Қазақ баспасөзінің шежіресі өзге елдердің бай да баябан тарихымен салыстырғанда анағұрлым кенжелеп қалған. Еуропа газет-журналдарының жарық көргеніне алдына төрт ғасыр толса, біздің ең «қартаң» басылымымыздың өзі жүзден жаңа асып отыр. Сондықтан жасамыстығы тұрғысынан отандық баспасөздің оларға жіп есе алмайтыны анық. Алайда уақыттың өзі салыстырмалы ұғым екенін еске алсақ, біреудегі аз уақыт енді біреуде көп мәнге ие. Бұл біздің сан түрлі саяси оқиғалар мен ұлттық жаңғыруға бет алған қос жүзжылдық жөнінен тіптен маңызды бола түспек.
Тұңғыш газетіміз «Түркістан уалаятының газетінен» бастасақ, қазірге дейінгі 150 жылдықта қазақ баспасөзі жоқтан бар болып қалыптасып, көркейіп қанат жайды. Олардың арасында қысымға ұшырап, екі нөмірден кейін жабылған «Серке» сияқтылары да, қаражат қиыншылығы мен саяси цензураға қарамастан 5 жыл бойына шығып тұрған «Қазақ» сияқты ұлттық басылымдар да бар. Мерзім жағынан есептегенде биыл жарық көргеніне ғасыр толған «Ұшқын» мен Семей өңірлік баспасөзінің бастау бұлағы «Қазақ тілін» де ұзақ жасаған лектен көруге болады.
Ғұмыры қысқа болғанымен, қазақ баспасөзінің дерегі түгел хатқа түскен деп айта алмаймыз. Әлі де анықтай түсетін фактілер аз емес. Бұл материалда біз оқырман назарын басылым атауына аударғымыз келеді. Сонымен қазақ баспасөзінде ортақ атпен аталған қандай басылымдар бар, оларды кім және қашан шығарды ?
Ұлт есімін ұлықтаған
Қазақ газеттерінің тарихында орны айрықша басылым – «Қазақ» газеті. Біз мұны «Қазақтың» соңғы тағдыры» аталатын жазбамызда да атап өткен болатынбыз. Аталған газет халықтық мүддені көтерген саяси басылым болғандығынан бөлек, қазақ атын ұранға алған бөгенайымен де ерекшеленеді. Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының ыждаһатымен жарық көрген, Әлихан Бөкейханның ұшқыр саяси сараптамаларымен елдің ау-жайды бағамдайтын темірқазығына айналған басылым ұлттық апталық ретінде өзіне тиісті жоғары бағасын алған. Алайда бұл газет ұлт есімін ұлықтаған тұңғыш басылым емес еді. Оған дейін де қазақ атын ту еткен баспасөз болды. Ол орынборлық Хаим Сосновский баспаханасында басылып, Ешмұхамед Иманбаев пен Жетпісбай Андреевтердің бас болуында тасқа басылған «Қазақ газеті». Бірақ көпшілік оқырман, жалпы жұрт көбіне Ахаң мен Жақаң қолтаңбасындағы «Қазақ» газетінен құлағдар да, ал одан ерте шыққан «Қазақ» туралы мүлдем бейхабар. Мұның өзіндік себептері де бар сияқты. Ең әуелі, алғашқы «Қазақ» 1907 жылы жарық көрді. Бұл әліге ұлттық баспасөз шығару тәжірибесі жоқ кезең еді. Оған дейін тек «Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті», «Торғай» газеті қатарлы саусақпен санарлық хәлдегі бірен-саран газет шыққаны болмаса (бұлар патшалық ресми биліктің үгіт-насихат құралы болатын), ынталы азаматтар газеттің қолдан келетін іс екеніне көз жетіп, көңілі нанбаған аса бір бейтаныс шақ болатын. Сондықтан тұңғыштың қашанда жолы ауыр болатынындай алғашқы «Қазақ» та осындай жағдайда туды. Троицкіде жарық көрген «Қазақ газетінің» небәрі бір-ақ нөмірі шығып үлгерді. Бір санының жарық көргеніне қарамастан, «Қазақ газеті» «Серкемен» бірге алғашқы ұлттық-демократиялық басылым ретінде тарихта өз таңбасын қалдырды. Бұл екеуі де 1907 жылы туған төл басылымдар. Сондай-ақ екеуінің де бірер нөмірі ғана жарық көріп тоқтаған ғұмыры қысқа газеттер. Сол себепті де мағлұмат аз, дерек тапшы. Бірақ, бір қуаныштысы, қос газеттің орнын шегелеп кеткен өзінен кейін туған «інісі» «Айқап» болды. 1911 жылы жарық көрген журналдың тұңғыш санындағы басмақалада редактор Мұхаметжан Сералин: «Соңғы замандарда біздің қазақ жұртында аз-мәз тіршілік көрсетіп, газет шығара беруді қолға алып қараса да не себепті іске ұқсатып шығара алмайды. 1907 жылы ІІ Мемлекеттік думаның жиынымен Шаймардан Қосшығұлов «Серке» есімді газет шығара бастап еді. Ұзаққа бармай, үкімет тарапынан тоқтатылды. Сол жылы Троицкіде Ешмұхамед Иманбаев «Киргизская газета» есімді орысша-қазақша бір газет шығармақ болып, алғашқы нөмірді шығарды да тоқтатты»,– деп қалам тербейді.
«Қазақ газеті» мен «Серке» газетінің екеуі де 1907 жылы басылым көргенін айттық. Бірақ ішкерлей ашалап атап көрсетер болсақ, «Қазақ газеті» ескіше 28 ақпан, жаңаша 13 наурызда шығуымен «Серке» басылымынан бір ай ілгері тасқа басылған. Сондықтан «Қазақ газеті» ұлттық-демократиялық баспасөздің қарлығашы. Ал кейінгі «Қазақ» мазмұндық, ағартушылық мәннен алаш елінің оянуында айрықша прогрессивті ықпал атқаруымен ұлттық саяси басылымның көшбасшысы бағасына лайық (екі газет те «Қазақ» атауында шыққандықтан бір-бірінен ажырату үшін Ешмұхамедов шығарған басылымды «Қазақ газеті» деп бірге тырнақшаға алып, ал кейінгі Орынборда жарық көрген «Қазақ» газетінің тек «Қазақ» атауын ғана тырнақшада алып көрсетеміз).
Қазақ баспасөзінің қос «Ұшқыны»
Отандық баспасөзде бірдей мезетте ортақ атпен шығып тұрған да басылымдар болды. Ол кеңестік қазақ басылымының алғашқы қарлығаштары «Ұшқын» еді. Екі газеттің жарық көрген мерзімі де кеңес үкіметінің қазақ жеріне орныққан ХХ ғасыр бірінші он жылдығының соңғы шенімен тұспа-тұс келеді. Бірі Орынборда, енді бірі Алматыда жарық көрген басылым кеңестік саясатты насихаттаған алғашқы басылымдардың қатарынан табылды.
Орынбордағы «Ұшқын» газетінің шығуы турасында Мерғали Ешммұхамедов өз естелігінде былай дейді: «Сол кездегі бір мәжіліс әлі есімде... Кирревкомның залында көп адам жиналды... С. Меңдешев мәжілісті ашып, қысқаша сөз сөйледі. «Енді газетсіз болмайды, Совет өкіметінің саясатын елге түсіндіріп, ол саясатты іс жүзінде асыру үшін халыққа үгітші, жаршы болатын құрал керек»,– деді ол.
Енді газеттің атын не деп қоямыз деген сұрақ туды... Соңғы жағына таман әзірбайжандық татар, егде тартқан большевик Төрегулов сөз алды... Қазақ газетін Ленин шығарған «Искра» газетінің атымен атауды ұсынды...
Сонда қазақшасы не болады?
Ұшқын деген сөз,– деп жауап берді әлдекім.
Болсын, болсын, Ленин газетінің атымен аталсын, табылған ат,– десіп, тұс-тұстан мақұлдаған дауыстар естілді».
«Ұшқын» жарық көріп, алғашқы нөмірінің қалай қолына тигенін Сәбит Мұқанұлының естелігінен де танысуға болады. Кешқұрым Жанұзақ Жәнібекұлы (бұл «Қазақ» газетінің соңғы редакторларының бірі) бір газетті бүктей әкеліп, сүйінші сұрайды. Сөйтсе сондағысы «Ұшқын» екен.
«– Кәне,– дей қалып бәріміз де Жанұзақтың қолындағы қағазды көргіміз келді. Міне, деп Жанұзақ бүктеулі газетті жазып еді, өңсіз сары қағазға басылған екі беттік газет екен. Сәулесі көмескі шамға төніп, атына қарасақ – «Ұшқын». Бұл Орынбордағы Қырғыз (Қазақ) революциялық комитетінің тілі екен».
Биыл жарық көргеніне 100 жыл толып отырған «Ұшқында» Бернияр Күлеев, Аманғали Сегізбаев, Тамимдар Сафиев, кейіннен Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов қатарлы тұлғалар қызмет атқарған еді.
«Ұшқын» аталатын екінші басылым да Орынбордағы аттасымен бір мезгілде жарық көрді (араларында небәрі 20 күнге де жетер-жетпес уақыт салып). Өзіне дейінгі «Көмек» газетінің жалғасы ретінде 1920 жылдың 4 қаңтарынан бастап шыққан басылым 1 қарашаға дейін «Ұшқын» атауында болды да, 1 қарашадан бастап «Бұқараға» өзгерді.
Анығында Жетісу облыстық ревкомы мен ұлт істері жөніндегі облыстық комитетінің тілі болған Алматыдағы «Ұшқын» газеті шыт жаңа шыққан жоқ-ты. Ол өзіне дейінгі «Көмек» пен одан әрідегі «Жетісу ішсі халық мұхбірінің» жалғасы болатын. 1918 жылдың 21 маусымында Алматыда жарық көрген «Жетісу ішсі халық мұхбірі» Жетісу өңіріндегі тұңғыш газет болуымен тарихқа енді. Газет басында Сабыржан Шәкіржанов, Сабыржан Ғаббасов қатарлы азаматтар еңбек етті. Ғаббасовтың «Айқаптағы» жазу тәжірибесі мен тілшілік машығы газет ісінде көп кәдеге жарағанын атаған абзал. Бірақ «Жетісу ішсі халық мұхбірі» таза қазақ тілінде бола қойған жоқ. Ол қазақ тілінен басқа татар, өзбек, қырғыз, ұйғыр тілдерінде аралас басылған болатын. Оның себебі алғашқыда редколлегия мүшелері мен әріп терушілері қазақ болмағандықтан тілі аралас болып, тек «Көмектен» бастап қана толық қазақ тілінде хабар таратуды бастады.
Екі газеттің «Ұшқын» аты да толыққанды жылдан артық сақталған жоқ. Казревкомның тілі болған «Ұшқын» 1920 жылдың қазанында «Еңбек туына» өзгерсе, Алматыдағы «Ұшқын» өзі жарық көрген 1920 жылдың 4 қаңтарынан 1 қарашасына дейін шықты. Салыстырмалы түрде айтқанда қос «Ұшқынның» да өмір сүрген мерзімі 10 ай шамасы.
Орынбордағы «Ұшқын» газетінің жалпы 37 саны шығып үлгерді. Съезд шақырылып, Қазақстанның Орталық үкіметі құрылғаннан кейін газет өз орнына «Қазақстан» атауымен жаңа газет шығатынын жариялаған-ды. Бірақ «Ұшқынның» орнына «Еңбек туы» жарық көрді.
Біз бұл шағын жазбада қазақ баспасөзінің жарық көру және қалыптасу кезеңіндегі аттас басылымдарға ғана тоқталдық. Кеңес үкіметі тұсындағы облыстық, аудандық деңгейдегі газет-журналдардың аттарының ұқсастығына тоқталу материал ауқымын тым ұлғайтып жіберетін болғандықтан жинақылығын ескердік.