағдайында сыралғының орын алғаны сирек кездеседі. Алайда, сыралғы салтының тарихи маңызы мен оның қазақ мәдениетіндегі орны назардан тыс қалған жоқ.
Қазақ халқының көптеген дәстүрлері заманауи қоғамда сақталып, жаңа мән-мағынаға ие болды. Кейбір дәстүрлер жаңғыртылып, қайтадан қолданысқа енгізілді. Бұл дәстүрлер бүгінгі күннің талабына сәйкес өзгеріске ұшырағанымен, олардың тәрбиелік, рухани мәні әлі де үлкен маңызға ие.
Шілдехана – жаңа туған сәбидің құрметіне жасалатын дәстүрлі той. Бұл той бала өмірге келген соң жасалады, оған туыстары, көршілері жиналып, баланың ұзақ өмір сүруін, денінің сау болуын тілеп, баталарын береді. Қазіргі заманда шілдехана тойы көп жағдайда туған күн тойымен алмастырылып жүр, бірақ бұл дәстүрдің маңызы сақталып отыр.
Бесікке салу дәстүрі бүгінге дейін сақталып келеді. Бұл дәстүр қазақ халқының ұлттық мәдениетінде маңызды орын алады және жаңа туған нәрестенің денсаулығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында орындалады. Бесікке салу рәсімі, әдетте, нәресте туғаннан кейін белгілі бір уақыт өткен соң өткізіледі және ол үлкен қуанышпен тойланады.
Бұл дәстүр көп жағдайда ауылдық жерлерде және қазақ мәдениетін терең түсінетін отбасыларда кеңінен сақталған. Қалаларда да осы дәстүрге мән беретін отбасылар оны өздерінің ұлттық мәдениетін сақтаудың бір жолы ретінде қабылдайды.
Тұсау кесу – сәбидің алғашқы қадамдарын жасауына байланысты ұйымдастырылатын рәсім. Бұл рәсімде баланың тұсауын кесіп, оның болашақтағы өмірінің оң болуын, сүрінбеуін тілейді. Тұсау кесу рәсімі әлі де кеңінен қолданыста және заманауи қазақ отбасыларында жиі орындалады.
Сүндет той – бұл ұл баланың діни және мәдени тұрғыдан ер жеткендігін білдіретін дәстүр. Бұл той ұл баланы сүндетке отырғызу рәсімімен байланысты, ол әлі күнге дейін өз маңызын сақтап келеді. Сүндет той тек діни рәсім емес, сонымен қатар баланың қоғамдағы орнын айқындайтын маңызды әлеуметтік шара ретінде қаралады.
Бата беру – үлкендер тарапынан берілетін бата қазақ қоғамында ерекше орын алған. Бата беру арқылы адамдар бір-біріне ізгі тілектерін жеткізіп, өмірдегі мақсаттарына қол жеткізуіне тілеулес болған. Бүгінгі таңда да бата беру дәстүрі сақталып, әртүрлі өмірлік жағдайларда, тойларда, жаңа іс бастарда орындалады.
Ат тергеу – бүгінге дейін қазақ халқының өмірінде сақталып келген ұлттық дәстүрлердің бірі болып табылады. Бұл дәстүр негізінен қазақ қоғамында үлкенді құрметтеу мен ізеттілікті көрсету мақсатында қалыптасқан. Ат тергеу дегеніміз – келіннің қайын жұртының үлкендерін өз есімімен атамай, оларға арнайы құрметті ат қоюы. Мысалы, ер адамның атын тура атамай, «мырза», «қожайын», «ереке» деп атаған. Ал қайын енелерді, қайын ағаларды «ақ әже», «үлкен аға» деп атайтын болған.
Бүгінгі таңда бұл дәстүр негізінен ауылдық жерлерде көбірек сақталып отыр. Алайда қала тұрғындарының арасында да, әсіресе, ұлттық салт-дәстүрлерге ерекше мән беретін отбасыларда бұл әдет қолданыста. Ат тергеу қазақтың инабаттылық пен құрмет көрсетуді дәріптейтін маңызды мәдени элементтерінің бірі болып қала береді.
Қыз ұзату және келін түсіру – бұл тойларда орындалатын дәстүрлер заманауи қоғамда ерекше мәнге ие. Қыз ұзату рәсімі қызды жаңа үйге аттандыруды білдіреді, ал келін түсіру оның жаңа отбасыға қосылуын бейнелейді. Бұл дәстүрлер қазіргі заманда ұлттық киімдер кию, дәстүрлі әндер айту, бата беру сияқты жаңа элементтермен байытылып, тойлардың ажырамас бөлігіне айналған.
Құлақ тесу – қазақ халқының қыз балаға қатысты ежелден келе жатқан салттарының бірі. Бұл дәстүр көбінесе қыз баланың өсіп, бойжеткенінің белгісі ретінде қабылданған. Құлақ тесу рәсімі әдетте қыз баланың 5-6 жасында орындалады, бірақ кейде ертерек немесе кешірек те жүзеге асуы мүмкін. Дәстүр бойынша, қыздың құлағына әдемі сырғалар тағылады, бұл оның жаңа кезеңге өтуін, әйелдер әлеміне аяқ басқанын білдіреді.
Құлақ тесу дәстүрі бүгінге дейін сақталған, бірақ бұл рәсімнің мағынасы мен жүзеге асу формасы өзгеріске ұшыраған. Қазіргі уақытта көбінесе медициналық мекемелерде немесе арнайы салондарда тесіледі, бұл гигиеналық тұрғыдан қауіпсіз болу үшін жасалады. Алайда, дәстүрлі отбасыларда бұл рәсім әлі де белгілі бір салтанатты жағдайда өткізіліп жатады, тіпті кейбір жерлерде қыздың құлағын тесу үлкен той ретінде де аталып өтіледі.
Құлақ тесу дәстүрі бүгінде эстетикалық мәнге ие болғанымен, оның түпкі мақсаты қыз баланың бойжетуінің символы ретінде қалыптасқан.
Иткөйлек дәстүрі қазақ халқының өмірінде ерекше орын алатын салттардың бірі болғанымен, бүгінде ол сирек сақталып келеді. Бұл дәстүр бойынша жаңа туған нәрестеге алғашқы киім ретінде «иткөйлек» кигізіледі. Иткөйлек – өмірге келген нәрестенің өмірі ұзақ болсын деген ниетпен қолдан тігілетін жеңіл көйлек. Бұл көйлекке «ит» деген атау берілуі нәрестенің жаны шапшаң, денсаулығы мықты болсын деген ырыммен байланысты.
Бүгінде иткөйлек дәстүрі көбінесе ауылдық жерлерде немесе ұлттық салт-дәстүрлерге мән беретін отбасыларда ғана сақталған. Қала тұрғындары арасында бұл дәстүр азайып бара жатса да, қазақ мәдениетінің бір бөлігі ретінде белгілі. Кейбір отбасылар жаңаша түсінікпен балаларына иткөйлекті киіп, оған қатысты ғұрыптарды сақтайды.
Тілашар дәстүрі – қазақ халқының бала тәрбиесіне байланысты маңызды салттарының бірі. Бұл дәстүр баланың алғаш мектепке баруы немесе әріп тануды үйренуімен байланысты тойланып, оның жаңа өмірге қадам басқанын білдіреді. Тілашар рәсімінде ата-аналар баланың білім алуға жасаған алғашқы қадамына батасын береді, ал той барысында үлкендер баланы білімге шақырып, оқудың маңыздылығын түсіндіреді.
Бүгінгі таңда тілашар дәстүрі кеңінен сақталып келеді, әсіресе ауылдық жерлерде немесе қазақы дәстүрлерді ұстанатын отбасыларда бұл салт әлі де жанданып тұрады. Көптеген ата-аналар балаларының мектепке барған күніне арнайы той жасап, баланы қуанышпен шығарып салады. Әдетте тілашар тойында балаға кітап, оқу құралдары немесе басқа білімге байланысты сыйлықтар беріледі. Бұл дәстүр баланың білімге деген қызығушылығын арттыруды және оның жаңа белестерге жетуін қолдауды мақсат етеді.
Қазіргі уақытта тілашар рәсімінің өткізілу формасы өзгерсе де, оның негізгі мәні білімге, оқу-ағартуға деген құрмет көрсету әлі де сақталған.
Қазақ халқының ең танымал дәстүрлерінің бірі – қонақжайлық. Қонақ күту, оларға құрмет көрсету қазақ қоғамында үлкен орын алған. Қонақжайлылық тек қонақтарға тамақ беру немесе оларды күтіп алу ғана емес, бұл – қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасуының және оның мәдени құндылықтарының көрінісі.
Қазақта қонақтарды қабылдаудың бірнеше түрі бар: «арнайы қонақ», «құдайы қонақ», «құда-қонақ», «сыйлы қонақ». Әрбір қонаққа ерекше көңіл бөлініп, олардың әрқайсысына арналған дәстүрлі рәсімдер орындалған. Мысалы, құда келгенде арнайы қонақасы беріліп, қонақтарды құрметтеу үлгісі ретінде құйрық-бауыр асатыны белгілі. Бұл дәстүр құда түсу рәсімінде туыстық қатынастарды нығайтып, екі жақтың арасындағы татулық пен сыйластықты білдірген.
Қонақжайлылық қазақтың күнделікті өмірінің маңызды бөлігіне айналған. Әр үйдің есігі қонақтарға ашық болған. Қазақтың «Қонақ келсе, құт келеді» деген мақалы осы дәстүрдің тереңдігін көрсетеді. Қонақ келгенде үй иелері оған міндетті түрде дастарқан жайып, ықыласына бөлеуге тырысады. Бұл дәстүр бүгінгі күнде де өз маңызын жоғалтпаған, қазіргі заманда қазақ отбасылары арасында қонақжайлық әлі де сақталып келеді.
Қонаққа ет асу – қазақтың қонақ күтудегі ең құрметті салты. Ет дастарқанға қойылып, қонақтарға арнайы үлестіріледі. Бұл рәсім әрқашан қонақтың құрметіне байланысты болған. Қазіргі заманның талаптарына сәйкес, бұл дәстүр өзгеріске ұшырағанымен, қонаққа деген құрмет пен ықылас өзгермеген. Заманауи қоғамда қонақ күтуге арналған мейрамханалар мен арнайы орындар пайда болды, бірақ үйде қонақ күту дәстүрі әлі күнге дейін кеңінен қолданылады.
Қазіргі қазақ қоғамында дәстүрлердің рөлі үлкен өзгеріске ұшырап, кейбіреуі заманауи өмір салтына бейімделіп келеді. Қазақ дәстүрлері ұрпақтан ұрпаққа берілуі арқылы бүгінгі таңда ұлттық бірегейлікті сақтауға, ұлттың рухани және мәдени мұрасын нығайтуға ықпал етеді. Көптеген жастар мен жас отбасылар үшін дәстүрлердің орындалуы тек формальды рәсім емес, олар үшін өзінің қазақ екендігін көрсетудің бір жолы ретінде көрініс табады.
Заманауи қазақ дәстүрлері тек тойлар мен мейрамдарда ғана емес, күнделікті өмірде де орындалып жүр. Мысалы, үлкендерге құрмет көрсету, отбасы құндылықтарын сақтау, қазақ тілінде сөйлеу, ұлттық тағамдарды жасау сияқты күнделікті өмірде де дәстүрлердің сақталып отырғандығы байқалады.
Кейбір салт-дәстүрлер бүгінгі күні ұмытылғанымен, олардың қоғамдағы тәрбиелік және рухани мәні зор болған. Қазіргі заманда осы дәстүрлерді қайта жаңғырту маңызды мәселе болып отыр. Қазақ қоғамының дамуында, әсіресе, отбасылық байланыстарды, бірлік пен ынтымақты нығайтуда бұл дәстүрлердің рөлі ерекше еді.
Асар сияқты дәстүрлер халықты ортақ мақсатқа жұмылдырып, қоғамдық бірлікті нығайтқан. Адамдар бір-біріне көмек көрсетіп, үлкен шаруаларды бірге атқаратын. Бұл дәстүрді қайта жаңғырту ауылдық жерлерде ғана емес, қалалық аймақтарда да көмек көрсетудің жаңа тәсілі ретінде енгізуге болады. Әлеуметтік жобалар, волонтерлік ұйымдар арқылы бұл дәстүрді жаңарту қазақ қоғамының ұжымдық рухын, өзара көмек көрсету құндылықтарын нығайтар еді.
Жылу жинау – бір адам немесе отбасы қиыншылыққа тап болған жағдайда бүкіл қауым бірлесіп көмектесетін дәстүр. Бұл дәстүр қазіргі уақытта қайырымдылық шараларымен алмастырылып келеді, бірақ оның түпкі мәнін ескере отырып, қазақ қоғамында жылу жинаудың рухын жаңғыртуға болады. Әсіресе, ауылдық аймақтарда бұл дәстүр арқылы қоғамдағы әлеуметтік байланыстарды күшейтуге, қиын жағдайларға тап болған отбасыларға көмек көрсетуге ықпал етуге болады.
Қазақ халқының салт-дәстүрлерін жаңғырту мен сақтауда мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың, білім беру орындарының және мәдениет мекемелерінің рөлі зор. Тәуелсіздік алғаннан бері ұлттық мәдениетті жаңғырту, қазақ тілін дамыту, ұлттық болмысты сақтап қалу мақсатында мемлекет тарапынан бірқатар шаралар қолға алынды. Дегенмен, ұлттық дәстүрлерді сақтап, жаңғырту тек мемлекеттік бағдарламалармен шектеліп қалмауы тиіс. Қоғамдық деңгейде бұл мәселеге үлкен назар аудару қажет.
Мектептерде, жоғары оқу орындарында ұлттық дәстүрлерді оқыту, олардың тәрбиелік маңызын түсіндіру бағдарламалары әзірленуі қажет. Әсіресе, қазақтың рухани байлығын, салт-дәстүрлерінің мән-мағынасын жастарға жеткізу үшін мәдениет қайраткерлері, ғалымдар, педагогтар белсенді атсалысуы тиіс.
Қазіргі таңда әртүрлі этнографиялық көрмелер, ұлттық фестивальдер, мәдени шаралар арқылы қазақтың көне салт-дәстүрлері қайта жаңғыруда. Мысалы, жыл сайынғы «Наурыз мейрамы», «көкпар» сияқты ұлттық спорт түрлерінің жарыстары, «қазақ үйі» көрмелері осының айқын дәлелі. Мұндай шаралардың арқасында қазақ халқының көне салт-дәстүрлері бүгінгі күнде қайта жаңғырып, оларды заманауи қоғамда сақтап қалудың жаңа жолдары іздестірілуде.
Сондай-ақ, мемлекеттік деңгейде қазақ халқының салт-дәстүрлері мен ұлттық мәдениетін насихаттайтын жаңа медиа жобаларды жүзеге асыру қажет. Кино, теледидар, интернет арқылы қазақ халқының рухани байлығын насихаттау жас ұрпақтың ұлттық құндылықтарға деген қызығушылығын арттырып, оларды құрметтеуге үйретеді.
Қазіргі заманда қазақ халқының дәстүрлерінің өзгеруі мен жаңғыруы көп жағдайда өмір сүру салтының өзгеруімен тікелей байланысты. Бүгінгі күні урбанизация, ғаламдану және ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы ұлттық дәстүрлердің жаңа қырынан қарастырылуына ықпал етті. Әсіресе, қалалық жерлерде кейбір дәстүрлер жаңа мәнге ие болып, заманауи қоғамның талаптарына бейімделіп отыр.
Мысалы, бұрын тек ауылдық жерлерде орындалатын «тұсау кесу» және «шілдехана» сияқты дәстүрлер қалалық отбасылар арасында да кеңінен таралып отыр. Қазіргі кезде бұл рәсімдер арнайы мерекелік шаралар түрінде өткізіліп, ұлттық нақыштағы киімдер кию, дәстүрлі әндер орындау секілді жаңа элементтермен толықтырылған.
Сонымен қатар, қазақтың ұлттық мейрамдары да заманауи қоғамда жаңа сипатқа ие болып отыр. «Наурыз мейрамы» бұрынғы заманда табиғаттың жаңғыруын тойлаумен байланысты болса, бүгінгі таңда бұл мейрам ұлттық бірлікті, қоғамдағы татулық пен достықты бейнелейтін мерекеге айналды. Наурыз мейрамының аясында көптеген мәдени шаралар, спорттық ойындар, ұлттық тағамдар жәрмеңкелері өткізіліп, қазақ халқының рухани жаңғыруының символына айналып отыр.
Жастар арасында да ұлттық дәстүрлерге деген қызығушылық артуда. Бүгінгі таңда жастар ұлттық киімдерді, әсіресе, тойлар мен мерекелерде киюге бейімделіп, ұлттық тағамдарды жасауды, ұлттық өнермен айналысуды қайта жаңғыртып жатыр. Әлеуметтік желілер мен заманауи технологиялар арқылы қазақтың көне дәстүрлері мен мәдениетінің жаңа қырларын көрсетуге, насихаттауға мүмкіндік туды.
Ұмытылған дәстүрлерді қайта жандандыру, жастар арасында ұлттық мәдениетке деген қызығушылықты арттыру – ұлттық сананың жаңғыруының басты мақсаты болуы тиіс. Қазақ халқының салт-дәстүрлері тек өткен өмірдің көрінісі ғана емес, олар бүгінгі күнде де өзекті, рухани құндылықтарды сақтап қалудың және ұлттың болашағын қалыптастырудың негізі болып табылады.
Ұрпақтан ұрпаққа берілетін ұлттық дәстүрлер арқылы қазақ халқы өзінің тарихи жадын, мәдени мұрасын сақтап, болашақ ұрпаққа аманат етеді.
Қазақтың әрбір салт-дәстүрі тек рәсімдерге ғана емес, тәрбиелік мәні мен терең философияға негізделген. Әсіресе, отбасылық дәстүрлер қазақ қоғамында ерекше орын алған. Отбасы – қазақтың рухани, мәдени тірегі және ұлттың болашақ дамуының негізі. Сондықтан да қазақ дәстүрлері отбасы мен ұрпақтар сабақтастығын нығайтып, ата-аналардың міндеті ретінде бала тәрбиесіне үлкен көңіл бөлген.
«Бесікке салу», «қырқынан шығару», «тұсау кесу» сияқты дәстүрлер баланың өмірінің алғашқы кезеңдерінде ата-ананың, ата-әженің, туыстарының қатысуымен орындалып, ұрпақ тәрбиесінің басталуын бейнелейді. Әсіресе, «бесікке салу» рәсімі қазақ үшін баланың өмірінде маңызды сәттің басталуын білдіреді. Бесік тек физикалық жайлылықты емес, сонымен қатар баланы рухани тәрбиелеудің символы болды. Бесікке салу арқылы балаға мықты денсаулық, береке-бірлік, ұзақ өмір тілейді.
Баланы тәрбиелеуде қазақ халқы ата-баба дәстүрлеріне сүйенген. Әрбір баланы қоғамның толыққанды мүшесі ретінде тәрбиелеу үшін оған жастайынан қазақы құндылықтар мен рухани қағидаларды үйрету маңызды деп саналған. Мысалы, қазақ халқы үлкендерге құрмет көрсетуді бала кезден бастап үйреткен. Бұл дәстүр тек отбасы ішіндегі қарым-қатынастарға ғана емес, қоғамдағы сыйластықты сақтаудың да негізі болып табылады.
«Қыз бала тәрбиесі» де қазақ дәстүрлерінде ерекше мәнге ие болған. Қыз балаға қамқорлық көрсету, оны болашақ отбасының берекесі ретінде тәрбиелеу, оған ұлттық құндылықтар мен инабаттылық, парасаттылық, адалдық қасиеттерін сіңіру басты мақсаттардың бірі болды. Қызды ұзату – тек той ғана емес, болашақ келіннің жаңа ортаға қосылуының маңызды сәті ретінде қаралды. Қазақ халқында келінге деген құрмет ерекше орын алған. Келін отбасының ұйытқысы, шаңырақтың сақтаушысы, болашақ ұрпақты тәрбиелеуші ретінде маңызды рөл атқарған.
Сонымен қатар, «ұл бала тәрбиесі» қазақ қоғамында батырлыққа, қайраттылыққа, ерлікке баулумен тығыз байланысты болған. Ұл баланы жастайынан атқа мінгізіп, қолына қару ұстатып, оны отбасының және рудың қорғаушысы ретінде тәрбиелеген. Қазақтың көне батырлар жыры, ертегілері, аңыздары ұл балалардың бойына елді қорғау, отанды сүю, ержүректік қасиеттерін дарытты. Бүгінгі күнде де ата-аналар ұлдарын жауапкершілікке, еңбекқорлыққа тәрбиелеуде қазақтың көне салттарын жаңғыртып жатыр.
Қазақ тілі мен дәстүрлерінің өзара байланысы – ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі. Тіл дәстүрлердің сақталуына және олардың ұрпақтан ұрпаққа берілуіне үлкен ықпал етеді. Әрбір дәстүрлі рәсім мен салт-сананың өзіне тән тілдік ерекшеліктері бар, олар қазақ тілінің байлығын, көркемдігін көрсетеді.
«Бата беру» дәстүрі қазақ халқының рухани мәдениетінде ерекше орын алады. Батаның әр сөзі адамның өміріне бағытталып, оған сәттілік, береке, амандық тіленеді. Бұл дәстүр арқылы тілдің қадірі мен мәні артады, қазақ халқының ұрпақтарға деген ықыласы мен қамқорлығы көрінеді.
Қазақтың «мақал-мәтелдері», «нақыл сөздері», «жырлары» – халықтың дүниетанымын, өмірлік философиясын бейнелейтін маңызды мәдени мұра. Олар дәстүрлі рәсімдер мен салт-саналарда жиі қолданылады. Мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер салт-дәстүрлердің маңызын түсіндіруде, тәрбиелік мәнін жеткізуде үлкен рөл атқарады. Әрбір дәстүрдің құндылығын мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер арқылы түсіну, оның түпкі мәнін ұғу мүмкіндігі бар.
Қазақ тілі дәстүрлермен тығыз байланыста болғандықтан, ұлттық дәстүрлерді жаңғырту мен сақтау барысында тілдің де рөлі ерекше. Тіл арқылы дәстүрлердің мән-мағынасы, олардың қоғамдық және тәрбиелік құндылықтары ұрпақтарға жеткізіледі. Сондықтан да қазақ тілінің байлығын сақтау, дамыту және оны дәстүрлермен байланыстыра отырып, ұлттық мәдениетті жаңғырту – маңызды міндеттердің бірі.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен тілінің бірлігі – ұлттық мәдениеттің тірегі. Олар халықтың рухани байлығын, мәдени мұрасын сақтап қалуға ықпал етеді. Ұлттық дәстүрлерді сақтап, жаңғырту арқылы қазақ халқының тарихы мен мәдениетін болашақ ұрпаққа аманат етіп қалдыруға болады. Тіл мен дәстүрлердің бірлігін сақтау, ұлттық болмысты нығайту – әрбір азаматтың, әрбір ұлттың міндеті.
Түйін: Қазақ халқының салт-дәстүрлері – ұлттың рухани байлығының және мәдени мұрасының ажырамас бөлігі. Олар ұрпақтан ұрпаққа беріліп, қазақ қоғамының өмірінде маңызды рөл атқарған. Әрбір дәстүрдің терең мағынасы мен тарихи мәні бар, олар ұлттың бірлігін, тәрбиелік құндылықтарын, мәдени болмысын сақтауда маңызды орын алады.
Кейбір дәстүрлердің ұмытылуы немесе өзгеруі қазіргі заманның талаптарына сай болып отыр. Дегенмен, осы дәстүрлерді жаңғырту және қайта жандандыру арқылы ұлттық құндылықтарды сақтау, жастар арасында ұлттық сананы қалыптастыру мүмкіндігі бар. Ұмытылған дәстүрлерді зерттеп, олардың тәрбиелік және мәдени мәнін түсіндіру арқылы қоғамның рухани байлығын арттыруға болады.
Қазіргі заманда қазақ халқының дәстүрлерін сақтау мен жаңғыртуда мемлекеттік бағдарламалар мен қоғамдық ұйымдардың рөлі зор. Мектептер мен жоғары оқу орындарында ұлттық дәстүрлерді оқыту, мәдени шаралар мен мерекелерді өткізу арқылы дәстүрлерді қайта жандандыруға болады. Қоғамдық деңгейде дәстүрлерді сақтау мен насихаттау үшін жаңа медиа жобаларды жүзеге асыру, ұлттық мәдениет пен тілдің мәнін түсіндіру қажеттігі туындайды.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері ұлттық бірлікті, мәдени мұраны сақтап, ұрпақтар сабақтастығын нығайтуға ықпал етеді. Қазақтың дәстүрлері арқылы ұлттың мәдени ерекшеліктерін, рухани құндылықтарын насихаттау және сақтау – әрбір азаматтың міндеті. Ұлттық дәстүрлерді қайта жандандыру арқылы қазақ қоғамының мәдени байлығын, рухани болмысын сақтап, болашақ ұрпаққа аманат етіп қалдыруға болады.