XX ғасырдың басында шетелде білім алған қазақ зиялыларының қоғам алдында шоқтығы биік тұрды. Олар шет елдерде заманауи білім мен озық технологияларды меңгеріп, туған жеріне қайта оралды. El.kz ақпараттық агенттігінің тілшісі ұлттың әлеуметтік, мәдени және саяси дамуына ерекше үлес қосқан азаттарды тізбектеп, олардың қазақ қоғамын жаңғыртуға, ұлттың рухани және материалдық байлығын көтеруге қосқан үлестері жайлы шолу жасады.
XІX ғасырдың екінші жартысында дүниеге келіп, XX ғасырдың басында ұлт тағдырына алаңдаған қазақ жастары үркер жұлдызындай бір шоғыр болды. Олардың арасында Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұстафа Шоқай, Міржақып Дулатұлы секілді ұлт зиялылары да бар.
Білім алуды, сол білімімен қараңғы халықтың көзін ашуды, болашақтың жарқын жолын көрсетуді мақсат еткен қазақ жастары негізінен сол кездегі империя астанасы болған Санкт-Петербургтен және қазақ жеріне жақын орналасқан Қазан, Ташкент қалаларына аттанды.
Дегенмен білім қуған қазақ жастарының географиясы тек осы екі-үш қаламен шектеліп қалған жоқ. Олар: Мәскеу, Киев, Тарту, Том, Каир, Бомбей, Ыстамбұлға дейін барған. Тіпті Варшава қаласын да осы қалалардың қатарына қосуға болады.
Мәселен, Қазақ АКСР-нің Әділет халық комиссары (министрі) әрі Республиканың прокуроры болған Қанай Боранбаев Варшава университетінде заңгер мамандығын бітіріп шыққан.
Сондай-ақ Әбілмәжін Күшіков, Ахмет Тұнғаншин мен Әшірбек Шалымбетов сынды азаматтар Варшава ветеринарлық институтының түлектері.
XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының көшбасшысы, Алаш қозғалысының жетекшісі ретінде Әлихан Бөкейханды айтуға болады. Ол 1890 жылдары Санкт-Петербургтегі Орман шаруашылығы институтында оқып, Ресей империясындағы саяси, экономикалық және құқықтық өзгерістерге қатысуға мүмкіндік алды. Әлихан - қазақ халқының автономиясы үшін күрес жүргізген азамат. Алаш Орда үкіметін басқарды. Бөкейханның шетелде алған білімі оның қазақ қоғамына қызмет ету жолында ерекше маңызға ие болды.
Қазақ халқының ұлы ағартушысы, педагог, тілтанушы және ұлт азаттық қозғалысының қайраткері Ахмет Байтұрсынұлы 1909-1910 жылдары Орынборда, кейін Мәскеуде білім алды. Байтұрсынұлының шетелде алған білімі мен тәжірибесі оны қазақ тілін реформалау мен қазақ әліпбиін жасауда маңызды рөл атқаруына септігін тигізді. Ол қазақ тіл білімінің негізін қалап, қазақ балалары үшін оқулықтар жазды, сондай-ақ қазақ журналистикасы мен баспасөзінің дамуына үлес қосты.
Мұстафа Шоқай – «Алаш» ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті қайраткері. Түркістан автономиясының негізін қалаушылардың бірі. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түседі. Шоқай Париж бен Берлинде ұзақ уақыт өмір сүріп, білім алды. Ол өз өмірін большевиктік режимге қарсы күреске арнады және еуропалық орталықтарда Түркістан халқының азаттығы үшін күресті. Шетелде алған білімі мен тәжірибесі оның халықаралық саясатта белсенді қызмет етуіне мүмкіндік берді. Ол түркі халықтарының бірігуі мен дербес дамуы үшін күрес жүргізді.
Белгілі қоғам қайраткері, ғалым, дәрігер Халел Досмұхамедұлы Санкт-Петербург әскери-медициналық академиясында оқыды. Шетелде медицина саласында білім алғаннан кейін, туған елінде денсаулық сақтау саласын дамытуға, медициналық білім беру жүйесін қалыптастыруға атсалысты. Сонымен қатар, Досмұхамедұлы қазақ әдебиеті мен мәдениетіне үлкен үлес қосты. Қазақ халқының этнографиясын зерттеумен айналысты. Ол қазақ зиялыларының бірі ретінде Алаш қозғалысына қатысып, халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға күш салды.
Саяси қайраткер, заңгер, Алаш Орда үкіметінің белсенді мүшесі Жаhанша Досмұхамедов те шетелде білім алған көкірегі ояу, көзі ашық азаматтардың қатарында. Ол Мәскеу университетінің заң факультетіне түсіп, оны № 175 бітіру куәлігімен 1910 жылы 4 наурызда бітіріп шыққан. Құқық саласында алған білімі оның қазақ халқының заңдық құқықтарын қорғауға деген құлшынысын арттырды. Жаhанша құқықтық білімін Алаш Орда автономиясын құру және қазақ халқының мүддесін қорғау жолында пайдаланды. Ол Ресейдегі революциялық өзгерістер кезінде қазақ қоғамының құқықтық негіздерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.
Санжар Асфендияров – көрнекті ғалым, тарихшы, дәрігер және мемлекет қайраткері. Ол Ташкенттегі реалдық училище мен Санкт-Петербургтағы әскери-дәрігерлік академияны 1912 жылы бітіріп шығады. Асфендияров қазақ медицинасының дамуына зор үлес қосып, Алматыда алғашқы медициналық оқу орнын (қазіргі Қазақ ұлттық медицина университетін) құруда белсенді қызмет етті. Сондай-ақ ол тарих ғылымына қызығушылық танытып, қазақ тарихының еуропалық көзқарас тұрғысынан зерттелуіне ықпал етті. Оның шетелде алған тәжірибесі мен білімі ғылыми зерттеулерінде және қоғамды дамытуда айрықша көрініс тапты деуге болады.
XX ғасырдың басындағы қазақ халқының саяси қайраткері, экономист, революционері Тұрар Рысқұлов алғашында Верный қаласындағы ауыл шаруашылығы мектебінде оқыса, кейіннен Ташкенттегі мұғалімдер семинариясына оқуға түспек болады. Бірақ түрлі саяси сылтаумен оқуға қабылданбайды. Ашынған Рысқұлов оқу министріне шағым түсіріп, арнайы рұқсатпен емтихан тапсырып, оқуға қабылданған деседі. Тұрар Рысқұловтың экономикалық, әлеуметтік білімдері оны ауыл шаруашылығы, өндіріс және қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын реформалауда жетекші тұлғаға айналдырды. Рысқұловтың еңбектері қазақ және басқа да түркі халықтарының құқықтарын қорғау мен әлеуметтік-экономикалық даму саласында зор маңызға ие.
Мұхтар Әуезов – қазақ әдебиетінің классигі, жазушы, ғалым, қоғам қайраткері. Ол Ленинград мемлекеттік университетінде филология және тарих факультеттерінде білім алды. Шетелдік әдебиет пен мәдениетке деген қызығушылығы оның шығармашылық жолында үлкен рөл атқарды. Әуезовтің шетелде алған білімі мен шығармашылық тәжірибесі қазақ әдебиетінің дамуына ерекше ықпал етті. Ол әлемдік классиканың деңгейінде танылған «Абай жолы» роман-эпопеясын жазып, қазақтың мәдени және әдеби мұрасын кеңес дәуірінде насихаттап, ұлттың рухани байлығын әлемге танытты.
Ақын, философ, тарихшы, ағартушы Шәкәрім Құдайбердіұлы өзін-өзі тәрбиелеп, көптеген шетелдік шығармаларды, әсіресе, шығыстық және батыстық философияны зерттеген. Ол араб, парсы, түрік, орыс тілдерін меңгеріп, шетелдік әдебиет пен мәдениетке қызығушылық танытқан. Шәкәрімнің білімі оның шығармашылық ізденістерінде, соның ішінде философиялық трактаттарында және поэзиясында көрініс тапты. Ол діни-философиялық және этикалық сұрақтарға жауап іздеп, ұлттың рухани дамуына ерекше мән берді.
Бұл тізімде саясаткер, педагог және журналист, қазақ зиялыларының бірі Сұлтанбек Қожанов та бар. Ол Ташкенттегі мұғалімдер семинариясын тәмамдаған. Кейіннен Мәскеуде Марксизм-ленинизм курсын оқиды. Қожанов шетелде журналистика мен ағартушылық салаларында білім алып, қазақ баспасөзін дамытуға белсенді атсалысқан. Ол Түркістандағы ағартушылық қозғалыстың мүшесі ретінде білім мен ғылымды дамытуға күш салды. Сондай-ақ, ұлттық мүддені қорғап, қазақ зиялыларының саяси қызметіне жетекшілік етті.
Қоғам және мемлекет қайраткері, жазушы, журналист Смағұл Сәдуақасов 1928-1932 жылдары Мәскеу көлік инженерлері институтын шетелдегі саяси-экономикалық тәжірибені меңгерді. Сәдуақасов қазақтың ұлт-азаттық қозғалысына қатысып, ауыл шаруашылығын дамыту, ұлттық мәдениетті көтеру және өнеркәсіп салаларын ілгерілету бағытында еңбек етті. Сондай-ақ қазақ интеллигенциясының жаңа буынын тәрбиелеуде және жастарға арналған білім беру бағдарламаларын жасауда белсенді рөл атқарды.
Әлімхан Ермеков – математик, профессор, қазақтың алғашқы жоғарғы білімді математигі. Ол Томск технология институтының тау-кен факультетінде тәлім-тәрбие алған. Кеңес өкіметі кезінде Қазақ КСР-інің территориясын анықтау мен шекараларын белгілеуде маңызды рөл атқарған. Әлімхан Ермеков өзінің шетелдік тәжірибесі мен білімін Қазақстанның аумақтық тұтастығын қорғауда және ғылымды дамытуда қолданды. Ол қазақтың жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуына және ғылымның өркендеуіне үлкен үлес қосты.
Қазақ жазушысы, драматург, әдебиеттанушы Ғаббас Тоғжанов 1917 жылы Омбы гимназиясын бітіріп, Ташкенттегі Орта Азия университетіндегі қоғамдық бiлiмдер факультетiне оқуға түседі. 1923-1924 жылдары Мәскеудегі В.Г.Плеханов атындағы халық шаруашылық институтына ауысып, экономика саласын меңгереді. Шетелде алған білімі оған кеңес дәуіріндегі мәдениет пен әдебиет салаларында белсенді болуға мүмкіндік берді. Тоғжанов өз заманының әлеуметтік мәселелерін қозғап, қазақ әдебиетін жаңартуға атсалысты. Ол ұлттық сананы қалыптастыруға тырысты.
Темірбек Жүргенов – көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, ағартушы, білім беру саласының ұйымдастырушысы. Ол Ташкентте және Мәскеуде жоғары білім алған. Мәселен, 1917 ж. Уфа жер шаруашылығы училищесіне оқуға түседі. Оқу барысында қоғамдық өмірге белсене атсалысып, студент жастардың әлеуметтік қозғалыстарына етене араласады. Жүргенов қазақ мектептерін, жоғары оқу орындарын ашу және білім беру саласында ірі реформаларды жүзеге асыру бағытында еңбек етті. 1930 жылдары ол Қазақстанда мәдени революцияны ұйымдастырып, қазақтың алғашқы ұлттық театрының және өнер институттарының ашылуына мұрындық болды. Шетелде алған білімі оның халықты ағарту және мәдени саланы дамытудағы қызметінде айқын көрінді.
Мемлекет қайраткері, педагог, экономист Ораз Жандосов 1923-1924 жылдары Мәскеудегі Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық академиясында оқыған. Жандосов қазақ ауыл шаруашылығын дамыту, қазақ жұмысшы және шаруаларының құқықтарын қорғау бағытында белсенді жұмыс атқарды. Ол сондай-ақ білім беру және мәдениет саласында көптеген бастама көтеріп, қазақ қоғамының әлеуметтік мәселелерін шешуге атсалысты. Жандосовтың шетелде алған білімі оның Қазақстандағы экономикалық реформалар мен әлеуметтік өзгерістерге деген көзқарасын қалыптастырды.
Сұлтан Сартаев – заңгер, қоғам қайраткері. Ол 1952 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінің аспирантурасын бітіріп, институтында «Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Білім және дамыту» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғады. Сартаев қазақ халқының заңдық құқықтарын қорғап, қазақ интеллигенциясының құқықтық мәдениетін қалыптастыруға ықпал етті. Ол кеңестік құқық саласын зерттеп, қазақ қоғамының құқықтық реформаларын жасауға етене араласқан.
Педагог, қоғам қайраткері Шаймерден Әлжанов - Алаш қозғалысының мүшесі. Ол Ресейдің бірнеше оқу орындарында, соның ішінде Мәскеуде білім алған. Әлжанов ағартушылық қызметімен ерекшеленіп, қазақ халқының білім деңгейін көтеруге ерекше мән берді. Оның педагогикалық қызметі шетелдік білім беру жүйесінің элементтерін қазақ қоғамына енгізумен тығыз байланысты болды. Әлжанов қазақ мектептерін дамыту және жаңа оқулықтар мен бағдарламаларды енгізу арқылы қазақ балаларының білім алуына жағдай жасады.
Көрнекті қазақ геологы, ғалым, академик Қаныш Сәтбаев Томск технологиялық институтында білім алған. Қаныш Сәтбаев Қазақстандағы тау-кен ісі мен металлургия саласының дамуына үлкен үлес қосты. Ол өзінің шетелде алған ғылыми білімін қазақ жеріндегі минералдық байлықтарды зерттеуге бағыттап, Жезқазған кен орнының ашылуына және Қазақстанның индустрияландыру жоспарына негіз болды. Сәтбаевтың шетелдік білім тәжірибесі оның ғылыми қызметінде және Қазақстан ғылым академиясының негізін қалады.
Ілияс Жансүгіров - қазақтың атақты ақыны, жазушысы, қоғам қайраткері. Ол 1919 жылы Ташкентте екі жылдық мұғалімдік курсқа түсіп, оқуын бітіріп «Тілші» газетінде қызмет атқарады. Кейіннен Мәскеудегі Журналистика институтына оқуға түсіп, әлемдік әдебиет пен мәдениеттен сусындады. Жансүгіровтың шетелде алған әдеби білімі оның қазақ поэзиясының модернизациялануында маңызды рөл ойнады. Ол қазақтың халықтық поэзиясын заманауи үлгіге айналдырады. Оның «Құлагер» поэмасы қазақ әдебиетінің алтын қазынасына айналып отыр.
Мұхамеджан Тынышбаев - қазақтан шыққан тұңғыш теміржол қатынастарының инженері. Ол I Александр атындағы Петербор темір жол транспорты институтына қабылданып, инженер мамандығын игерді. Тынышбаев Қазақстанның теміржол жүйесін дамытуда, сондай-ақ ұлттық автономияны құруда белсенді рөл атқарды. Оның шетелде алған техникалық білімі Қазақстандағы инфрақұрылымның дамуына негіз болды. Сонымен қатар, ол Алашорда үкіметінің мүшесі ретінде саяси қызмет атқарып, ұлттық мүдделерді қорғауға атсалысты.
Нәзір Төреқұлов - дипломат, түркітанушы, Кеңес Одағының Сауд Арабиясындағы алғашқы елшісі. Ол Мәскеудегі коммерция институтына оқуға түсіп, шетелдік дипломатиялық тәжірибені меңгерді. Төреқұловтың дипломатиялық қызметі қазақ қоғамы үшін ғана емес, жалпы Кеңес Одағының сыртқы саясатында маңызды орын алды. Ол араб әлемімен тығыз байланыс орнатып, қазақ халқының мәдениетін, дәстүрін насихаттады.
Қазақ әдебиетінің көрнекті жазушысы, драматург, қоғам қайраткері Ғабит Мүсірепов Орынбордағы жұмысшы факультетінде білім алған. Сондай-ақ, Кеңес дәуірінің мәдениет пен әдебиет саласында белсенді қызмет етті. Шетелдік әдеби тәжірибені меңгере отырып, Ғабит Мүсірепов қазақ прозасының дамуына пайдасын тигізді. Оның шығармалары қазақ халқының өмірін терең суреттеп, қазақ әдебиетіндегі реализмді дамытуда маңызға ие болды.
XX ғасырда шетелде білім алған қазақ зиялылары осы тізіммен шектелмейді. Шетелде білім алған қазақ ардақтыларының қатарында жоғарыда аталған тұлғалардан басқа да көптеген қайраткер бар.
Шетел асып, жырақта білім алған қазақ зиялылары туған жерлеріне оралған соң, ұлттың саяси, мәдени және білім салаларында орасан зор өзгерістерді әкелді. Олар қазақ тілі мен әдебиетін дамытты, жаңа оқу әдістемелерін енгізді және қазақ халқының саяси санасын оятты. Шетелде алған білімдері оларға еуропалық және әлемдік тәжірибені пайдалана отырып, қазақ қоғамына жаңа бағыт беруге жол ашты десек болады.