Ортағасырлық Қазақстан тарихы – қала мен даланың тұрақты өзара әрекеттестігі мен ықпалының жарқын тарихы. Бұл Ұлы Даланың көшпенді халықтарының отырықшы қала мәдениетіне бейімделуін көрсететін айқын мұра. Карл Байпақов, Дмитрий Воякин сынды археолог ғалымдарымыздың еңбегіне сүйене отырып ұсынылған мақала беттеріндегі ортағасырлық Қазақстан туралы түсінік беру кең аймақтың тарихи болмысының негізгі бағыттарына айналған бірнеше құбылыстарға көмектеседі. Олардың ішінде: дала мен қала, Жібек жолы және ортағасырлық урбанизация туралы айтылады.
Жалпы Қазақстан, әсіресе оның кейбір жекелеген аймақтары үшін малшылар мен егіншіліктердің, дала мен қалалардың өзара іс-қимылы айқын көрінеді. Мұнда өзара іс-қимылдар әртүрлі болды: саяси, экономикалық, мәдени, этникалық. Олар материалдық мәдениетте қандай да бір дәрежеде көрініс тапты.
Диқаншылар мен малшылардың арасында ешқандай қатаң бөліну болмағанын байқау керек. Ортағасырлық жазба дереккөздерінің беттерінде бізге жеткен «өзеннің артында орналасқан «көшпелілердің арындаған теңізі» туралы анық саяси және үгіттік сипатының кейбір анықтамаларына қарамастан, белгілі бір жағдайлар мен тоғысулар кезінде халықтың жекелеген топтары өздерінің әдет-ғұрпын өзгертіп, отырықшы өмір салтына көшті немесе керісінше, мал өсіруші болды. Тұтастай алғанда, әртүрлі жергілікті өзгерістер кезінде отырықшылық, егіншілік және урбанизация аймағын кеңейту үрдісі әрдайым орын алды.
Жазба деректердің аздығы ескерткіштердегі археологиялық зерттеуді өзекті етеді. Қалалық мәдениетті археологиялық зерттеу жаңа материалды анықтауға, оны жүйелендіруге және бірқатар мәселелерді, соның ішінде қала мәдениетін көшпелілікпен тығыз қарым-қатынаста дамыту аспектісін қарастыруға мүмкіндік берді.
Көне түркі мемлекеттері дәуірінде, әсіресе Қараханид мемлекеті кезінде көшіп-қонудың аумағы шектеледі, қоныстардың бағыттары тұрақталады, тұрақты қыстау мен жайлау бекітіледі, егіншілік дамып, жеке рулық бөлімдердің отырықшылыққа ауысуы орын алады. Мемлекеттік бюрократиялық аппарат, жалпы тіл мен жазба қалыптасады, сауда және дипломатиялық байланыстар дамиды. Қалаларды әкімшілік тұрақтар, қолөнер, сауда, мәдениет орталықтары ретінде қалыптастыру үрдісі жүреді.
Қала мен даланың өзара іс-қимылының мәдени аспектісі өзара әрекеттесу, алыс-беріс, еліктеу, интеграция сияқты құбылыстармен сипатталады. Мысалы, отырықшы халық көшпелілерден қару-жарақтың, әшекейлердің, бағалы металдардан жасалған ыдыстардың түрлерін қабылдап алды. Алайда, отырықшы халық толықтай көшіру жолымен емес, бұл бұйымдарға өздерінің ерекше элементтерін әкелді.
Өз кезегінде көшпелілер өздеріне қажетті бұйымдарға деген сұраныстарды тек дамыған қала қолөнері болған жағдайда ғана толық қанағаттандыра алды. Осылайша, көшпелілердің, малшылардың сұранысы қалалық қолөнердің дамуын ынталандырды, ал ежелгі түркі қағандары қалалардың құрылысына мүдделі болды. Отырықшы өмірге ауысқан мал шаруашылығымен айналысатын халық отырықшылардан құрылыс ісінің қалыптасқан дәстүрінен қабылдап алды, ал түркі ақсүйектері сарай кешендерін салуға және безендіруге құрылысшыларды отырықшы халық арасынан шақырды.
Материалдық мәдениет саласындағы өзара іс-қимыл этникалық үрдістермен тығыз байланысты. Соңғылар үшін көші-қонның екі түрі тән болды: макромиграция, халықтың үлкен топтарының ауысуы – «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» (соғды отарлауы және түркі (қарлұқтар, оғыздар, қимақтар, қыпшақтар) жаулап алу, моңғол шапқыншылығы) және микромиграция, яғни халықтың шағын топтарының қоныс аударуы (уағыздаушылар, саудагерлер, жекелеген рулар). Бұл қоныс аударулар бір мезгілде интеграциялық сипатқа ие болған қарқынды этногенетикалық үрдістермен сүйемелденді.
Б.з. I мыңжылдығының екінші жартысы-II мыңжылдықтың басы Қазақстан аумағы үшін «ежелгі түркі дәуірі» ұғымымен сипатталады. Белгілі ресей археологы, ежелгі түркілердің тарихы мен мәдениетін зерттеу саласындағы бірегей маман Д.Г. Савинов «ежелгі түркі кезеңі», «ежелгі түркі дәуірі» сияқты анықтамаларды нақтылайды. Соңғы ұғым ғұн-сармат және моңғол дәуірінің арасындағы кезеңді енгізеді, осылайша, б.з. І мыңжылдығының екінші жартысы-II мыңжылдығының басын қамтиды. Ежелгі түркі дәуірі түркі этногенезінің келесі үдерістерінің негізінде жатқан біртұтас мәдени кеңістікті құрайтын материалдық, рухани және әлеуметтік мәдениеттің барлық түрінің тұтастығымен ерекшеленеді.
«Уақыт» ұғымының «дәуір» ұғымына жіктемелік бағынуы ежелгі түркі дәуірінің ерте түркі, түркі және кейінгі түркі дәуірі деп шартты түрде бөлінуіне мүмкіндік береді. Ерте түркі уақыты Бірінші, Батыс түркі және Түркеш қағанаттарының кезеңіне, ал Түркі уақыты Екінші Түркі қағанаты, Ұйғыр және Қарлұқ қағанаттары кезеңіне сәйкес келеді.
Кейінгі түркі уақыты бұл Енисей қырғыздары, қимақ және қыпшақ мемлекеттерінің өмір сүруімен, шамасы, аталған тізімге Қараханидтер мемлекетін енгізу керек.
XV-XVIII ғғ. кезеңі – бұл Моңғол империясы ұлыстарымен бірге, кейіннен Алтын Орда, Ақ Орда, Шейбанидтер мемлекеті, Қазақ хандығы, Сібір, Қазан және Астрахан хандықтары сияқты мемлекеттердің пайда болу және даму уақыты.
Ежелгі түркі дәуіріне тарихи-археологиялық түсіндірмесі, ең алдымен, нақты уақытқа сәйкес құрылуы тиіс ескерткіштердің үлкен қабаты жатады. Д.Г. Савиновтың пікірінше, ежелгі түркі дәстүрі өзіндік түркі триадасы ретінде ұсынылған: жылқымен қоса жерлеу, ғұрыптық құрылыстар (тас мүсіндер мен қоршаулар), жартас бейнелері. Сондай-ақ түркі тарихи-мәдени кешеніне түркілердің қоныстары мен қалалары, жиынтық белдіктер, ат әбзелдері және салт аттының қару-жарағы, жазба (руника, кейінірек ұйғыр, араб, шағатай хаты) жататыны сөзсіз.
Сауда артериясы – Ұлы Жібек жолы
Түркілер Орта Азияны жаулап алғаннан және эфталиттерді талқандағаннан кейін кең кеңістіктердің билеушісі ғана емес, сонымен қатар Жібек жолының сауда бағыттарының да иесі болды. Көп жағдайда Жібек жолының болуы мен жұмыс істеуі академик Байпақов бөлген урбанизацияның бірнеше негізгі кезеңдерін байланыстырады.
VII—IX ғ. бірінші жартысының кезеңі – осы жағдайда урбанизацияның маңызды факторларының бірі ретінде айқындалатын Жібек жолының тармақтарын Оңтүстік Қазақстан аумағына ауыстыру уақыты болып табылады. ІХ – ХІІІ ғ. басы — «мұсылман ренессансының» дәуірі. XIII – XV ғ. бірінші жартысы — Моңғол империясының, Алтын Орданың, Ақ Орданың және Моғолстанның дәуірі. XV ғ. 60-ж. — XIX ғасырдың екінші жартысының басы — Қазақ хандығы дәуірі және Қазақстанның Ресейге қосылуы.
Ұлы Жібек жолын елестету, сонымен қатар урбанизация үрдісін сауда артерияларының жұмыс істеуімен байланыстыру өте қиын, бірақ егер оны ғалымдарымыз картада нүктелермен (қалалармен) және желілермен схемалық түрде көрсетсе, онда созылған учаскелері Қытай, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Өзбекстан арқылы өткен Еуразияның батысы мен шығысын жалғайтын керуен жолдарының жүйесі ашылады. Олар шығыста Корея мен Жапонияға, батыста Ресейге, Шығыс және Батыс Еуропаға, оңтүстікте Үндістанға, оңтүстік-батыста Орта және Таяу Шығысқа әкелді. Бұл екі жақты тауар қозғалысымен, ғылыми ойлардың жетістіктерімен, мәдени құндылықтар мен діндердің жолы болды. Бұл көпестер, саяхатшылар, дипломаттар арқылы ақпаратты тарату үшін маңызды және жылдам желі болды.
Бұл жол қашан «жұмыс істеді» деген сұраққа әлі күнге дейін нақты жауап жоқ. Оның жекелеген бөліктері, б.з.д. III-II мыңжылдықта шыққан айырбас және сауда байланыстарының басталғаны туралы айтуға болады. Бұл байланыстар Бадахшан тауларындағы лазурит кен орындарын игерудің арқасында жолға қойылған. Бадахшанда өндірілетін лазурит Иран Месопотамияға, Анатолий, Египет және Сирияға шығарылды. Б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында бадахшан лазуриті Қытайда пайда болды. «Лазурит жолымен» қатар Шығыс Түркістан мен Қытайды байланыстырған «Нефрит жолы» болды. Б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында «Дала жолы» қызмет ете бастады. Ұлы Жібек Жолы бірыңғай дипломатиялық және сауда артериясы ретінде б.з.д. ІІ ғасырдың ортасынан жұмыс істей бастады деп саналады. Бұл оқиғаны Чжан Цзянь бастады. 138 жылы Хань астанасынан император У Ди Батыстың беймәлім елдеріне жіберген князь Чжан Цзянмен бірге жүретін елшілік керуен жолға шықты. Он үш жылдан кейін Чжан Цзянь кері оралды. Ол қазіргі Ауғаныстан аудандарына жете алды, сонымен қатар алғашқы болып Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға тіке жолмен өтті. Оның соңынан осы жолмен Батысқа жібек керуені, ал Қытайға – Жерорта теңізі, Таяу және Орта Шығыс, Орта Азияның тауарлары бар керуендер барды. Алайда Орта Азияда, Қазақстанда, Алтайда, Сібірде, Қытайда кеңінен ашылған археологиялық зерттеулер Еуразия аумағында қытай жібегі, иран кілемдерінің Чжан Дзянның миссиясына дейін таралғандығы туралы даусыз материалдар берді. Б.з.д. V ғасырға мерзімделетін Алтайдағы Пазырық «патшалық» обаларын қазу кезінде феникс кестеленген жібек жабу, иран кiлемi табылды. Қазақстандағы Жетісу өңірі Есік обасынан, Сібірдегі Аржаннан жібек маталары табылды.
Б.з.д. IV-III ғғ. мерзімделетін жібек маталары спектрометрияның жедел массасын қолдану арқылы радиокөміртекті мерзімдеу талдауын пайдалана отырып, Түркістан облысы аумағында орналасқан Қаратұм қорымының кейінгі сақ дәуірінің қатардағы жерлеу орындарындағы археологиялық қазба жұмыстары барысында табылды. Бағалы жібектің таралуына сақтар мен скифтердің көшпелі және жартылай көшпелі тайпалары қатысты. Олар арқылы жібек Орта Азия мен Жерорта теңізіне, Еуропа мен Үндістанға түсті. Бұл «Дала» жолы Хуанхэнің үлкен иреңінен бастау алып, Алтайдың шығыс және Солтүстік сілемдерін, Қазақстан даласы мен Қара теңізді кесіп өтіп, гректер мен этрустардың жерлеріне жетті.
Сонымен, Ұлы Жібек жолы Қытайдың астанасы – Чанъанда басталып, Хуанхэ арқылы Ланчжоу ауданына, одан әрі Нань-Шаньнің солтүстік сілемдері бойымен Ұлы Қытай қабырғасының батыс шетінде және «Яшмов қақпаларының заставасында» жүріп өтті. Мұнда бір жол солтүстік пен оңтүстіктен Такла-Макан шөлін жиектеп, тармақталған. Солтүстік тас жолы Хами оазистері, Турфан, Бешбалық, Шихо арқылы Іле өзенінің алқабына, ортаңғысы – Гаочаннан Қарашарға, Ақсу және Бедел асуы арқылы Ыстықкөл жағалауына, оңтүстігі – Дунхуан, Хотан, Жаркент және Қашғар арқылы Орта Азияға, Бактрияға, Үндістан мен Жерорта теңізіне жүрді. «Солтүстік жол» Хами, Тұрфаннан Жетісуға, Қазақстанның оңтүстігіне, Арал маңына, Шығыс Еуропаға жүрді. VI-VII ғғ. солтүстік жол жандана түседі, мұны келесі себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда сауда жолдарын бақылайтын түркі қағандарының тұрақтары болған, екіншіден, бай түркі қағандары мен олардың ортасы теңіз маңындағы тауарлардың ірі тұтынушылары болды. Осылайша, бұл басты жолға айналып, VІІ-ХІV ғғ. елшілік пен сауда керуендерінің негізгі саны осында жүрді.
Жетісуда Қытайдан келген Жоңғар маңындағы, дәлірек айтқанда Батыс аумақтарынан (қазіргі Синьзян) Жоңғар қақпасы арқылы, Алакөл жағалауына және Жоңғар Алатауының бөктерінде Лепсі мен Қаратал алқабында, Қапшағай ауданы арқылы өтті. Одан кейін жол Іле Алатауына апарып, оны бойлай Қастек немесе Қордай асуы арқылы Шу және Талас алқабына Суяб, Навакет, Тараз қалаларына және Түркістан облысының ең ірі қаласы Испиджаб, ол Сайрам қаласына алып келді. Осы жерден жол Ташкентке (Шаш) және одан әрі Самарқанд, Бұқара, Мерв, Иран, Ауғаныстан, Үндістанға жүрді. Жібек жолының қазақстандық бөлігі – Испиджаб қаласына византиялық елші Земархтың түркі қағаны Дизабулдың жолымен Еуропаға бару үшін аттанатын нүктелердің біріне оралайық. Керуен жолы Испиджабтан Арыстағы Арсубаникетке, Отырар-Фарабқа және одан әрі Арал өңіріндегі Сырдария бойымен төмен қарай жүрді.
Отырар көптеген керуен жолдарының торабы болды. Бұл жерден бір жол Шауғарға, ал екіншісі – Сырдария арқылы өтетін өткелге және Васидж (Весидж) қаласына қарай жүрді. Соңғысы Шығыстың көрнекті ғалымы Әбу Насыр әл-Фарабидің отаны ретінде белгілі. Одан әрі Қызылқұм арқылы Хорезм, Үргенішке, одан Каспий маңы, Еуропаға жол салынды. Осы жолдың басқа бөлігі солтүстіктен Арал теңізіне айналып шығып, оңтүстік Орал маңы Орал (Жайық) өзені қалаларындағы өткелдерге және бұдан әрі Еділдің арғы бетіндегі дала арқылы Еділге, Дон, Балқандағы Қара теңіз даласына және Константинопольге әкелді. Жетісуға Алмалықтан, Іле және Хоргос арқылы өтетін өткелден жеткен. Осы жерден Шу және Талас алқабына, Испиджабқа өтуге болады. Ыстықкөлдің жағасына сондай-ақ Қашғардан Тянь-Шань тау асулары арқылы өтуге болады.
Жібек жолының бұл бөлігі әсіресе XIII-XIV ғасырдың басында Еділдің сағасында Алтын Орданың қалалары пайда болған кезде ерекше жанданған болатын. Жол Сарайшық, Сарай-Бату арқылы Кафаға, одан кейін Константинополь теңізіне өтті. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолының негізгі трассасынан Солтүстік және шығысқа қарай, Орталық және Шығыс Қазақстан аудандарына Дешті-Қыпшақ даласына, кейінірек Сарыарқа ретінде белгілі, Ертіс жағалауына, Алтайға, Сібір мен Моңғолияға апаратын жолдар тарады.
Осылайша, Ұлы Жібек жолының жұмыс істеу уақытын анықтағанда қазіргі таңда екі кезеңді атап өтуге болады. Бірінші кезеңді Орта Азия мен Қазақстанда алғашқы мемлекеттердің (Бактрия, Хорезм, Жетісу мен Арал маңы сақтарының мемлекеттері) қалыптасуымен байланысты «Көне жібек жолы» деп атауға болады. Қытай жібегі мен иран кілемдері Алтайдың «патшалық» обаларынан — Пазырық, Башадар, Тұяқты, Шибе, Қатанды, Ұландырық, Ұзықтал, Ак-Алах және Берел; Синьцзянь обаларынан – Субашы, Қызылоқа, Затхунлук, Жетісу – Есік, Тува – Аржан қазба материалдарында кеңінен ұсынылған. Ұлы Жібек жолының алғашқы немесе бастапқы кезеңі — «Көне жібек жолы» б.з.д. VI – ІІ ғ. бірінші жартысына жатады.
Оған қала-тұрақтар мен сақ, үйсін, хунну, савроматтар мен сарматтардың патшалық қорымдары, Орталық Азияның көне қалалары байланыстырылады. Жібек жолының екінші кезеңі Чжан Цзяньнің 138 жылғы сапарынан басталып, 1405 жылы Мин әулетінің билікке келуімен, Ұлы Жібек жолының құрлықтағы бөлігі Қытайдың өзін-өзі басқару және теңіз жолының қарқынды дамуына байланысты құлдыраған кезде аяқталады. Темірдің немересі Ұлықбек 1449-да өлтіріліп, күшті билік аяқталғанда, Орталық Азияда бүлік басталды. Жібек жолымен жүріп өткен сауда керуендері шабуылға және тонауға ұшырады.
Жібек жолының қызмет жасауының тоқтаған күні даулы мәселе болып табылады. Алайда, құрлықтағы жолдардың сенімсіздігі және XVI ғасырдан бастап қытай сауда флотының табысы Шығыс пен Батыс арасындағы сауда және мәдени байланыс буыны ретінде Жібек жолының осы ғасырдың соңына қарай өмір сүруін тоқтатқанын білдіреді. Осы бірегей құбылыстың бұрынғы даңқының куәгері, сондай-ақ оның материалдық негізін құрайтын археология ескерткіштері – орасан зор әлеует болып табылады, ол бірегей (ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұра тізіміне ҰЖЖ трассаларында орналасқан археологиялық нысандарды қоса отырып, 2014 жылы Жібек жолының бірінші сериялық трансұлттық номинациясы ретінде пайда болды) ретінде әлемдік қоғамдастық мойындауы мүмкін. Археологиялық ашылуларға арналған көптеген монографиялар мен мақалалар әлемге қазақ жері бай бірегей археологиялық ескерткіштер сыйлады. Археологиялық экспедициялар жыл сайын өткізіліп тұрады және өткеннің жаңа жарқын оқиғалары ғылымның, ал кейіннен кең жұртшылық игілігіне айналады.
Жетісу аумағындағы қалалар
Солтүстік-Шығыс Жетісу аумағында, Талдықорғаннан шығысқа қарай 200 шақырым жерде археологтар бірнеше жылдар бойы ортағасырлық Қаялықты зерттеуде. Қаялық араб деректерінде ХІ-ХІІІ ғғ. басында-ақ – қарлұқ жабғуының астанасы, Қараханидтердің қағанатында түркі-қарлұқтардың дербес иелігі ретінде белгілі болды. ХІІІ ғасырдың ортасында Фламанд монахы – францискандық Гильом Рубрук француз королі IX Людовиктің тапсырмасы бойынша моңғолдарға саяхат жасады. Рубрук өз жолында әртүрлі діни қауым — христиан, будда, манихей және мұсылман қауымдары бейбіт өмір сүрген ғажайып гүлденген қала — Қаялыққа барды. Дәл осы археологиялық зерттеулер мен олжалардың арқасында тарихымыздың таңғажайып беттері ашылды, онда қарлұқтардың астаналық орталығы Қаялық – толеранттылық, діни төзімділік, достық символы және әлемдік бренд, көптеген туристерді тартатын археологиялық саябақ болып табылады, олар үшін бейбітшілік, бірлік, келісім түсінігiнiң терең тарихи тамыры бар.
Соңғы археологиялық зерттеулермен бір уақытта будда мен манихей ғибадатханаларының, жұма мешіттерінің және крест бейнеленген қыш табылымдар мен Рубруктың сипаттауы негізінде христиан шіркеуі болғандығы анықталды. Археологтар ханакаларды (қажылыққа арналған қонақ үй) жане жақын жердегі соңғы екі кесенені қазды, өкінішке орай, толық қираған, олар таңғажайып әдемі қашалған тақтамен қапталған. Қаялық кесенелерінің әр түрлі ою-өрнекті сарындарының көркемділігі мен қиындығы оларды X-XII ғғ. қараханид сәулет өнерінің тамаша үлгілері Айша бибі мен өзгенд кесенелерімен бір қатарға қойды.
Қызықты нәтижелер қаланың тұрғын орамдарынан, атап айтқанда, Қаялықтың бай үй жайын қазу кезінде алынды. Ол еден асты арналар жүйесі «кандармен» жылытылды, ол арнайы пештен ыстық түтін мен жылуды айналдырып тұрды. Салтанатты бөлмелер қашалған ою-өрнекпен әшекейленген. Үй-жайда табылған қытай керамикасы (алтын-қоңыр бояумен қапталған керамика), иран аспалы шамы және шыны, ортаазиялық қала бұл жерде қымбат шетел тауарларын сатып алуға мүмкіндігі бар бай адам тұрған деп болжауға мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған фактілер Іле алқабында археологтар Ұлы Жібек жолы жоларнасында қарлұқтардың бұрынғы маңызды саяси, экономикалық және мәдени орталығы болған — IX-XIV ғғ. ірі қала Қаялықтың ашылғанын және зерттелгенін дәлелдейді, бұл туралы қала Еуразияның үлкен кеңістігін иеленген Моңғол империясының шағатай ұлысы астанасының бірі болған кезеңде жергілікті монеталық аулада соғылған күміс және мыс монеталардың олжалары да айтады.
982 жылы атын жасырған парсы географы «Худуд ал-Алем» («Әлем шекаралары») жазған географиялық трактатында Жетісудың елді мекендері арасында Талхиз ауылы аталды. Ол түркі тайпалары шығыл мен қарлұқтардың арасындағы шекарадағы таулардың ортасында орналасқан. «Ортағасырлық географтың сипаттамасы бойынша оның тұрғындары — әскери, батыл және айбынды». Ғалымдар елді мекеннің атауын талдай отырып, шығарманың түпнұсқасын қайта жазушы бұрмалап, басқаша – Талхир деп айтқан деген тұжырымға келді. Онда бізге қазіргі Талғар қаласының атауын білу оңай: Іле Алатауының ең биік шыңы және таулы өзені осылай аталады. VIII—XIV ғғ. Талғар қалашығы Талғар қаласының оңтүстік шетінде, Талғар өзенінің оң жақ жағалауында, шатқалдың кіре берісінде орналасқан. Қарлұқтардың елордалық тағы бір орталығы Талғар қалашығында археологиялық зерттеулер 100 жылдан бері жүргізіліп келеді, бірақ соңғы уақытта ғана қара және түсті металдардан жасалған көптеген бұйымдарға жүргізілген кешенді жаратылыстану — ғылыми талдаулар аясында Талғар Еуразия құрлығының шегінде ұста өнімдерін өндіру орталықтарының бірі ретінде жаңа жарықта көрінеді. Ғалымдардың айтуынша Талғар шеберлері болат өндірісінің өнеріне ие болған, оны жасау құпиясы жоғалған, олар сол кезде өте сирек пайдаланылатын металл – шойыннан еңбек құралдарын жасады, әртүрлі болат қорытпаларын пісірді. Археологтардың зерттеген жылдарында Орталық Азиядағы ең маңызды және қара металдан жасалған бұйымдардың жақсы сақталған топтамасын алды. Қазақстанның ортағасырлық қалаларында VII-VIII ғасырлар кезеңінде-ақ шойын құю өндірісінің болуы және оның моңғол шапқыншылығына дейін белсенді дамуын жалғастыру фактісі ерекше назар аударуға тұрарлық.
Ұлы Жібек жолы бойындағы халықаралық сауда нәтижесінде қалаға сән-салтанат заттары, сондай-ақ алыс елдерден жоғары көркем бұйымдар түсті. Талхирде табылған әкелінген заттардың қатарына әсем қола құмыралар жатады. Олардың бірінің мойны зооморфтық стильде орындалған, ал екіншісін тауыстың бейнелері бедерленген дөңгелек медальондар әшекейлейді. Мұндай бұйымдар Орта Азия мен Иранның оңтүстік аудандарынан шыққан. Қазба кезінде табылған өсімдік оюымен бай безендірілген жартылай сфералық қола кесе де осы жерден шыққан.
Бұл сән-салтанат заттарына Талхирдің көп адамды базарында сатылғанша, іскер көпестің тығыз буып-түйген теңдерде ұзақ жолды еңсеруге тура келді. Қытайдан Талхирге фарфор тостағандар, қола айналар, тіс щеткалары мен тамаққа арналған сүйек таяқшалары, ал Жапониядан сақалды адамдардың суреттерімен және пішіндерімен әшекейленген тостағандар келді. Үндістаннан піл сүйегінен жасалған шахмат пен Будданың сүйекті пішіні әкелінді, Афрасиабтан глазурленген керамика жеткізілді. Сауда көп ақшаны талап етті. Талхирдегі қазба жұмыстары кезінде көптеген мыс және күміс монеталардың табылуы таң қалдырмайды. Олардың көпшілігі XI-XII ғғ. Орта Азияның әртүрлі қалаларында шекiмеленген. Ортағасырлық Талхир — кең аймақтың астанасы, VІІ–ХІІІ ғғ. көптеген қолөнер және сауда орталығы қазіргі кездегі археологиялық зерттеулердің тұрғысында осылай ұсынылады. Кіші және Үлкен Алматы, Есентай, Қарғалы өзендерінің тау бөктеріндегі қолайлы жағдайлар стратегиялық тиімді орналасумен үйлесе отырып, Алматы қаласы аумағының ежелгі заманнан қоныстануына ықпал етті. Қола дәуірінің қоныстар, көмбелер мен обалар оның жарқын дәлелі болып табылады.
Ортағасырлық қала өмірінің гүлденуі XI-XII ғғ. Алматы аумағына жатады. Бұл мұсылман мәдени кеңістігіне интеграцияланған ең жоғарғы қуатты Қараханид мемлекетінің уақыты болды. Ұлы Жібек жолы бойындағы тиімді экономика, транзиттік сауда және қоршаған аймақтарды бақылаудың ыңғайлылығы Алматы қаласы ортағасырлық мәдениетінің негіздеріне айналды. Қазіргі Алматы Қараханид дәуіріндегі қалалардың тікелей мұрагері бола отырып, сол бағандарда өсіп келе жатқанын атап өту керек Аталған сабақтастық егжей-тегжейлі зерттеу тақырыбына айналды, оның нәтижелері 2010 жылы өткен «Еуразияның ежелгі және ортағасырлық урбанизациясы: Алматы қаласының пайда болуы, дамуы және жасы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда айтылды. Жазбаша және археологиялық дереккөздерді жан-жақты талдау негізінде Алматы тарихының бастапқы нүктесі Х ғасыр болып табылатыны ғылыми дәлелденген, бұл оның мыңжылдық жасын айқындайды.
Қазіргі заманғы мегаполистер үшін қаланың жарқын тарихи өткен бейнесі, оның дәстүрлері мен ерекшелігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін бағалы капитал болып табылады. Алматының ғылыми дәлелденген жасы мәдени және іскерлік астанасы ғана емес, тарихи көрікті болуға мүмкіндік береді. Өкінішке қарай, бұрын танымал ондаған археологиялық ескерткіштердің ішінде сегіз ірі ортағасырлық қала болған, іс жүзінде бірде-бірі сақталмаған. Алматы тарихы жаңа аумақтардың қарқынды құрылысы мен тұрақты игерілуіне байланысты өзінің даңқты тарихының беттерін жоғалтты. Әлі сақталған нысандардың ішінде Алмарасан қалашығы, Боралдай қорымы және Медеу мен Шымбұлақ шатқалындағы бірқатар археологиялық ескерткіштер бар. Алматы (Алмарасан) қалашығы қазіргі Алматы қаласының оңтүстік-батыс бөлігінде, Дулати көшесінің бойымен Әл-Фараби даңғылынан жоғары орналасқан. 1893-1894 жж. Орта Азияға ғылыми мақсаттағы сапарының есебінде В.В. Бартольд Іле алқабына бару туралы сапарға шықпай тұрып, ол «Верныймен көршілес ескі қаланың қираған орны барын естігенін жазады. Толығырақ мәліметтер үшін қалалық саулетші П.В. Гурдэге жүгінді, ол қирандыларды бірге көруге үлкен дайындықпен келісті: құрылыс өнерімен таныс адамның нұсқауларын қарау кезіндегі мәліметтер оған өте пайдалы болды». Қирандылар Верныйдан оңтүстік-батысқа қарай, Үлкен Алматы шатқалына қарсы орналасқан. П.В. Гурдэнің айтуынша, «мұнда жақында кірпіш құрылыстарының қалдықтары мен барлық көшелердің бағытын дәлме-дәл анықтауға болатын. Енді барлық кірпіштер әкетілген, тек жер бетінде байқалатын құрылыстардың іздері ғана ғимараттар мен бөлмелердің орналасуын көрсетеді. Бір жерде тағалар түріндегі биіктіктер бар. Олар П.В. Гурдонің пікірінше, цитадель қабырғасына тиесілі мұнараның орналасқан жерін көрсетеді».
Археологиялық зерттеулер нәтижесінде қалашықта қоныстанудың екі кезеңі анықталды: үйсіндік – б.з.д. ІІ ғ. – б.з. ІІ ғ. және ортағасырлық – ХІ-ХІІІ ғ. басы – Алматы аумағында урбанизацияның маңызды кезеңі. Қалашықтың төменгі қабаттарында үйсіндер қонысының қалдықтарының ашылуы – үлкен ғылыми маңызы бар факт, өйткені Жетісу мекендейтін орталығы болған осы тұрғындардың отырықшылығының тағы бір маңызды дәлелі алынды. Археологиялық зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, үйсіндер қытайлық тарихшының айтқандай, тек шөп пен суда еркін бойлай көшіп жүрген «таза» көшпелілер ғана болған жоқ. Олардың бір бөлігі стационарлық қоныстарда тұрды, негізінен тары егіп егіншілікпен және үй маңындағы мал шаруашылығымен айналысты. Қалашықта өмір сүрудің екі кезеңінің болуы археологтардың қазіргі Алматы қаласы тарихының ұзақ кезеңі туралы теориясын растайды, бұл жақында Халықаралық ғылыми қауымдастық деп танылды және Алматының мыңжылдық мерейтойы ретінде ЮНЕСКО-ның естелік күндер күнтізбесіне енгізілді.
Алматы қаласынан Тараз қаласына баратын жолда қырғыз Алатауының тау бөктерінде ортағасырлық Құлан орналасқан. Құлан қаласы VII ғ. бірінші жартысына жататын жазба деректерде белгілі. Қытайлық қажылыққа бара жатқан Сюань Цзяньнің бағытжолында және Тан әулетінің тарихында ол «Цзюй-лань» деп аталады. VII-Х ғғ. Құлан туралы Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан қалаларды сипаттаған араб авторлары хабарлайды. Бұл қаланың қалдықтарын іздеу көздері бойынша орналасқан жері жақсы белгілі екі ортағасырлық қалалардың арасында болғандықтан жеңілдеді. Құланнан батыста, он төрт фарсахта Тараз орналасқан. Қазіргі Тараз қаласының ортасында орналасқан; шығыста, төрт фарсахтың арақашықтығында, өз атауын әлі күнге дейін сақтаған Мерке қаласы жатыр. Сондықтан Құланның Луговое ауылының маңында қираған үйінділерімен теңестірілуі күмән тудырмайды. Ортағасырлық құланның аумағында caрай-бекіністік үлгідегі бірнеше монументалдық құрылыстар ашылды. Құрылыс конструкцияларының бірегей сақталуы қызметі бойынша әртүрлі үй-жайлардың сәндік жабдықтарының алуан түрлілігін көрсетеді. Қабырғадағы көркемсурет пен граффити, бірегей сақталған қашаулар қала тарихының әртүрлі кезеңдерінде жергілікті тұрғындардың көркем мәдениетін бейнелейді.
Ақыртас археологиялық кешені құлан сияқты, Қырғыз Алатауы жотасының тау бөктерінде орналасқан. Ақыртас сәулет-археологиялық кешені б.з.д. V ғ. бастап XVI-XVIII ғғ. дейінгі ескерткіштерді қамтиды. Кешеннің көлемі: шығыс-батыс желісі бойынша шамамен 3 км және солтүстік-оңтүстік желісі бойынша шамамен 5 км. Ақыртас археологиялық кешенінің құрамына үлкен көлемді сарай кіреді. Көптеген ғалымдардың пікірінше, б.з. VI ғ. араб сәулетімен жобаланған, керуен-сарайлар, қорғандар, бекініс, карьерлер, ортағасырлық су құбыры желілері, гидротехникалық құрылыстар мен қарау мұнарасы. Бүгінгі таңда бұл Қазақстан аумағында Таяу Шығыс сәулетіне тиесілі қызыл түсті тақта тастарынан құралған жалғыз монументалды кешен. Кешенді зерттеу жұмыстары жалғасуда және бүкіл ғылыми әлем Ақыртастың болашақ ұрпақ үшін құнттап жасырған көптеген құпияларына жауап күтеді.
Соңғы уақытта жоғарыда сипатталған Ақыртастан 45 шақырым жерде ғана орналасқан Тараздан, осы елордалық орталықтың ауқымды археологиялық зерттеулеріне байланысты жаңалықтар жиі келеді.