Қазақтың ұлттық ойындары – халқымыздың мәдени мұрасы. Ол ғасырлар бойы ата-бабаларымыздың өмір салтымен, дәстүрімен және дүниетанымымен тығыз байланысып келеді. Ұлттық ойындар тек көңіл көтеру немесе бәсекелестік мақсатта ғана емес, сондай-ақ халықтың рухани және физикалық дамуына ықпал етеді. Бүгінгі мақаламызда қазақ ұлттық ойындарының тарихы, түрлері, ерекшеліктері, олардың қазіргі қоғамдағы рөлі мен маңызын қарастыратын боламыз.
Қазақ ұлттық ойындарының шығу тарихы
Қазақ ұлттық ойындары көшпенділердің өмір салтымен тығыз байланысты. Ол өз заманының қажеттіліктеріне сәйкес дамып отырған. Мысалы, ат бәйгесі мен күрес жауынгерлік өнердің бір бөлігі ретінде қарастырылса, ал тоғызқұмалақ және асық ойындары стратегиялық ойлау мен физикалық шеберлікті дамытуға бағытталған.
Профессор Айтқожа Оразбаев ұлттық ойындардың тарихи маңызын ерене зерттеген ғалым.
Ұлттық ойындарымыз халықтың мәдени мұрасы, олар біздің өмір сүру философиямызды айқындайды. Әр ойынның өз тарихы мен мәні бар, олар халықтың өмірінің әртүрлі аспектілерін көрсетеді, - деп жазған болатын.
Қазақтың ұлттық ойындары халықтың әлеуметтік өмірінде маңызды рөл атқарады. Олар мерекелік іс-шараларда, жастарды тәрбиелеуде және халықтың мәдени бірлігін нығайтуда кеңінен қолданылады. Бұл ойындар халықтың тарихы мен дәстүрлерін сақтауға көмектеседі, әрі ұлттық құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуге мүмкіндік береді.
Қазақтың ұлттық ойындарының түрлері мен ерекшеліктері
Қазақ ұлттық ойындары әртүрлі, әрі олардың әрқайсысы өзіндік ережелерімен ерекшеленеді. Осы ретте мынадай ұлттық ойындарды атап өтуге болады:
Ат жарыс – қазақ халқының ұлттық ойыны. Бұл жарыс аттардың жылдамдығын, төзімділігін және бапталғандығын тексеру үшін ұйымдастырылады. Әсіресе, ат бәйгелері мерекелік іс-шаралардың, сонымен қатар маңызды ұлттық мерекелер мен тұсаукесерлердің бір бөлігі болып табылады.Қарақ тарихында жүйріктігімен ел есінде қалған жылқылар аз болмаған. Соның бірі әйгілі Ақан серінің Құлагері. Құлагер қазақ үшін адамдай қадірлі. Құлагер туралы ән, күй, өлең, поэмалардан бөлек оған ешкерткіш орнатылған.
Тоғызқұмалақ – стратегиялық ойындардың бірі. Ол логикалық ойлауды және жоспарлауды талап етеді. Ойынның мақсаты – қарсыластың барлық құмалақтарын өз жағына жинау. Бұл ойынның тарихы терең және ол көшпенді халықтың интеллекті мен стратегиялық ойлау қабілеттерін көрсетеді.
Қазақтың көрнекті жазушысы Сәкен Сейфуллин тоғызқұмалақ туралы «Тоғызқұмалақ – ұлттық ойынымыздың теңдесі жоқ үлгісі, ол біздің халқымыздың зеректігі мен тапқырлығын көрсетеді» деп атап өткен.
Асық ойындары – балалар мен жастар арасында танымал ойын. Олар физикалық белсенділікті, реакция жылдамдығын және шапшаңдықты дамытуға көмектеседі. Асық ойындарының әртүрлі түрлері мен әдістері бар, және олар әрбір өңірде өзіндік ерекшеліктерімен ойналады.
Қазақ зерттеушісі Гүлнар Әбдіғалиева «Асық ойындары балаларға тек ойын ғана емес, сонымен қатар ұлттық құндылықтарды үйрету құралы болып табылады» деп асық ойындарының әлеуметтік рөлін атап өткен.
Ләңгөр – қазақтың дәстүрлі ойыны, ол физикалық күшті, икемділікті және тактиканы талап етеді. Бұл ойынның ережелері мен тапсырмалары күрделі болуы мүмкін, әрі ол халықтың дене шынықтыру мен ұйымшылдығын арттыруға бағытталған.
Қазақстанның спорттанушысы Қайрат Медеубеков «Ләңгөр ойыны халқымыздың дене шынықтыру мен ұйымшылдығын арттыруға бағытталған, әрі ұлттық спорттың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады» деп жазған болатын.
Көкпар – ат үстінде ойналатын командалық ойын. Ойынның мақсаты – қарсыластың атынан қойылған көкпарды (қойдың терісін) өз команданың аймағына жеткізу. Бұл ойын көшпенді халықтың жауынгерлік өнерінің бір бөлігі болып табылады. Көкпар ережелері мен әдістері әр аймақта өзгешеленеді, бірақ негізінен аттардың күш-қуатын, командалық жұмысты және спорттық шеберлікті көрсетеді.
Қыз қуу – ат үстінде ойналатын ойын, мұнда жігіт қызды қуып жетіп, оны қолына түсіруі керек. Бұл ойын көбінесе жастар арасындағы махаббат пен ерліктің белгісі ретінде қарастырылады. Қыз қуу ойындары дәстүрлі мерекелер мен тойларда жиі өткізіледі. Ойынның шарты бойынша, жігіт қызды қуып жетіп, бетінен сүйіп үлгеру керек. Егер белгіленген межеге дейін қызды қуып жете алмаса, онда қыз жігітті қуып жетіп қамшымен ұруы шарт. Бұл ойында аттың жүйріктігі, қыз бен жігіттің ептілігі сыналады. Көңіл көтеру үшін ұймдастырылатын болғандықтан көшпенділер заманында жастар арасында кең тараған.
Жамбы ату – садақпен атудың бір түрі. Ойынның мақсаты – жылжымалы немесе бекітілген нысананы дәл атып, шеберлікті көрсету. Жамбы ату қазақ халқының садақ ату өнерін сақтауға және дамытуға арналған маңызды ойындардың бірі.
Теңге алу – жерге тасталған теңгелерді атпен өтуден бұрын, оларды арнайы құралмен жинау. Бұл ойын аттың дәлдігін және тепе-теңдігін көрсетеді. Теңге алу – ұлттық спорттың ерекше түрі, ол көне дәстүрлер мен құндылықтарды сақтауға бағытталған.
Аударыспақ – екі адамның бір-бірін ат үстінде аударып тастауға тырысатын күрес. Бұл ойын физикалық күш-қуатты, батылдықты және шеберлікті талап етеді. Аударыспақ көшпенділердің жауынгерлік өнерін көрсетуге бағытталған.
Құнан жарыс – ат жарыстарының бір түрі. Мұнда аттардың жылдамдығы мен төзімділігі тексеріледі. Құнан жарыстары ауылдық мерекелер мен ұлттық деңгейдегі жарыстарда өткізіледі.
Жарыс құрт – аттың шапшаңдығын тексеретін ойын. Мұнда аттардың физикалық күш-қуаты мен спорттық шеберлігі бағаланады. Бұл ойын аттың тәрбиесі мен дайындық деңгейін көрсетеді.
Жастарды тәрбиелеудегі рөлі
Қазіргі заманда ұлттық ойындарымыздың маңызы ерекше артты. Олар жастарды тәрбиелеуде, мәдени құндылықтарды сақтауда және спорттық шеберлікті арттыруда маңызды рөл атқарады. Ұлттық ойындардың танымалдығы мен маңызының артуы оларды сақтау және дамыту жөніндегі шаралардың күшейтілуіне әкелді.
Қазақтың мәдениеттанушысы Марат Сәкенов «Ұлттық ойындар жастарды тек физикалық тұрғыда емес, рухани тұрғыда да тәрбиелейді. Олар арқылы жастар өз мәдениетінің тамырларымен танысып, ұлттық құндылықтарды бағалауды үйренеді» деп айтқан еді.
Қазақ ұлттық ойындары физикалық белсенділік пен денсаулықты қолдау, стратегиялық ойлау мен тапқырлықты дамыту, командалық жұмыс пен тәртіптілікке үйретеді. Сонымен қатар қазақтың ұлттық ойындары жастарға мәдениет пен дәстүрді үйретеді, олардың өз мәдени мұраларына деген сүйіспеншілігін арттырады.
Шетелдіктердің қазақ ұлттық ойындарына деген қызығушылығы
Соңғы жылдары өзге елдердің қазақтың ұлттық ойындарына деген қызығушылығы артып келеді. Халықаралық деңгейде өтіп жатқан шаралар мен фестивальдар, сондай-ақ түрлі мәдени алмасу бағдарламалары қазақ ұлттық ойындарын әлемге танытуда маңызды рөл атқарады. Бұл ойындардың ерекшеліктері мен тартымдылығы халықаралық аудиторияны қызықтырады.
Халықаралық мәдениет сарапшысы Джеймс Харрис «Қазақ ұлттық ойындары өздерінің ерекше тарихы мен дәстүрлерімен әлемді таңғалдырады. Олар тек ойын емес, сонымен қатар халықтың мәдениетінің бір бөлігі болып табылады. Бұл ойындарды халықаралық деңгейде таныстыру арқылы біз әр түрлі мәдениеттер арасында көпір саламыз» деген.
V Дүниежүзілік көшпенділер ойындары
2024 жылы Қазақстанда өтіп жатқан V Дүниежүзілік көшпенділер ойындары қазақтың ұлттық ойындарын халықаралық деңгейде таныстыруға үлкен мүмкіндік берді. Бұл шараға әлемнің түрлі елдерінен келген қатысушылар қазақ ұлттық ойындарын тәжірибеден өткізіп, олардың маңыздылығын таныды.
Қазақстан Республикасының президенті Қасым-Жомарт Тоқаев салтанатты ашылу рәсіміне қатысып, шет мемлекеттерден келген мәртебелі меймандармен және жұртшылықпен бірге осы ауқымды шараны тамашалады.
Салтанатты жиында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев арнайы сөз сөйлеп, әлемдік ауқымдағы айрықша маңызды іс-шараға қатысу үшін Қазақстанға келген бауырлас мемлекеттердің басшыларына, мәртебелі меймандарға және спортшыларға шынайы алғысын білдірді.
Ұлы дала көшпенділері ежелден байтақ Еуразияны мекен еткен. Олар жаһандық даму үдерісіне түбегейлі өзгеріс әкелді, сол замандағы озық технологияның иесі болды. Көшпенділер бес мың жыл бұрын жылқыны қолға үйретті. Дүниені дүбірлеткен салт аттылар мәдениетін қалыптастырды. Қуатты қару-жарақ пен ғажайып зергерлік бұйымдар жасап шығарды. Сақ дәуірінің Алтын адамдары – соның айқын дәлелі. Қазақ жерінен әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи сынды ғұламалар шыққан. Олар ілім-ғылымның дамуына орасан зор үлес қосты. Біздің бабаларымыз алып мемлекеттер құрды, үлкен қалалар салды. Ұлы далада Отырар, Түркістан, Тараз, Сарайшық сияқты сәулетті шаһарлар бой көтерді. Көшпенді жұрт батыс пен шығысқа көпір болып, түрлі мәдениеттің жақындасуына әсер етті. Осы жерде ежелгі Ғұн империясы, одан соң Түрік қағанаты салтанат құрды. Олардың даңқты жолын Алтын Орда мен Қазақ хандығы жалғастырды, – деді президент.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Көшпенділер ойындарының бабалардан мұра болып қалған қастерлі дәстүрлерді көздің қарашығындай сақтап, жас ұрпаққа жеткізу мақсатында қолға алынған бірегей жоба екенін атап өтті.
Он жыл бұрын осы жарысты алғаш ұйымдастырған қырғыз бауырларға алғыс айтамын. Бұл – ұлттық спорт түрлерінен өтетін әлемдегі ең ірі дода. Оны Көшпенділер олимпиадасы деуге болады. Бұл ойындар дала өркениетін жер жаһанға паш етеді. Спорт – өзара құрмет пен сыйластық символы. Спорттың басты миссиясы – халықтар достығын нығайту. Қазақстан бүкіл әлемге бейбітшілік пен келісім мекені ретінде танымал. Елімізде түрлі этнос өкілдері тату-тәтті өмір сүріп жатыр. Біз алыс-жақын шетелдің бәрімен тығыз байланыс орнаттық. Басқа мемлекеттер де өзара достық қатынаста болғанын қалаймыз. Сондықтан Көшпенділер ойындары ынтымағымызды бекемдей түспек, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Елордада өтіп жатқан V Дүниежүзілік көшпенділер ойындарының қазіргі нәтижесіне сәйкес, Ұлттық құрама аударыспақтан бес алтын иеленіп, Қазақстан медальдар кестесінде 20 алтынмен көш бастады. Сонымен қатар, қазақстандық спортшылар қазақ күресі мен дәстүрлі садақ атудан күміс және қола жүлделерге қол жеткізді. Сайыс әлі жалғасып жатыр.
Түйін: Қазақтың ұлттық ойындары – бұл халықтың мәдени мұрасының негізі. Ол халықтың тарихын, дәстүрін және мәдени құндылықтарын сақтауға арналған маңызды құрал болып табылады. Ұлттық ойындардың жастарды тәрбиелеудегі рөлі зор. Олар физикалық белсенділікті, стратегиялық ойлауды, командалық жұмысты дамытуға көмектеседі, сондай-ақ ұлттық мәдениетті ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді.
V Дүниежүзілік көшпенділер ойындары әлемнің түрлі елдерінен келген қатысушылардың қазақ ұлттық ойындарын тәжірибеден өткізуіне мүмкіндік жасап, ұлттық мұрамыздың маңыздылығын әлемге көрсетеді. Шетелдік қонақтардың қазақ ұлттық ойындарына қызығушылығы олардың мәдениетімізге деген құрметін арттырып, халықаралық мәдени алмасуға ықпал етеді.