Арал қаласы
Арал теңізі суының бір кездегі тереңдігіне жасырынған коныстар мен қорымдар бірегей олжалар болды. 2001 жылы кездейсоқ бұрынғы жағалау сызығынан шегінген Арал теңізінің құрғаған түбінен тастан және күйдірілген кірпіштен салынған кесене қалдықтары табылды. Кердері деп аталған кесене ХІV ғ. жатқызылды. Арал түбіндегі археологиялық ескерткіштерге тағы да назар 2004 жылы бірінші кесененің артынан аталған тағы бір Кердері-2 кесенесі мен Арал Асар қалашығының ашылуы кезінде аударылды. Бұл қала мен қалалық қорымның бірыңғай кешені болып табылады. Арал Асар халқы күріш өсірумен, саудамен айналысты, аймақтан табылған көптеген тас диірмендері (барлығы 14 диірмен және ұнға арналған керамикалық ыдыстар тұрған ұнды сақтауға арналған бірнеше бөлмелер тіркелген), күміс және мыс тиындар соның айғағы.
Кердері-2 кесенесін археологиялық зерттеу кесененің әдемі әшекейлері туралы түсінік берді. Табылған заттардың ішінде өте қызығушылық тудырғаны ою-өрнегі бар күйдірген саздан зер салынып істелген тақталардың сынықтары болды. Сәндік тақталардың бұл фрагменттеріне салыстырмалы талдау жасау осы ою-өрнектік стиль мен технологияның Орта Азияға (Хорезм), ал кеңірек – XIV ғ. Алтынорданың ескерткіштеріне тән екенін көрсетеді. Ғимарат кіреберісінің «П» тәрізді жақтауындағы негізгі ою-өрнекті тұстың тақталары оюлы зерленген күйдірілген саз бен қалыптың құрама техникасында жасалған тәрізді.
Геометриялық сызықтардың күрделі өрімі түріндегі өрнектің бірінші жоспары оюмен анық түзетілген, ал екінші жоспардың ұсақ гүл өрнектері мен ою суреттері қалыппен басылған. Көгілдір түсті су құюға әртүрлі реңктердің құйылуы көркемдік әсер береді. ХІV ғ. осы сәндік техникадағы ең үлкен шыңдарға Хорезм мен Самарқанд шеберлері қол жеткізді. Кердері-2 кесенесін сәндеу XIII ғасырға дейін Хорезмшахтардың ұлы империясының астанасы болған, көне түрікмендердің көне қалаларының бірі Көне Үргеніштің ең басты қасиетті жері – Наджмеддин Кубра кесенесі қасбетінің әшекейленуін дәл қайталайды.
Арал Асардың қираған орны, сондай-ақ табылған Кердері-1, Кердері-2 кесенелері керуен-сарайлардың қабырғаларында пайда болған қоныстардың куәсі болып табылады. Олар оңтүстік және Шығыс Арал аймағын Орталық Қазақстанмен байланыстыра отырып, Аралдың құрғап қалған түбімен еткен Ұлы Жібек жолының бір бөлігіне керуен жолын белгілейді. Көптеген керуен-сарайлар белгіленген Жібек жолының батыс тармақтары Каспий жағалауына алып келді.
Сарайшық пен Қызылқала
Батыс және Орталық Қазақстан аумағында Атыраудан Оралға қарай жоғары 40 шақырым жерде орналасқан, орта ғасырларда «Азия қақпасы» деп аталған, Сарайшық қаласының Қызылқала қалашығы, Орал қаласынан оңтүстікке қарай 5 шақырым жерде орналасқан Жайық қалашығы сияқты ортағасырлық қала орталықтары зерттелді. Қазақстанның астанасы Нұр-сұлтан қаласының шетінде, Бозоқ көлінің жағалауында XI-XIV ғғ. қалашық орналасқан. Осылардың ішінен Қызылқала мен Сарайшық қалашығын сипаттаймыз,
Маңғыстау облысының аумағында, аудан орталығы Шетпе ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 18 км жерде ортағасырлық Қызылқала қалашығы орналасқан. Қала аты аңызға айналған Шерқала тауына жақын жердегі Ақмыш деген әдемі жерде пайда болды. Қала X ғ. соңы – XVII ғ. кезеңіне жатады. Ол Жібек жолының солтүстік бөлігінде, тағы бір сауда орталығы – керуен-сарай ретінде пайда болды. Қызылқала ұзаққа созылмады. ХІІ ғасырдың бірінші жартысында қарқынды өмір сүргеніне қарамастан, қалашықта XVII ғасырдың мәдени қабаттары болғандығы туралы айғақтар бар.
Қызылқала XI ғасырда селжұқ билеушісі Алып-Арыслан әскері қоршаған, қыпшақтар мен оғыздарға тиесілі, аты аңызға айналған ортағасырлық Маңғышлақ қаласына сәйкес келуі мүмкін. ХІІ ғасырда мұсылман ғұламасы, жазушы Якут-ал-Хамави «Маңғышлақ – Хорезм шекарасының шетінде орналасқан мықты бекініс, ол Хорезм, Саксин және Русь елі арасында, Джейхун өзеніне құятын теңіз маңында орналасқан, ал бұл теңіз Табаристан теңізі»-деп жазады. Сондай-ақ Х ғасырда Святослав әскері Хазар астанасы – Итильді талқандауынан кейін дәл осы аумаққа хазарлардың бір бөлігі келеді. Белсенді азиялық-еуропалық сауда байланыстары XVI ғасырға дейінгі ортағасырлық тарихта нақты көрсетілмеген және тек Қызылқала сияқты нысандар ғана оның айқын дәлелі болып табылады. Қызылқала қалашығының археологиялық зерттеулер барысында табылған Балтық кәрiптасы, қытай нефриті, Үнді және Египет шынысы, Бадахшан лазуриті, Жерорта теңізі маржандары Қазақстанның осы аймағының сауда қатынастарының қарқындылығы мен географиялық ауқымының кеңдігін көрсетеді.
Соңғы атақты ортағасырлық араб саяхатшыларының бірі Ибн Баттута болды. Ол 100 мың шақырымнан астам жолды жүріп өткен. Ол өзінің жиырма сегіз жылдық саяхатында Африка, Үндістан, Испания, Түркия және Иран, Орта Азия және Шығыс Еуропа мен, ақырында Қытай елдерінің солтүстігі мен батысындағы жүздеген қалаларын аралады. Ол өз жолында Оралдағы Сарайджук (Сарайшық) қаласында болды. Өйткені бұл Еуропадан Қазақстан мен Орта Азия, Моңғолия мен Қытайға баратын Қазақстанның ең батысындағы қалаларының бірі. Ал Ибн Баттута: «Сарайдан кейін бірнеше күн өткен соң біз Сарайджук қаласына келдік, джук – кішкентай дегенді білдіреді» деп жазады. Осылайша, олар сарайдың «шағын» екенін айтқысы келді. Сарайшық Ұлы Жібек жолындағы ең ірі сауда орталықтарының бірі болды, және Ибн Баттутаға дейін бұл жерді моңғолдардың астанасына қарақорымға бет алған Плано Карпини және Гильом Рубрук жүріп өтті.
Сарайшық Алтын Ордада, одан кейін Қазақ хандығында ислам дінінің таралу орталығы болғаны да қаланың дамуында маңызды рөл атқарды. Бұл «қасиетті жерде» мұсылман уағыздаушыларының, көптеген Алтын Орданың хандары мен атақты адамдардың мазарлары орналасқан. Дәл осы жерде 1290-1312 жылдар аралығында Алтын Орданы билеген Тоқта хан жерленген, оны атақты саяхатшы Марко Поло «Батыс патшасы» деп атады. Кейін бұл жерде қазақ ханы Қасым хан жерленген. Әрбір жаңа дала маусымында толықтырылып отыратын ауқымды археологиялық материалдар осындай шексіз кеңістігі, көптеген қалалары мен қоныстары, керуен бағыттары бар ұлан-ғайыр даланың қызықты және бай тарихын ашуға мүмкіндік береді.