Жақында еліміздің құрметті азаматы, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Алматы қалалық Ардагерлер кеңесінің төрағасы, полковник Шампиев Мэлс Жұманұлы 75 жасқа толды. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскерін құруға елеулі еңбек сіңірген азаматтардың бірі. 2022 жылы қазақтың төл әскерінің құрылғанына 30 жыл толып отыр. Осы жылдар аралығында полковник Мэлс Шампиев Қарулы Күштердегі әлеуметтік-құқықтық жұмыс институтын құруға үлкен үлес қосты.
Мэлс Жұманұлы Ақтөбе облысының Қос-Істек ауылында өмірге келген. Кейіпкеріміздің балалық шағы ауыр соғысты бастан өткерген майдангерлердің арасында өтті. Әкесі мен інісі де ең қиын кезеңде Отан үшін майданға аттанып, фашистік басқыншыларға қарсы шайқасты.
– Менің әкем партия қызметкері болған, зениттік-зымыран мектебінің партия комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарды. Әкеммен бірге гарнизондарға сапарлау арқылы армияның ішкі өмірін көріп өстім. Мамандық таңдауыма әсер еткен факторлардың бірі осы болса керек, – дейді Мэлс Жұманұлы.
Полковник мырзаның офицер атануына майдандағы жауынгерлер де әсер етіпті. «Олар «жүрегі алаулаған» адамдар еді. Менің көз алдымда бір-біріне иық тірестіре қол ұшын созып, көмектесе білді. Маған берген білім мен өмірлік сабақтары үшін оларға алғысым шексіз. Бұл кісілер аз сөйлегенімен, тереңнен ойлайтындығымен жастарға үлгі бола білді. Мен нағыз офицердің өмірі мен бейнесін көріп өстім. Олардың қаншалықты жақсы жандар екенін, еңбекқор, ұйымшыл екенін көрдім»,- дейді кейіпкеріміз жастық шағын еске алып.
Мэлс Шампиев ел үшін, халық үшін қиын-қыстау жылдарда Кеңес Одағы мен егемен Қазақстанның одан әрі өркендеуіне есіл еңбек сіңіріп, ұйымдаса білген, бір-бірін рухтандыра білген майдангер жерлестері үлгі болғанын алға тартады.
–Мен қан майданның бел ортасынан оралған, соғыс көрген адамдардың тағдырына куә болдым. Мысалы, біздің сыныптан үш түлек Ташкент танк училищесіне оқуға түсті. Біздің бір ғана мақсатымыз болды, ол – әрбір отбасында терең із қалдырған сұрапыл, ұзақ, қанды соғыстың зардабын ұмытып, елімізді қалпына келтіруге жәрдемдесу, – деп еске алады полковник Мэлс Шампиев.
Кейіпкеріміз мектеп жылдары мен ұстаздарын еске ала отырып, дәл сол соғыстан кейінгі жылдардағы ауыртпалыққ қарамастан оларға дұрыс бағыт бере білген майдангер қатаң ұстаздардан тәлім алуға мүмкіншілік берген тағдырына ризашылығын білдіреді.
Полковник мырзаның айтуынша сол жылдары мектептердің жанынан құрылған қосалқы шаруашылықтар болыпты. Оқушыларды еңбекке баулу мақсатында токарь және ағаш шеберханалары жұмыс істеген. Бұған қоса әскери дайындық және автомобиль ісі бойынша сабақтар жүргізілген. Мэлс Жұманұлы мектеп оқушыларына тіпті әскери дайындық сабақтарында мылтық атуға рұқсат етілгенін еске алды. Ұстаздық еткен тәлімгерлер балаларға білім беріп қана қоймай, өмірге деген дұрыс көзқарас қалыптастырып, жақсы азамат болып қалыптасуға бағыт бере білген дана ұстаздар болғанын айтады. Олар мектеп оқушыларының бойына Отан алдындағы борыш, Отанға адалдық, сезімін оята білді.
Мектепті тәмамдағаннан кейін Мэлс Шампиев Ташкент жоғары танктік командалық училищесіне оқуға түсті. Полковник Мэлс Шампиевтің дұрыс мамандық таңдап, болашағына нық қадам басуына осы ұстаздары тікелей себепші болыпты. Аталмыш әскери жоғары оқу орны Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры, сауытты танк әскери күштерінің маршалы П.С.Рыбалконың атында болатын. Мэлс Жұманұлы технологияға қатты әуес болғандықтан мотоцикл, трактор, комбайн айдауды ерте меңгеріпті.
Кейіпкеріміздің әкесі баласын В.И.Ленин атындағы Ташкент жоғары командалық училищені таңдайды деп үміттенсе де, өзі қалаған оқу орнына оқуға қабылданғанын естігенде қатты қуаныпты.
Полковник мырза оқуын бітіргеннен кейін Түркістан әскери округіне жіберіліп, оның Орта Азия әскери округіне айналуына тікелей атсалысыпты. Бұл округті құру қажеттілігі кеңес-қытай қатынастарының шиеленісуіне байланысты болған.
Полковник Шампиев колледжді бітіргеннен кейін Қазақстан аумағында қосымша әскери құрамалар құрылатыны хабарланғанын еске алады. Семей қаласында оның тікелей қатысуымен әскери құрамаларды құру, оларды жасақтау және қаруландыру жұмыстары басталды. Танкші ретінде Отарда екі рет әскери борышын өтеп, еліміздің шығысында жаңа құрамаларды жасақтауға және оларды ауыр техникамен жабдықтауға атсалысты. 1971 жылы екі ел арасында бітімге қол қойылып, біздің кейіпкеріміз Кеңес әскері қатарына оралды, бірақ қазірдің өзінде саяси қызметте жүргенін айтып өтуіміз тиіс. Алматыда аз уақыт қызмет еткеннен кейін құрамалардың қайта құрылуына байланысты Сарыөзек қаласында қызметін жалғастырып, сол жерден Киевтегі он айлық партия курстарына жіберіледі. Бұл кезде ол партиялық саяси жұмысты жақсы меңгеріп, бар өмірін соған арнауды ұйғарған екен.
1979 жылы Мәскеу жоғары партия мектебіне түсіп, оны 1984 жылы бітірді. Мэлс Жұманұлы екі рет Сарыөзекте, Панфиловта, Германиядағы Кеңес Әскерлері тобында (Алматы мен Фрунзеде үш рет), полк партия бөлімінің хатшысы, мотоатқыштар құрамасы саяси бөлім бастығының орынбасары қызметтерін атқарды.
1985 жылы ауданның әскери кеңесінің шешімімен оның кандидатурасы Қазақ КСР Әскери комиссариаты саяси бөлімінің меңгерушісі қызметіне ұсынылды. Ол бұл қызметте 1991 жылға дейін Мемлекеттік қорғаныс комитеті құрылғанға дейін қызмет етті.
– Сол жылдары қызмет тек алдыңғы орында болды. Сонымен қатар, күрделі саяси жағдай армияның жауынгерлік әзірлігін күн сайын нығайтып ұстауды талап етті, қажеттілік болды. Сол себепті жауынгерлік дайындық белсенді түрде жүргізілді. Мысалы, атыс жоспарға сәйкес қатаң түрде жүргізілді. Командирлер сарбаздарға үлгі болып, нағыз әскери өнерді, атап айтқанда, оларды соғыста шын мәнінде не күтіп тұрғанын үйретті. Ол кезде әскери қызмет атқару – елдің, қоғамның мақтанышы саналатын, – деп еске алады Мэлс Жұманұлы.
Тәуелсіздігін жариялаған Қазақстан күттірместен Мемлекеттік қорғаныс комитетін құру туралы шешім қабылдап, (1991 жылы 27 қазанда Жарлыққа қол қойылған), дереу іске асырды. Оны Қазақстан Республикасының бірінші Қорғаныс министрі, Кеңес Одағының Батыры, Халық Қарманы, армия генералы Сағадат Нұрмағамбетов.басқарды. Ол әскердегі істің шынайы жағдайын жетік білетін полковник Шампиевті қызметке алды. Ол кезде Қазақ КСР-нің барлық әскери комиссариаттары мен азаматтық қорғаныс штабтары Мемлекеттік қорғаныс комитетіне бағынатын болған. Мэлс мырзаның мақсаты Тәуелсіз Қазақстанның Қарулы Күштерін құрудағы келесі қадамдарын айқындау болды.
– Менің ойымша, Мемлекеттік қорғаныс комитетін құру туралы Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұйғарымы дана шешімі болды. Бұрынғы одақтас республикалар кезек-кезек тәуелсіздігін жариялады, офицерлер тарап кетті, роталарды сержанттар басқарды, батальондарды басқару прапорщиктердің иығына жүктелді. Бұл жағдайда барлық мемлекеттермен достық қарым-қатынасты сақтау маңызды болды,- дейді ол.
Полковниктің айтуынша сол тұста саяси ағарту ісіне ерекше көңіл бөлінді, ол офицерлерді ұстап қалу мен сарбаздардың жаңа буынын тәрбиелеу, оларға қазір зайырлы мемлекет, егемен Қазақстан екенімізді түсіндіру керек болған. Көпшілік әскери маман армияға қайтып оралды және көп нәрсені үнемдей алды. Олардың көпшілігі жақсы офицерлік мектептен өткенінің арқасында жағдайды бақылауда ұстай алса керек. «Мемлекеттік қорғаныс комитетінің кадр бөлімінің мойнына ерекше жүк артылды. Оны генерал-майор С.С. Тауланов басқарды, – дейді Мэлс Жұманұлы.
Мэлс мырзаның айтуынша, осы бір қайта құру кезеңінде (1991-1992 ж.ж.) кейбір әскери қызметшілер қызмет орындарының ауысатыны туралы түрлі қауесеттеді жүректеріне жақын қабылдаған сәттер болыпты. Байқоңырдағы оқиғалар соның айқын мысалдарының бірі.
– 1992 жылы Байқоңырда жауынгерлік және ғарыштық бөлімдерді есептемегенде 133 құрылыс әскери бөлімі орналасты. Қазақстан мен Қырғызстаннан әскерге шақырылғандар Қиыр Шығысқа жіберу туралы бұйрық дайындалып жатыр деген қауесетті естігенде, тәртіпсіздікке жол берген. Істің бұрқ ете түскені сонша, Жоғарғы Бас қолбасшының өзі араласып, әркім өз қызмет орнында қалатыны туралы мандатқа қол қойды. Осы құжатпен мен ғарыш айлағына ұштым. Ол жерде көргенім әлі жадымда. Көтерілісшілер казарманы өртеп жіберді, техниканы тонады. Бұзылған тамақты жеу арқылы жағдайдың жақын арада тұрақталатынын жеке мысалмен дәлелдеуге тура келді», – деп еске алады полковник Шампиев.
Осындай оқиға Курск қаласында да болған екен. Полковниктің айтуынша, ол кезде мұнда 8 құрылыс бөлімшесі орналасса, оның 6-да әскерге шақырылғандардың 80%-ы Орта Азиядан келгендер болыпты. Оларға Қиыр Шығысқа немесе Балтық теңізіне жіберілетіндері айтылған. Бірақ олар бұрынғы Одақ елдері егемендік алғанын және қызмет мерзімі аяқталғаннан кейін елге оралуы керектігін мәлімдеген. Арты толқуға ұласып, жанжал шыққан.
«Наразылықты шешу үшін үлкен топпен сонда ұштық. Барлығымен сөйлесіп, барлығының үйге оралатынын түсіндіріп, тәртіпсіздікке тосқауыл қойдық », – деп еске алады кейіпкеріміз.
Дегенмен, барлық қиындықтарға қарамастан, біздің еліміздің аумағында көптеген техника, сондай-ақ кейбір гарнизондар сақталып қалыпты, бұл армия құрылысын одан әрі ілгерілетуге ықпал етсе керек.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 19 қаңтардағы № 1084 Жарлығына сәйкес Қорғаныс министрлігі, Республикалық ұлан, Шекара және Ішкі әскерлер аппаратынан бастап әскерлер, әскери бөлімдер мен мекемелер роталарға және оларға теңестірілгендерге, қоса алғанда барлық деңгейдегі командирлердің тәрбие және әлеуметтік-құқықтық жұмыс жөніндегі орынбасарлары институты енгізілді. Кейіннен Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 22 маусымдағы №1273 Жарлығымен «Тәрбие және әлеуметтік-құқықтық жұмыс органдары туралы ереже» бекітілді.
Сол күні полковник Шампиевті Жоғарғы Бас қолбасшы кабинетіне шақырған. Әңгіме жоғарыда аталған Жарлыққа байланысты өрбуі тиіс еді.
– Мен бас қолбасшының кабинетінде тек жеті минут қана аялдадым. «Әлі ерте емес пе, біз асығып отырған жоқпыз ба, Шәмпиев», - деп сұрады ол. Жоқ, дедім. «Бұл Жарлық бізге арналмаған. Ол болашақ ұрпақ үшін керек. Білесіз бе, Жоғарғы бас қолбасшы жолдас, әскери адам үшін екі күш бар – қару мен рух. Ал шайқаста рух маңызыдырақ. Бас қолбасшы Жарлыққа қол қойып: «Енді біздің тұжырымдамамыз – қазақ патриотизмі» дегені есімде деп,- еске алады полковник Шәмпиев. Осы тұжырымдама аясында әскери қызметкерлерді патриоттыққа тәрбиелеу жұмыстары одан әрі жалғасын тауып келе жатқанын атап өтті.
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Жоғарғы Қолбасшысының бұл Жарлығы қажетті құжаттармен белсенді жұмыс жүргізуге, сондай-ақ барлық әскери қызметшілер үшін маңызды әлеуметтік заңдар әзірлеген әлеуметтік-құқық қорғау департаментінің жемісті жұмыс істеуіне ықпал етті.
1998 жылы біздің кейіпкеріміз зейнетке шығып, запасқа ауыстырылса да 1999 жылы ол Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар агенттігінің әскерлер мен халықты даярлау бөлімінің бастығы – Агенттік төрағасының орынбасары қызметіне кірісті. Қоғамда белсенді тұлға бола отырып, Мэлс Жұманұлы 10 облысты қамтитын «ҚР ҚК және ҚР Қарулы Күштерінің ардагерлері» қоғамдық ұйымын басқарды (2002). 2012 жылдан бері Алматы қалалық «Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің ардагерлері» кеңесінің төрағасы қызметінде еңбектеніп келеді.
Әскери қызмет жылдарында полковник Мэлс Шампиев көптеген наградалармен, соның ішінде 1971 жылы «Әскери қызметі үшін» медалімен марапатталды.
Ұлдары әке жолын қуды. Үлкен ұлы да Ташкент жоғары танк училищесін, сол взвод пен ротаны бітірген. Кіші ұлы Алматы жоғары жалпы әскери командалық училищесін бітірген.
Бүгінде кейіпкеріміз немере, шөбере сүйіп отырған ардақты ата, әке. Өткенге көз жүгіртсек, ол осынша жолдың бекер келмегенін сеніммен атап өтеді.
– Әскери қызмет – мемлекеттік жауапкершіліктің ерекше түрі. Сондықтан ант, әскери борыш, офицерлік абырой сияқты ұғымдардың бүгінде құнсызданбауы аса маңызды. Бұл үшін командирлердің үлгісі маңызды, олардың әрқайсысы жеке құрамның жауынгерлік тиімділігіне жауапты болуы керек. Ол сыртқы келбетінен бастап, жарғысына, әскери этикетіне дейін үлгі болуы керек.
Жас әскери қызметшілерді даярлауда мектептің алатын орны ерекше болуы керек. Алғашқы әскери дайындықты әскери борышын өтеген білікті мамандар жүргізуі керек.
Әскер жеке бір үйдің, көшенің, қаланың, бүкіл елдің қоғамын қорғауға міндетті ерекше организм екенін мектеп оқушыларына осылайша жеткізудің бірден-бір жолы. Сонымен қатар, оқу-тәрбие процесі жас патриоттар мен әскери антқа адал жауынгерлерді тәрбиелеуге ықпал етуі тиіс.
Соңғы жылдары Қарулы Күштердің ардагерлері жастардың жауынгерлік әзірлігін арттыруға және идеологиялық тәрбие беруге ықпал ететін ұсыныстарды белсенді түрде ұсынып жүр.
Атап айтқанда, қазіргі жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу, елімізді қорғау міндеттерін нақтырақ түсінуі үшін жұмысты тереңдету туралы әңгімелейді. Ардагерлер қазіргі Қарулы Күштердегі әскер беделіне нұқсан келтіретін қайғылы апаттардың салдарын болдырмау мақсатында әскери штабты жасақтауға қатысты мәселелерді де көтеруге атсалысып жүр.
–Ал Қарулы Күштердің беделі – мемлекеттің, қоғамның, халықтың бет-бейнесі, – дейді полковник Мэлс Шампиев.