Назгүл Кенжетай - жас журналист. Ол 2015 жылдан бері сириялық босқындардың проблемасын зерттеп жүр. Қауіпті аймақта жасаған суреттері мен зерттеу мақалалары арқылы ол бұл мәселеге әлем назарын аударғысы келеді. Білімін жетілдіру мақсатында қазір Назгүл Стамбул университетінде саясаттану мамандығы бойынша магистратурада оқиды. El.kz сайтына берген сұқбатында ол қалай “әскери журналист” атанғанын әңгімелеп, “Отансыздықтың жүзі” жобасы жайлы ой бөліскен еді.
- Назгүл, сіз көтеріп жүрген проблема көбіне “тіс қаққан” журналистердің еншісінде. Ал қазақстандық жас журналистің қауіпті аймаққа қалай жолы түсті?
- Мен 2013 жылы Қызылордадағы мектепті тәмамдадым. Журналистикаға деген бейім болды, бар арманым - осы сала бойынша білім алу. Осылайша Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне грантқа оқуға түстім, бірақ оқуым бір аптаға ғана созылды. Түркияға да оқуға тапсырған едім, сол жақтан оқуға қабылданғаным жайлы хабар келді. Ойлана келе Алматыдағы оқуымды тастап, Түркияға аттандым. Қазір дұрыс шешім қабылдағаным үшін қуанамын. Өйткені Түркия қазақстандық журналист үшін екінші жәннат іспеттес. Олай дейтін себебім, мен барған Стамбул - әлем орталығы. Халықаралық үлкен медиалардың филалдары бар, арнайы тілшілері көп. Әр минут сайын жаңа материал келеді. Менің жаһандық журналист ретінде дамуыма көп көмегін тигізген орта болды.
Екінші курста оқып жүріп, фрилансер ретінде жұмыс жасауға рұқсат алдық. Сол кезде көшеде қараусыз жүрген кішкентай балаларды жиі көре бастадым. Ойыма түрлі сұрақтар келді. “Бұл балалар неге бұлай жүр? Олар ешкімге керек емес пе? Неге қайыр сұраған балалар көбейіп кетті? Зерттей келе, босқындар мәселесіне келіп тірелді. Алғашында мақалалар ғана жаздым. Бірақ ол айтарлықтай нәтиже бермеді. Онда көрсету керек деп шештім. Осылайша балаларды фотоға түсіре бастадым. Кейін ол кішкентайларды балалар үйіне, арнайы лагерьлерге орналастыру үшін жүгіру басталды. Сөйтіп жүріп, шекараға дейін жеттік.
Сол уақытта жақында жаңа босқындар келеді, шекара ашылады деген хабарды естідік. Ал біздің студент ретінде, оның үстіне шетел азаматы ретінде ол жерге бару мүмкіндігіміз нөлге тең еді. Бірақ біздің де бәрін көзбен көріп, материал жазғымыз келді. Мен оған дейін балалардың, оның ішінде босқын балалардың құқығы жайлы диссертация жазған болатынмын. Соның негізінде ЮНИСЕФ, БҰҰ және Түркияның ұйымдарына арнайы делегациямен бірге шекараға барып, ақпарат жинауға, зерттеуге рұқсат беруді өтінген хат жолдадым. Ұзаққа созылған процестердің нәтижесінде рұқсат алдым.
- Алғашқы сапарыңызда қандай күй кештіңіз?
- Ол кез отансыздықтың не екенін сезінген сәт болды. Өз отаныңнан қашудан қиын не бар? Шекара ашылған сәтте күн-түн бойы қашып келген адамдар, олардың бірнеше күн қатарынан аш жүріп, тамақтың дәмін енді көргені, ұзақ жолға шыдамай анасының қолында көз жұмған сәби көңілге қаяу түсірмей қоймайды. Фотоаппартты көргенде қару деп ойлап, қашқан балалар болды. Бірақ материал жинауға барған соң, эмоцияны көрсетпеу керек. Сондықтан мен көбіне көзілдірік тағамын. Әйтпесе, кейін оларға да, маған да қиын болады. Мен бәрібір оларға қанша аяушылық танытсам да, материалды, моральді түрде көмектесе алмаймын. Көмектесудің бір жолы - олардың проблемасына әлем назарын аудару. Қараңдар, қанша адам азап шегіп жатыр?! Тек осылай ғана... Не үшін? Қоғам үшін, әлем үшін, болашақ үшін.
Сосын Сирияның Сүлейманшах сияқты Түркия әскері қорғап тұрған жерлері бар. Маған небәрі ек минутқа сол жерде фото жасауға рұқсат берді. Себебі, география қиын. Оның үстіне мен басқа елдің азаматымын, студентпін. Көз алдымда бомбалаушы ұшақтардың астында жүгіріп жүрген кішкентай балалар. Соларды суретке түсіруім керек. Ол кез менің мамандығымдағы ең маңызды сәт болды. “Ой, екі минут” дейтіндер бар, бірақ кейде екі минут жүздеген баланың өмірін өзгертуі мүмкін. Сол екі минуттан кейін менің өмірім өзгерді. Екі минуттан кейін менің идеалдарым өзгерді. Ол екі минут өзімді журналист ретінде көрсетуге жол ашты. Ол екі минут үлкен конференцияларда осы проблемаларды айтуға мүмкіндік берді. Ол екі минут көптеген сәбидің өмірін құтқарды. Сондықтан, ол әншейін екі минут емес.
Негізінен көптеген зерттеу жұмыстарым шекарада өтті. Көбі Назгүл күнде соғыс болып жатқан жерде жүреді деп ойлайды. Жоқ, олай емес. Менің мақсатым - соғысты көру емес. Мені ол жерге баруға итермелеген балалардың көз жасы ғана. Кейбір шетелдік қорлардың берген ақшалары жетпеуінен олар лагерьде емес, далада босып жүрді. Негізінен соны көрсеткім келді. Адам ретінде. Алдымда тұрған бала соғыста туғаны үшін кінәлі емес. Ол бала бәріміздің болашағымыз. Осыны ғана мақсат тұттым. Сол кезде бір ғасырдың қиындықтарын суреттеген танымал фотожурналист Ара Гюлердің конференциясы өтіп жатты (былтыр қайтыс болған). Ол менің портфолиомды көріп, “Жаңа әскери фотожурналист пайда болыпты” деген еді. Сол кезден бері мен “әскери фотожурналист” атанып кеттім. Әрине, адамдардың сізді қалай танығаны емес, жобаның нәтижесі маңызды.
Осындай сәттердің куәсі болған кезде өз Отаныңа деген махаббатың арта түседі. Менің Отаным бар, бейбітшілікті қолдайтын елім бар. Иә, бізде де проблемалар жетерлік, бірақ ол шешуге болатын проблемалар. Оның үстіне бұл “жүз жылдық саясаттың” зардабы ауыр. Кейін біздің ұрпақ олардың ұрпағымен тіл табыспауы мүмкін. Олар соғыс көрді, қаншама қиындық көрді. Ал жаһандану заманында, біз бәрібір олармен бір жерде кездесеміз.
- Басқа елдің азаматы тұрмақ, ұлты басқа өз отандасына қатысты (мысалы, қаңтардағы армяндар мәселесі) төзбеушілік сезінетін халық бірегей қоғам бола ала ма?
- Қоғам болу үшін ең бірінші, адам болуың керек. Төлқұжатың болуы керек. Ол не? Меніңше, біздің үш төлқұжатымыз бар және оны ешқашан өзгерте алмаймыз. Біріншіден, біз адамбыз. Екіншіден, түркіміз. Үшіншіден, қазақпыз. Осы үшеуін ұмытпауымыз керек. Бірін ұмытсақ, қоғам бола алмаймыз. Егер тек қазақпыз десек, адамилығымызды ұмытамыз, басқа халықтардың барын ұмытамыз, ұлтшыл болып кетеміз. Ұлтшылдық та пышақ сияқты, дұрыс ұстамасаң, өзіңді кесесің. Түркі екеніңді ұмытсаң, тарихымызды ұмытқан боламыз. Ал адам екенімізді ұмытсақ, бізде ештеңе болмайды. Қоғам болу үшін осы үшеуіне берік болуымыз керек деп ойлаймын. Сол кезде ғана біз жаһандық күш бола аламыз.
Қоғам ретінде дамығымыз келсе, жығылғанға жұдырық болмай, бір-бірімізді дос көруіміз қажет. Бәріміз талқылағанды, біреуді кінәлағанды жақсы көреміз. Ең оңай нәрсе - біреуді кіналау. Біз ақ-қараны ажыратып алмай, бір жерден естігенімізге сеніп, соның соңынан жүгіріп кетеміз. Конституцияда жазылғандай, біз - демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекетпіз. Заң тұрғанда, басқа әрекетке бару - ақымақтық.
Сондай-ақ шетелде жүріп, бір жақсы іс жасасаңыз, оны сіз жасады демейді, қазақ жасады дейді. Кейін сол елге келген адамдарды да солай қабылдайды. “Қоғам дипломатиясы” деген түсінік бар, біз сыртқа шыққан кезде бәріміз де дипломатпыз. Өзге ұлтқа қатысты да солай.
Ал мигранттарға келетін болсақ, біз жаһандану деп айтамыз, бірақ ол дәрежеге әлі жеткен жоқпыз. Жаһандық болу - әлемді түсіну деген сөз. Мысалы, ұлтшыл болу үшін, еліңді сүю үшін, бірінші интернационал болуың керек. Әлемде не болып жатқанын жақсы түсінуің керек. Мысалы, мен кеткенде қандай едім, қазір қандаймын. Көп нәрсеге басқаша қараймын, перспектива кеңейді. Екі жыл Қазақстан БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесінде төрағалық қызметті атқарды. Сирия мәселесі бойынша Астана процесі бар. Менің ойымша, бұл да Президенттің мықты дипломатиясы. Себебі, Қазақстан - нейтралды георграфия, ешқандай жанжалға қатысы жоқ, бірақ оны шешуге тырысатын ел. Бұл 30 жылға жуық уақытта жеткен нәтиже. Бұны мен сыртта жүріп түсіндім. Бұл дипломатия мен сыртқы саясат жағынан үлкен жетістік.
- Өзімізде де шешімін таппаған көп проблемалар бар. Соңғы уақытта олар тіпті ушығып барады. Осы тұрғыдан алғанда, халықаралық аренада өз имиджімізді әдемі көрсетіп, бірақ іштей былыққа батып жатқанымыз, сол имиджге кері әсер етпей қоймайды ғой...
- Меніңше, бізде деңгей жоқ. Не қарамыз, не ақпыз. Бір бола алмаймыз, бізге бірлік пен білім жетіспейді. Ильбер Ортайлы есімді түрік тарихшысының мынадай сөзі бар “Дым білмейтін адам, жартылай білетін адамнан жақсы”. Өйткені дым білмейтін адам ештеңе айтпайды. Ал жартылай білетін адам бәрін білетіндей көрінеді, алайда ол бәрібір мәселенің тереңіне бойлай алмайды. Бізде қазір осындай мәселе бар, өкінішке қарай. Десе де, әр нәрсенің өз уақыты бар, бәрі әсте-әсте. Қазір оқыған, тоқыған жастар көп. Соларға қарап тамсанамын, келешек солардың қолында. Оларды басқалармен көп салыстырамын. Қай жағынан қарасаңыз да, олар әлдеқайда икемді. Тіл үйрену біздің жастарға проблема емес, географияны, тарихты жақсы біледі, жақсы анализ жасайды. Бастысы - өз құндылықтарымызды жоғалтпасақ болғаны. Өз плюстерімізді біліп, жетіле беруіміз керек. Біздің жастарымыздың потенциалы зор.
- Потенциалы зор жастардың көбі шетел асқысы келеді...
- Бәрі кете берсе, Қазақстанда кім қалады? Менің қазіргі мақсатым - көпір орнату, жаһандану дегеннің не екенін түсіндіру. Мен де оқуымды аяқтағаннан кейін елге қайтамын. Иә, шетелде әлеуметтік жағдайың жақсы болады, ел көресің, жер көресің. Бірақ бұның бәрі маңызды емес. Отанның не екенін түсінген адамға, туған жеріңнен басқа ештеңе де маңызды емес. Елге келіп жасаған ісім теңізге тамған тамшы сияқты деуі мүмкін, бірақ көп тамшы шөлді де көлге айналдыра алады.
Сондай-ақ елде ғана емес, сыртта да елі үшін жанып жүретін адамдар керек. Босқындарға байланысты көп көрмелерім өтті. Сол кезде спонсорлар өз аттарын ғана жазып, менің аты-жөнімді ғана көрсеткісі келеді. Жоқ, Қазақстан міндетті түрде аталуы керек. Бұл біздің еліміздің соғысқа қарсы екенімізді көрсетеді, Қазақстанды бейбітшілікті қолдайтын ел ретінде танытады. Тек дамыған елдер ғана осындай мәселелерді көтере алады деген түсінік қайдан шыққан? Біз кімнен кембіз?
- Ал Қазақстанда көрме ұйымдастыру жайлы ойламадыңыз ба?
- Ұсыныстар болып жатыр, бірақ көбіне уақыт сәйкес келмейді. Өзім де елде көрме ұйымдастыруға әлі дайын емес сияқтымын.
- Неге?
- Ол суреттерді көрсету қаншалықты дұрыс? Біздің халық оны көруге дайын ба? Осы сұрақтар мазалайды. Маған біреудің қайғысын көрсетіп пиар жасап жүрсің деп пікір айтатындар бар. Немесе “Айдағаның бес ешкі, ысқырығың жер жарады” деп жатады. Иә, менің жасағаным үлкен нәрсе емес, жасым да небәрі 23-те. Қолымнан келгенше жұмыс жасап жатырмын. Премия алдым, иә. Бірақ ол маңызды емес. Соның нәтижесінде ол балаға көмек көретілді ме? Көрсетілді. Маңыздысы осы. Мен үшін ең үлкен премия сол. Адамдардың маған не беретіні емес, менің оларға не беретінім маңызды.
Сондай-ақ түсірген суреттерімнің жартысын жариялауға әлі рұқсат жоқ. Себебі олар этикаға сәйкес келмейді. Менде де қалай да болса, оларды көрсетуім керек деген ой жоқ. Неге? Өйткені ол босқын болса да, оның да пікірі бар. Ол да адам. Егер ол жоқ десе, жариялауға болмайды. Себебі ол өзін сондай портретте көргісі келмейді. Ал егер пиар жасайтын болсам, этикаға жатпайтын суреттерді әлеуметтік желіге жариялап, лайк жинайтын едім, блогер болар едім. Бірақ олай жасауға менің дәтім бармайды.
- Өзіңізді журналистикадан басқа салада көресіз бе?
- Журналист болмасам, бітімгер болатын шығармын. Өйткені мен өз өмірімді адамзаттың, еліміздің баянды болашағына арнағым келеді. Әр адамның өмірде өз рөлі бар. Маған өз рөлімді көрсетті, қолымда бар мүмкіндікті көрсетті. Сол арқылы біреуге көмектесе алатынымды түсіндім. Былай қарасаңыз, менің жасап жатқаным теңізге тамған тамшы сияқты. Көп адам осы проблеманы шешу үшін, соғысты тоқтату үшін жұмыс жасап жатыр. Өкінішке қарай, әлі нәтиже жоқ. Сонда да “Ой, мен көмектессем не болады, бәрібір ештеңе өзгермейді” деп емес, қолыңнан келгенге көмек беруіміз керек деп ойлаймын. Қазір мен көбінесе Таяу Шығыстағы мәселелер туралы және экстремизм, терроризм жайлы зерттеулер жасап жатырмын. Bloomberg, Financial times сияқты батыстық сайттарға материал дайындаймын. Бастысы, оқырманы көп кез келген платформа арқылы жапа шегіп жатқан бір баланың дауысын естірте алсам болғаны.
- Демек жобаны әлі жалғастырып жүрсіз ғой...
- Мен қазір жеке жобамен айналысып жүрмін. Ол - “Отансыздықтың жүзі” деп аталады. Қазір саясаттану мамандығы бойынша білім алып жүргеннен кейін, саяси оқиғаларды жіті бақылап отырамын. “Араб көктемінің” біткенін білеміз, енді “парсы көктемінің” басталу қаупі бар. Иран мен Америка арасындағы ультиматумдар жайлы білеміз. Ал Иранмен біз Каспий арқылы көршіміз. Егер қандай да бір соғыстың оты тұтанса, оның бізге тікелей болмаса да жанама әсері тиюі мүмкін. Егер қазір осы тақырыпты зерттемей отыра берсек, архив жинамасақ, кейін қиын болады деп ойлаймын.
“Отансыздықтың жүзі” кітабы бір жылдың ішінде кітап болып шықпақ. Бұл еңбек журналистік зерттеу болады. Суреттерді де сол кітаппен бірге ұсынсам ба деймін. Кітаптың негізгі тақырыбы босқындардың басқа елдердегі ассимиляциясы, олардың психологиясы туралы. Кез келген адам түсіне алатын тілде жазып, олардың Отанға деген сүйіспеншілігін оятатын кітап етіп шығарғым келеді.
- Сіздіңше, отансыздықтың жүзі не?
- Отансыздықтың жүзі - босқын болу. Негізінде қалай киінгенің, қанша ақшаң бары немесе достарыңның кім екені маңызды емес. Адам жақынын, сезімін, бар жиған-тергенін жоғалтқанда үндемеуі мүмкін. Бірақ отанын жоғалтса, ол ешнәрсесіз қалады. Ол анасыз қалудан да басқаша. Адам үшін ең бастысы - отанының болуы. Қалғанының бәрін ол кейін жасай алады. Бірақ жалғыз өзің отан жасай алмайсың ғой. Қазір біз не үшін еңбек етіп, не үшін күресіп жатырмыз? Халқымыз жерде жақсы өмір сүрсін, еліміз көркейсін дейміз. Тек Отанымыз болған соң. Егер Отан болмаса, оның бәрінің не керегі бар?