Ол бастаған Назарбаев университетінің Астана ұлттық зертханасының (АҰЗ) ғалымдар тобы қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтының онкологтарымен бірлесе отырып, обырға қарсы тиімді дәрі жасау бойынша жұмысты бастап кеткен.
Дос Сарбасов MD Anderson Cancer Center-де ұзақ уақыт жұмыс істеді және 27 жылдан кейін АҚШ-тан Қазақстанға оралды. Соңғы 2 жылда доктор Назарбаев университетінің ұлттық зертханасын басқарады. Онда команда KRAS-мутантты обырға қарсы препаратты әзірлеуді аяқтауға ниетті. Ол С дәруменінің D-формасын күшәла негізіндегі препаратпен аз дозада біріктіруге негізделген.
Зерттеудің ерекшелігі неде?
KRAS-ген - протоонкоген, оның мутациялары қалыпты жасушалардың қатерлі жасушаларға айналуы мүмкін. Мутация жағдайында жасушалардың белсенділігі мен бөліну процесі артады, бұл обырдың өсуіне әкеледі. KRAS-мутациялар ұйқы безінің обырында жиі байқалады, сондай-ақ тоқ ішек пен өкпе обырында кездеседі.
Бүгінгі таңда KRAS-мутантты обыр түрін басатын дәрілер жасалмаған. Бұл мәселе маңызды болып қала береді. Біз зертханада молекулалық механизмдерді белсенді түрде зерттейміз. Бірнеше жылдық зерттеулердің нәтижесінде біз обыр жасушаларына тотығу стресі ретінде С дәруменінің D-формасын қолдануды шештік. Бұл комбинация обыр жасушаларының митохондриялары арқылы радикалдардың суицидтік өнімін тудырады. Яғни, тотығу стресін индукциялау кезінде обыр жасушалары өз жасушаларын өлтіретін көптеген радикалдар шығарады, - деп түсіндірді доктор Сарбасов.
Клиникалық сынақтардың басталуы
Соңғы екі жылда команда зерттеулердің дұрыстығын дәлелдеп, 2022 жылы ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінен клиникалық сынақтарға нысаналы қаржыландыруға ие болды. Алматы фармакологиялық зауытында алғаш рет С дәруменінің D-формасының шектеулі партиясы шығарылды, ал екінші препарат - сынақтарға қажетті күшәла тотығы Үндістанда сатып алынды.
Жақында біз клиникалық сынақтарды Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтымен бірлесіп бастадық. Бұл біздің клиникадағы алғашқы қадамымыз. Қазір бірінші кезеңнің жұмысы, атап айтқанда уыттылық пен қауіпсіздікті тексеру жүріп жатыр. Бұл препараттың оңтайлы қауіпсіз концентрациясын анықтау туралы, - деп бөлісті профессор.
Жуырда команда екінші кезеңге - препараттың тиімділігін зерттеуге кірісуге ниетті. Сарбасовтың айтуынша, 2 жыл бұрын KRAS -мутантты обырды басу үшін С дәруменімен клиникалық сынақтар Нью-Йоркте басталған, алайда ғалым С дәруменін күшәламен қолдану әлдеқайда тиімді болады деп санайды.
Отандық ғалымдар тағы қандай жұмыстар атқарып жатыр
Пандемия мен карантин кезінде НУ Ұлттық зертханасының ғалымдары зерттеу жұмыстарын жалғастырды, - дейді директор Сарбасов. АҰЗ – бұл 100-ден астам ғылыми қызметкер жұмыс істейтін жетекші ғылыми ұйым. Құрылымдық жағынан АҰЗ 13 зертханасы бар Өмір туралы ғылымдар орталығы мен Энергетика орталығынан тұрады. Бүгінгі жұмыстардың басты бағыты – препараттарды жасау үшін молекулалық онкологияны зерделеу, патологияны емдеуге арналған биоинженерлік технологияларды әзірлеу, неғұрлым тиімді құю батареяларын жасау, көміртекті секвестрлеу, суды тазартудың жаңа технологияларын әзірлеу және т.б.
АҰЗ-да көптеген өршіл жобалар бар, зерттеу қызметкерлері – біздің басты ресурсымыз. Мысалы, Геномика және биоинформатика зертханасындағы әріптестер қазақстандықтардың референстік геномы бойынша жұмысты аяқтауда. Өте құнды деректер жиналды. Сондай-ақ доктор Жұмабай Бакеновтың командасы неғұрлым тиімді құю батареяларымен жұмыс істеп жатыр. Ал профессор Нұршат Нұраженің тобы өткізгіш полимерлердің синтезі тақырыбында нәтижелерге қол жеткізді, - деп мақтанышпен айтады профессор Сарбасов.
Зертханада бүгінгі күні обыр жасушаларының митохондрияларымен суицидтік радикалдарды өндіру механизмін тотығу стресінің әсерінен анықтау, ақуыздарды синтездейтін жасушалық машиналар болып табылатын рибосомаларды жинау бойынша жұмыстар жүргізілуде. Команда сондай-ақ Ақмола облысындағы бірнеше жылда бір рет қызғылт түске боялуымен ерекшеленетін, ағынсыз тұзды Кобейтұз көлінің ежелгі бактерияларын зерттеуде. Ғалымдар тұздың жоғары концентрациясының ерекше жағдайында өмір сүретін ежелгі бактериялардың физиологиясын анықтауға қызығушылық танытуда.
Қазақстанда ғылымды дамыту үшін не қажет?
Профессор Сарбасовтың айтуынша, Қазақстанда таланттар, өршіл ғалымдар көп. Отандық ғылымға аяққа тұру үшін уақыт, қалыптасқан инфрақұрылым және үлкен ақша құю қажет деп тұжырымдайды ғалым.
Үкімет ғылымға инвестиция салуы керек. Ғылым бюджетін ЖІӨ-нің 0,15%-нан 1%-на дейін ұлғайту туралы шешім қабылданды. Бұл сөзсіз оң нәтиже береді. Бірақ ақша ғана мәселені шешпейді. Басты талап – қуатты зерттеу университеттерін құру. Олар көп болмаса да, сапалы болсын. Назарбаев университетінің моделі осының дұрыстығын көрсетті, - деп пікірімен бөлісті Сарбасов.
Профессор зерттеу университеттері мен институттары – бұл жыл сайын сапалы жағдайда әртүрлі бағыттағы прогрестің әлеуетті қозғалтқыштары болып табылатын, адамдардың көптеп келетін орын екеніне сенімді. Бұл ретте, Сарбасовтың пікірінше, Қазақстанның PhD-ге ие, болашағы зор жас ғалымдарын отанына оралу шартымен, ғылымы дамыған елдердің (АҚШ, Еуропа, Жапония және т.б.) жетекші университеттеріне постдокторантураға 3-5 жылдық жазғы жұмысқа жіберуге болады. Бұл Қазақстанның ғылыми қоғамдастығын сапалы жақсартуға және арттыруға мүмкіндік береді.
Ғалымдардың осында оралып, жұмыс істеуі үшін жағдай жасау өте маңызды. Бұл үшін бүгін де көп нәрсе жасалуда, бірақ инфрақұрылым мен бюрократияға байланысты белгілі бір қиындықтар орын алуда. Мысалы, қажетті реактивтер мен шығыс материалдарын әдеттегі сатып алу 3-4 айға созылады, бұл өте ұзақ. Эксперименттік ғылым саласындағы ғалымның философиялық талқылауға уақыты жоқ, - деп атап өтті профессор.
Дос Сарбасов 4 жыл бұрын ғылымды дамыту, бюрократиялық кедергілермен күресу және клиникалық сынақтар процесін сапалы деңгейге қою ниетімен отанына оралғанын айтады. Профессор оның арманы – студенттер мен аспиранттарға сабақ беру, Қазақстанда ғылымды ілгерілетуді жалғастыру екенін айтады. Бүгін де ғалым нақ осымен айналысуда.
Дос Сарбасов Алматыда туған. 24 жасында ол ҚазҰУ-дың алмасу бағдарламасы бойынша Қазақстаннан АҚШ-қа кетті. Бұл бағдарлама оған Арканзас медицина университетінің аспирантурасына түсуге көмектесті, онда ол биохимия және молекулалық биология бойынша докторлық диссертациясын қорғады. 1999 жылдан 2006 жылға дейін MIT - Massachusetts Institute of Technology жанындағы Уайтхед биомедициналық зерттеулер институтында жұмыс істеді. Содан кейін оны АҚШ-тың жетекші онкологиялық орталығы - MD Anderson Cancer Center ғылыми зертханасын басқаруға шақырды.