Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлері ғасырлар бойы дамып, сақталып келеді. Бұл мұра тек күнделікті тұрмыс-тіршіліктің көрінісі ғана емес, халықтың дүниетанымын, рухани және материалдық байлығын бейнелейтін қазына. Сол бай қазынаның ішіндегі қазақтың ұлттық әшекей бұйымдары ерекше орын алады. Әшекейлер қазақ әйелдерінің күнделікті киім үлгісінің ажырамас бөлігі ғана емес, халықтың рухани болмысы, мәдениеті мен тарихынан сыр шертетін символдық мәнге ие болған. Әрбір әшекейдің өзіндік шығу тарихы, жасалу әдісі және терең мағынасы бар. Осы орайда El.kz ақпарат агенттігінің тілшісі қазақтың ұлттық әшекей бұйымдарын шолып шықты.
Қазақ зергерлік өнерінің тамыры тереңде жатыр. Ол көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты болып, ғасырлар бойы қазақтың қолөнершілері мен зергерлері халықтың мәдениетінің ажырамас бөлігі ретінде дамыды. Зергерлердің шеберлігі тек әшекей жасаумен шектелмей, олар тұрмыстық заттарды да әсемдеп, түрлі қолөнер бұйымдарын жасауда да пайдаланған.
Қазақ зергерлік өнерінің негізгі материалы – күміс. Күміс ерте заманнан бері тек сән үшін ғана емес, адамның денсаулығын жақсартатын қасиеті бар деп есептелген. Сонымен қатар, күміс жаман энергиядан, көзден сақтайды деген сенім болған. Сондықтан күміс қазақтардың ең сүйікті металлына айналды. Кейбір әшекейлер алтыннан жасалса да, қазақ зергерлері көбіне күмісті таңдаған. Қолданылған басқа да материалдар қатарында жібек жіптер, тері, сүйек, бағалы тастар, түрлі ағаш түрлері бар.
Әрбір зергерлік бұйым – үлкен шеберліктің, шыдамдылықтың және рухани дүниетанымның көрінісі. Қазақтың зергерлері өз қолдарымен жасаған бұйымдарға тек көркемдік қасиет беріп қана қоймай, олардың әрбіріне ерекше мән-мағына жүктеп отырған. Әшекейлерде бейнеленген ою-өрнектер мен символикалық элементтер халықтың дүниетанымын, сенімдерін және табиғатқа деген көзқарасын көрсетеді.
Қазақтың зергерлік әшекейлері әйелдерге және ерлерге арналған болып бөлінеді. Әйелдерге арналған әшекейлер кеңінен тараған және көптеген түрлері бар. Олар жас ерекшелігіне, әлеуметтік мәртебесіне, отбасылық жағдайына қарай да бөлінеді. Ерлерге арналған әшекейлер көбінесе салттық немесе тұрмыстық мақсатта пайдаланылған.
Сырға – қазақ әйелдерінің сүйікті әшекейлерінің бірі. Ол жас қыздардан бастап, егде жастағы әйелдерге дейін тағатын әшекей болды. Қазақ қыздарына сырға тағу ерте жастан басталған. Сырға тек сән үшін тағылған жоқ, сонымен қатар қыздың жастығын, көріктілігін, оның отбасындағы орнын және қоғамдағы мәртебесін білдірген. Сырғалардың бірнеше түрі бар: күміс сырға, алтын сырға, таспен әшекейленген сырғалар, ұзын және қысқа сырғалар.
Сырғалар көбінесе қыз-келіншектердің нәзіктігін, сұлулығын көрсетуге арналған. Сондай-ақ сырғалар белгілі бір әлеуметтік мәртебені де көрсетті. Мысалы, зергерлер жасап шығарған үлкен, бағалы тастармен әшекейленген сырғалар дәулетті отбасылардың қыздарына арналса, қарапайым күміс сырғалар орта таптың әйелдеріне тән болды.
Алқа – қазақ әйелдерінің тағы бір сәндік бұйымы. Алқа мойынға тағылатын әшекейлердің ішіндегі ең ерекше және мәні терең әшекей. Ол көбінесе күміс немесе алтыннан жасалып, түрлі бағалы тастармен безендірілген. Алқалар тек сән үшін ғана емес, адамның денсаулығын, оның рухани күшін қорғайды деген сеніммен де тағылған. Қазақтың дәстүрлі алқалары үлкен және күрделі өрнектермен, оюлармен безендірілген.
Алқалардың түрлері сан алуан. Олар өздерінің жасалу тәсіліне, безендірілуіне қарай өзгешеленеді. Мысалы, алқатас – жіпке тізілген моншақтан жасалған әшекей. Алтын алқа – алтынмен жалатылған немесе алтыннан жасалған өңірлік әшекей. Алтын жамбалы алқа – кесек алтыннан соғылған немесе сом алтынмен әшекейленген, шоқ орнатылған алқа. Бойтұмар алқа – тұмар түріндегі сәнді әшекей. Дан алқа – ерте заманда қызметі мен лауазымы жоғары тұлғалар тағатын ерекше белгі.
Оған қоса бірнеше салпыншақтары бар зерленген шашақты алқа, көлемі шағын көкірекше алқа, шар тәрізді сылдырмақтармен безендірілген қозалы алқа, екі қатар алтын не күмістен соғылған қос алқа, төрт бұрышты екі алақаннан тұратын қос тақта алқалар да кездеседі.
Білезік – қазақ әйелдерінің білегіне тағатын сәндік әшекей. Білезік қазақтың ұлттық киімдерінің міндетті элементі ретінде саналған. Әдетте білезіктер күмістен жасалады, бірақ алтын білезіктер де кездеседі. Қазақтың дәстүрлі білезіктері жалпақ және қалың болып келеді. Олар әйел адамның нәзіктігін, сұлулығын және оның мәртебесін көрсетеді. Қос білезік тағу дәстүрі кеңінен таралған.
Білезіктердің дизайны аймақтық ерекшеліктерге байланысты өзгереді. Мысалы, Солтүстік Қазақстанда олар үлбіреген ою-өрнектер мен бұдырлы элементтер арқылы безендірілсе, Оңтүстік Қазақстанда асыл тастар мен шынылар қолданылады. Қолға тағылатын зергерлік бұйымдардың танымал түрлері мыналар:
Бес білезік – қалыңдықтың әшекейлерінің бір бөлігі, шынжыр арқылы байланысқан сақиналар мен білезіктерден тұрады.
Тасты білезік – ұқыпты жақтауға орнатылған асыл тастармен безендірілген.
Жұқа селдір білезік – нәзік, жұқа құрылымы бар білезік, әдетте жеңіл әрі әсем өрнектелген.
Шашбау – қазақтың дәстүрлі әшекей бұйымдарының бірі, ұзын шашқа тағылатын сәндік бұйым. Шашбау қыз-келіншектердің шашына әсемдік беру үшін және шаштың әдемі түсуіне ықпал ету мақсатында қолданылады. Ол күміс, алтын немесе асыл тастардан жасалып, сәнді шынжырлар мен түрлі моншақтармен безендіріледі. Шашбау шашты тарағанда әрі жүрген кезде сыңғырлап, әдемі дыбыс шығарып, сәндік қызмет атқарады. Сонымен қатар, шашбау шаштың тез өсуіне және оның ауыр болмауына әсер етеді деген түсінік бар.
Шолпы – ұзын шашқа тағылатын әшекей бұйым. Қазақ қыздары үшін шолпы маңызды әшекейлердің бірі болған. Шолпының негізгі қызметі – қыздың шашын әсемдеп, оған әуезді дыбыс беру. Қыздың жүрісінде, қозғалысында шолпының сыңғырлаған әуені ерекше әсемдік беріп, оның көріктілігін арттырған. Сонымен қатар, шолпы шаштың түспеуіне, оның ауыр болмауына көмектесетін.
Жүзік – саусаққа тағылатын сәндік бұйым. Жүзіктің түрлері өте көп. Қыздар мен әйелдер үшін жүзік ерекше мәнге ие болды. Жүзіктердің ішінде «құдағи жүзік» деп аталатын ерекше түрі бар. Бұл жүзікті құдалық кезінде құдағиларына сыйға тартқан.
Құстұмсық жүзігі – қазақ халқының дәстүрлі зергерлік бұйымдарының бірі. Бұл жүзіктің ерекше пішіні құстың тұмсығын еске салады. Құстұмсық әдетте, күмістен немесе алтыннан жасалады және әртүрлі ою-өрнектермен, асыл тастармен безендіріледі.
Құстұмсық жүзігінің сәндік мәнінен бөлек, әйелдің сұлулығын, сәнділігін және мәртебесін көрсететін әшекей болып саналады. Жүзік қалыңдықтың киімінде, сондай-ақ тұрмыстық мерекелерде сәндік әшекей ретінде қолданылады.
Сонымен қатар жүзіктер әйел адамның отбасындағы орнын көрсететін, оның әдемілігін айқындайтын әшекей ретінде пайдаланылды.
Өңіржиек – қазақ халқының дәстүрлі әшекей бұйымдарының бірі, көбінесе қыз-келіншектердің салтанатты киімдерімен бірге тағатын әшекейі. Өңіржиек мойынға тағылатын, ұзынша пішінді, күмістен, алтыннан немесе асыл тастардан жасалатын сәнді бұйым болып табылады. Оның негізгі қызметі – сәндік әрі қорғаныштық мәнге ие болу. Өңіржиектің ортасына асыл тастар орнатылып, ою-өрнекпен әшекейленеді. Бұл әшекей ұлттық киімнің ажырамас бөлігі ретінде халық арасында кеңінен тараған.
Шекелік – қазақтың дәстүрлі әшекей бұйымдарының бірі, қыз-келіншектердің бас киіміне немесе самайына тағатын сәндік әшекей. Шекелік көбінесе сәукеле, бөрік, тақия сияқты бас киімдердің екі жағына қыстырылып, самайға түсіп тұрады. Бұл әшекей күмістен, алтыннан, асыл тастардан немесе моншақтардан жасалып, шынжырлармен және ою-өрнектермен безендіріледі. Шекеліктің басты мақсаты– бас киімге сән беру және әйелдің көркін арттыру. Сонымен қатар, оның сылдырлаған дыбысы да әйелдің жүрісіне нәзіктік қосып, әсемдік береді деп есептелген.
Тұмарша – дәстүрлі қазақ мәдениетінде ерекше орын алатын әшекей әрі бойтұмар. Бұл заттың екі негізгі қызметі бар: сәндік және қорғаныштық. Тұмарша үшбұрыш немесе төртбұрыш пішінді болады, көбінесе күмістен жасалып, кейде асыл тастармен әшекейленеді. Оның ішіне қасиетті аяттар жазылған қағаз немесе дұғалар салынып, адамның жолын, денсаулығын қорғау мақсатында тағылады. Тұмаршаны әдетте әйелдер, балалар, кейде ер адамдар да мойнына немесе киіміне тағып жүретін болған.
Қапсырма – қазақтың ұлттық киімдерінің маңызды әшекейлерінің бірі, киімнің алдыңғы жағын байлап ұстап тұратын сәндік бұйым. Әдетте қапсырма шапан, камзол, кеудеше сияқты сыртқы киімдерді ілмекпен бекіту үшін қолданылады. Қапсырма күмістен, алтыннан, кейде қымбат металдар мен асыл тастардан жасалып, ою-өрнекпен безендіріліп, ұлттық нақыш беріледі. Оның екі бөлігі киімнің екі жағына бекітіліп, оларды бір-біріне ілмектеп байлайды. Қапсырма киімді жинақы етіп көрсетуге ғана емес, сонымен бірге оның сәндік көркіне де әсер етеді.
Ерлерге арналған әшекейлер әйелдерге қарағанда аз болғанымен, олардың да ерекше түрлері бар. Мысалы, ерлер белбеуіндегі күміс немесе алтынмен қапталған тоқалар, жүзіктер және салтанатты жиындарда қолданылатын қарулар да сәндік элемент ретінде әшекейленген.
Күміс белдік – қазақтың ер азаматтарына тән сәндік және тұрмыстық бұйым. Белдіктер тек тұрмыстық қызметін ғана емес, сонымен бірге иесінің әлеуметтік мәртебесін білдіретін. Бай-дәулетті адамдардың белдіктері бағалы тастармен әшекейленіп, алтын немесе күміспен қапталған. Белдіктің бөлек қызметі иесін жаман рухтардан, көзден сақтау деп есептелген.
Жүзік – ер адамдар да жүзікті сәндік мақсатта ғана емес, сонымен бірге олардың қоғамдық дәрежесін білдіретін белгі ретінде таққан. Ерлер жүзіктері әйелдер жүзіктерінен қарапайымдылығымен ерекшеленді.
Қазақ халқының әшекей бұйымдары терең символикалық мәнге ие. Олар адамды жаман көзден, теріс күштерден қорғап, оны рухани жағынан күшейтеді деп есептелген. Әсіресе, күмістен жасалған бұйымдардың ерекше қасиеті бар деп саналған. Сонымен қатар, әшекейлер әйелдің сұлулығын, оның қоғамдағы және отбасындағы орнын бейнелейді.
Әшекей бұйымдардағы ою-өрнектер ерекше символизмге ие. Мысалы, қошқар мүйіз – молшылықты, байлықты білдірсе, гүлдер мен өсімдіктердің бейнелері табиғаттың, тіршіліктің мәнін көрсетеді. Жұлдыздар, геометриялық фигуралар халықтың әлемге, табиғатқа деген көзқарасын білдіреді.
Түйін: Қазақтың ұлттық әшекей бұйымдары – халықтың рухани байлығының, көркемдік талғамының айқын көрінісі. Олар қазақ халқының тарихынан, мәдениетінен, салт-дәстүрлерінен сыр шертетін ерекше құнды мұра болып табылады. Әрбір әшекей бұйым халықтың дүниетанымын, табиғатпен және рухани әлеммен байланысын бейнелеп, қазақ мәдениетінің өзіндік ерекшелігін көрсетеді. Ұлттық әшекейлер тек сәндік зат ретінде ғана емес, адамдардың өміріне мән-мағына беретін, олардың рухани қорғанышы болған қастерлі бұйымдар болып саналады.