«Сөздің құны жоқ жерде музыка сөйлейді» деген Ганс Кристиан Андерсенның атақты сөзі бар ғой. Расында да музыка – адамзат баласы ойлап тапқан ең көркем дүние. Ол рухани тәжірибелердің көрінісі. Көңіл-күйлер, оқиғалар, тарих және мәдениет ноталарға қабаттасады. Бахты, Бетховенді немесе Моцартты әлемде миллиондаған адам тамсана тыңдайды. Дәл сондай классикалық музыка қазақта да бар. Ол – күй. El.kz ақпарат агенттігінің тілшісі қазақ ұлтына ғана тән ерекше музыка өнерінің тарихына тереңірек үңілуге тырысты.
Күй – қазақтың дәстүрлі музыкасы. Домбырада, қобызда немесе басқа да халық музыкалық аспаптарында орындалатын бұл музыканы тыңдаған талай таңдай қағып таңырқағаны рас. Қазақ даласында күй де, күйші де, күй орындаушы да аз болған жоқ.
Күй қазақ халқының ерекше мұрасы, ал оның тарихы сонау екі жүз мың жылдан арғы уақытты қамтиды. Оның бір мысалы, Ескендір Зұлқарнайын туралы халық күйі «Қос мүйізді Ескендір» (қазақтың «Екі мүйізді Ескендір» сөзінен аударғанда) күні бүгінге дейін сақталған, ал шамамен 8-9 ғасырлардағы Қорқыт ата туралы мифтер әрбір қазақ баласына белгілі.
Сөз басында айтқанымыздай, қазақ халқының мәдени мұрасында күй өнерінің орны ерекше. Ол халықтың жан дүниесін, табиғатқа, өмірге деген көзқарасын, оның қуанышы мен қайғысын, батырлық пен адамгершілік идеалдарын, арман-тілектерін жеткізетін өнер түрі болып табылады. Қазақ халқы үшін күй – тек музыка емес, ол тұтас бір халықтың тарихы, ұлттық болмысы, рухы. Осы мақалада қазақтың күй өнерінің тарихи даму жолдары, оның басты өкілдері мен шығармашылық мұралары, күйдің жанрлық ерекшеліктері мен оның тәрбиелік мәні кеңінен талқыланады.
Күй өнері қазақ даласында ежелден бері қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жетіп отырған. Күйдің пайда болуы мен дамуы көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты. Көшпелі халықтың рухани әлемін бейнелейтін күй өнері әр түрлі тарихи оқиғаларды, салт-дәстүрлерді, адам тағдырларын және табиғат құбылыстарын музыкалық тілмен сипаттаған.
Күй өнерінің алғашқы нышандары көне түркі дәуірінде пайда болған деп есептеледі. Бұл кезеңде бақсы-балгерлердің өнері, шамандық рәсімдермен байланысты болды. Түркілердің музыкалық аспаптары арасында домбыра мен қобыз ерекше орын алған. Домбырамен орындалған күй өнері кейінірек дамып, өз алдына дербес жанрға айналды.
Күй өнерінің дамуында ұлы жыраулар мен күйшілердің рөлі зор. Мәселен, Қорқыт ата, Қойлыбай бақсы, Қарақожа сияқты тұлғалар музыкалық мұра қалдырып, халық арасында үлкен беделге ие болған. Олардан қалған мұра бүгінгі күнге дейін сақталып, халық арасында кең тараған.
Қазақтың күй өнері дәстүрлі түрде екі мектепке бөлінеді: Арқа және Батыс Қазақстан. Бұл мектептер арасындағы айырмашылықтар тек музыкалық тілінде ғана емес, сонымен қатар күйдің орындалу мәнерінде, әуеннің құрылымында және тақырыптарында да байқалады.
Арқа күйшілік мектебі – қазақтың дәстүрлі музыкасының ең көне түрлерінің бірі. Бұл мектептің күйлері әдетте лирикалық сипатта болып, адамның ішкі жан дүниесін, табиғатқа деген махаббатын, өмірдің философиялық мәнін бейнелейді. Арқа күйлерінің орындаушылары арасында Тәттімбет, Қазанғап, Құрманғазы сияқты ұлы күйшілер бар.
Батыс Қазақстан күйшілік мектебі болса, дәстүрлі түрде еркіндік пен батырлықты дәріптейді. Бұл мектептің күйлері кең тынысты, екпінді болып келеді. Олардың орындауында техника мен шеберлік басты орын алады. Батыс Қазақстан күй мектебінің өкілдері арасында Дина Нұрпейісова, Құрманғазы Сағырбайұлы, Махамбет Өтемісұлы сияқты атақты күйшілер бар.
Қазақ күйлері өзінің мазмұны мен орындалу мақсатына қарай әр түрлі жанрға бөлінеді. Олардың ішінде әсіресе терең философиялық мәнге ие болып, халықтың ішкі сезімдерін, рухани әлемін бейнелейтін күйлер ерекше орын алады. Жалпылама шертпе күй, төкпе күй деп аталғанымен оның да өз айтар ой болады.
Тарихи күйлер. Бұл жанрға халықтың басынан өткен тарихи оқиғаларды, батырлық ерліктерді, халықтың азаттық жолындағы күресін бейнелейтін күйлер жатады. Мысалы, Құрманғазының «Сарыарқа», «Адай» күйлері қазақтың кең байтақ жерін, халықтың еркіндікке деген ұмтылысын суреттейді.
Эпикалық күйлер. Бұл күйлер халықтың ауыз әдебиетімен тығыз байланысты. Эпикалық күйлерде халық батырларының ерліктері, олардың өмірі мен тағдырлары жырланады. Мысалы, «Қобыланды», «Алпамыс» сияқты күйлер қазақ батырларының ерліктерін бейнелейді.
Лирикалық күйлер. Лирикалық күйлерде адамның ішкі сезімдері, махаббат, сағыныш, табиғатқа деген сүйіспеншілік бейнеленеді. Мысалы, Тәттімбеттің «Саржайлау», Бестөре» күйлері қазақтың кең даласын, табиғаттың әсемдігін суреттейді.
Шежірелік күйлер. Бұл күйлерде халықтың тарихы, оның өткені мен бүгіні бейнеленеді. Шежірелік күйлердің ішінде халықтың туған жері, ата-бабалары, олардың өмірі мен іс-әрекеттері туралы мәліметтер беріледі.
Ритуалдық күйлер. Ритуалдық күйлер діни наным-сенімдермен, халықтың салт-дәстүрлерімен байланысты. Бұл күйлердің орындалуы әдетте түрлі салтанаттармен, діни рәсімдермен қатар жүреді. Мысалы, тойда, ас беру кезінде, қаза болған адамды еске алу рәсімдерінде орындалатын күйлер осы жанрға жатады.
Қазақ халқының күй өнері тек музыкалық қана емес, сонымен қатар тәрбиелік мәнге ие. Күйлердің мазмұнында халықтың адамгершілік, моральдық қағидалары, өмірлік даналығы сақталған. Әрбір күйдің өзінің ерекше тарихы бар, ол тарихта белгілі бір оқиға, тұлға, халықтың басынан өткен сынақ бейнеленеді. Күйлер арқылы халық өз балаларына туған жерге деген сүйіспеншілікті, адалдықты, ерлік пен батырлықты, үлкенді құрметтеуді үйреткен.
Мысалы, Құрманғазының «Сарыарқа» күйі жас ұрпақты туған жерін сүюге, оны қорғауға шақырады. Бұл күй арқылы халық өзінің тарихи естеліктерін, ата-бабаларының ерліктерін еске алады. Сол сияқты, Тәттімбеттің «Қосбасар» күйі адамның ішкі сезімдерін, өмірге деген махаббатын бейнелеп, адамдарды бір-бірін құрметтеуге, адамгершілікке тәрбиелейді.
Күй өнері арқылы қазақ халқының тарихы, оның рухани әлемі сақталып, келер ұрпаққа жеткізіліп келеді. Күйлердің тәрбиелік мәні бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтпай, халықтың рухани байлығын арттыруда маңызды рөл атқарады.
Қазақтың күй өнері күйшілердің ерекше шеберлігімен, орындаушылық өнерімен тығыз байланысты. Күйшілердің шеберлігі тек музыкалық аспаптарды меңгеруде ғана емес, сонымен қатар, күйдің мәнін, оның мазмұнын терең түсініп, оны тыңдаушыға жеткізуде жатыр. Күйшілер әрбір күйді орындау кезінде оның ерекше нақышын, әуеннің табиғатын, оның философиялық мәнін ашады.
Қазақ күйшілері арасында Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Сүгір, Дина Нұрпейісова сияқты ұлы тұлғалар бар. Олардың әрқайсысы өз дәуірінің, өз заманының жаршысы болып, халықтың мұң-мұқтажын, арман-тілектерін музыка тілімен жеткізген.
Құрманғазы Сағырбайұлы – қазақтың күй өнерінің ең көрнекті өкілдерінің бірі. Ол көптеген күйлердің авторы болып, қазақ халқының рухани әлеміне өлшеусіз үлес қосқан. Құрманғазының «Сарыарқа», «Адай», «Балбырауын» күйлері қазақтың ұлттық музыкасының інжу-маржаны болып табылады. Оның күйлері арқылы халықтың бостандығы, еркіндікке деген ұмтылысы, туған жерге деген сүйіспеншілігі бейнеленеді.
Тәттімбет Қазанғапұлы – қазақтың күй өнерінің тағы бір ұлы өкілі. Оның «Саржайлау», «Бестөре», «Қосбасар» күйлері қазақ халқының рухани әлемін, табиғатқа деген сүйіспеншілігін, өмірдің философиялық мәнін бейнелейді. Тәттімбет күйлерінде қазақ даласының кеңдігі, табиғаттың әсемдігі суреттелген.
Дәулеткерей Шығайұлы – қазақтың күй өнерінің көрнекті өкілдерінің бірі. Оның «Қоңыр», «Тартыс», «Жігер» күйлері қазақ халқының өмірі мен тұрмысын, оның рухани байлығын бейнелейді. Дәулеткерейдің күйлері арқылы қазақ халқының ішкі жан дүниесі, оның тарихы, мәдениеті айқын көрініс табады.
Дина Нұрпейісқызы – қазақтың белгілі сазгері, күйші, Құрманғазының шәкірті.
Бала кезінен Дәулеткерей, Мүсірәлі, Ұзақ, Әлікей, Түркеш, Есжан, Байжұма, Баламайсан және басқалардың күйлерін шебер орындап, жастайынан «домбырашы қыз» атанған. Оның атағы алысқа жайылғаны сонша, Құрманғазының өзі келіп тыңдап, Динаның күйшілік өнеріне риза болып, батасын берген. Осылайша Құрманғазы Динаны 9 жасынан күйшілікке баулып, 19 жасына дейін ұстаздық қылған. Динаның Құрманғазы сынды күй шеберінен дәріс алуын оның жеке басының ғана емес, тұтас күй өнерінің мерейін үстем қылды.
Түйін: Қазақтың күй өнері – ұлтымыздың рухани әлемінің ажырамас бөлігі. Ол халықтың тарихын, мәдениетін, дүниетанымын бейнелейтін, оның рухани байлығын жеткізетін өнер түрі. Күй арқылы халық өз болмысын, рухани мұрасын сақтап, келер ұрпаққа жеткізіп келеді. Күй өнері бүгінгі күнге дейін өзінің маңызын жоғалтпай, халықтың рухани өмірінде үлкен рөл атқаруда.
Қазақтың күйі – ұлттың мәдени мұрасының баға жетпес қазынасы. Ол арқылы халық өзінің өткенін, бүгінін және болашағын сезініп, өз болмысын түсінеді. Күй өнері ұрпақтан ұрпаққа жетіп, халқымыздың рухани мұрасын сақтап, байыта бермек.