Тамақтану – денсаулықтың негізі, ал сапасыз немесе зиянды тағамдар түрлі ауруларға шалдықтыруы мүмкін. Кейбір тағамдар мен дәмдеуіштер адамның ағзасына теріс әсер етеді, ал кейбіреулері, тіпті, қатерлі ісікке себеп болуы ықтимал. Тамақ өнеркәсібінің дамуы да маңызды, себебі дұрыс тамақтану әдебі мен қауіпсіз тағам өндірісі – халықтың денсаулығын жақсартудың басты жолдарының бірі.
Қазақстанда дұрыс тамақтану мәселесі соңғы жылдары денсаулық сақтау саласында маңызды тақырыпқа айналды. Зерттеулер халық арасында дұрыс тамақтану әдеттерін қалыптастыру қажеттігін көрсетіп отыр, себебі дұрыс тамақтанбау артық салмақ, диабет, жүрек-қан тамырлары аурулары сияқты денсаулық мәселелеріне әкеледі.
Артық салмақ және семіздік белең алып келеді. Қазақстандағы ересек тұрғындардың 55%-ы артық салмақ немесе семіздікке шалдыққан. Бұл көрсеткіш әсіресе қалалық жерлерде жоғары. Семіздік және артық салмақ көбінесе дұрыс тамақтанбау және аз қозғалысты өмір салтының нәтижесінде туындайды.
Диабетпен ауыратындар саны айтарлықтай көбейген. Соңғы жылдары Қазақстанда қант диабетімен ауыратындар саны артып келеді. 2021 жылғы деректер бойынша, 300 мыңнан астам адам диабет диагнозымен тіркелген, бұл көрсеткіштің өсуі тамақтану тәртібінің өзгеруіне және дұрыс тамақтану мәдениетінің төмендігіне байланысты.
Балалардың тамағына көңіл бөлу керені жиі айтылады. БҰҰ-ның Балалар қорының (ЮНИСЕФ) мәліметінше, Қазақстандағы балалардың 13%-ы артық салмақтан зардап шегеді. Сонымен қатар, балалардың 7%-ында қоректік заттардың жетіспеушілігі бар, бұл олардың толыққанды өсуі мен дамуына әсер етеді.
Жемістер мен көкөністерді аз тұтыну да денсаулыққа тікелей әсер етеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ұсынысы бойынша, адам күніне кемінде 400 грамм көкөніс пен жеміс жеуі керек. Қазақстанда орташа есеппен бұл көрсеткіш төмен – халықтың көп бөлігі күнделікті диетасында көкөніс пен жемісті жеткілікті деңгейде тұтынбайды.
Қазақ халқының тағамдары ғасырлар бойы қалыптасып, қазақтың өмір сүру салты мен мәдениетіне тығыз байланысты. Дәстүрлі қазақ тағамдары негізінен ет, сүт және астық өнімдеріне негізделген. Қазақтардың көшпелі өмір салты тағамның ұзақ уақыт сақталуын, жеңіл дайындалуын және қоректік қасиеттерін жоғары деңгейде болуын талап етті. Осыған байланысты көптеген тағам түрлері табиғи құндылықтарын жоғалтпай, пайдалы заттарға бай болып табылады. Қазақтың ерекше тағамдарына және олардың пайдалы қасиеттеріне шолу жасайық.
Ет тағамдары
Қазақ асханасында ет тағамдары ерекше орын алады. Қазақтар көбінесе қой, сиыр, жылқы етін тұтынған.
Ет тағамдарының негізгі түрлері
Қазы – жылқының қабырғасын айналдыра оралған майлы ет. Қазыны көбінесе ұлттық тағамдар құрамында пайдаланады.
Қарта – жылқының тік ішегінен жасалған тағам, ол көбінесе қазы және шұжықпен бірге ұсынылады.
Жая – жылқының сан етінен дайындалатын дәмді тағам. Жая майлы әрі құнарлы келеді.
Бешбармақ – қазақтың басты тағамы, ет пен қамырдан жасалып, сорпасымен бірге беріледі.
Ет тағамдарының пайдасы
Еттің құрамы ақуызға, темірге, В дәруменіне бай, бұл адам ағзасына қажетті энергияны береді. Әсіресе, жылқы еті өзінің жеңілдігімен, темірге бай болуымен ерекшеленеді, ол қан айналымын жақсартады және жүрекке пайдалы.
Сүт өнімдері
Қазақ халқының негізгі тағамдарының бірі – сүт өнімдері. Көшпелі өмір салтында сүт өнімдері ұзақ сақталуымен және тез дайындалуымен ерекшеленеді.
Құрт – кептірілген ірімшік немесе сүттен жасалған қатты тағам. Құрт көп уақыт бойы бұзылмайды, сондықтан қазақтар оны ұзақ сапарларда тұтынған.
Айран – сүтті ашытып дайындайтын сусын. Айран шөлді басады және ас қорыту жүйесін жақсартады.
Шұбат – түйе сүтінен ашытып жасалған сусын. Шұбаттың құрамында адам денсаулығына пайдалы дәрумендер мен минералдар бар.
Қымыз – биенің сүтінен ашытып алынатын ерекше сусын. Қымыздың құрамында пайдалы дәрумендер мен минералдар өте көп, ол иммунитетті күшейтеді.
Сүт өнімдерінің пайдасы
Сүт өнімдері ақуыз, кальций, В12 дәруменіне бай. Құрт және айран ас қорыту жүйесін жақсартады, ал қымыз және шұбат иммунитетті нығайтады, ағзадағы пайдалы бактерияларды сақтап, ағзаның жұмысын жақсартады.
Астық және нан өнімдері
Қазақтар астық өнімдерін, әсіресе, бидай, арпа және тарыны кеңінен қолданған. Олардан түрлі тағамдар дайындалған.
Талқан – тары мен бидайдан жасалған, ұнтақталған тағам. Талқанды сумен, сүтпен немесе айранмен қосып ішкен.
Жент – тары, қант және майдан жасалатын ерекше дәмді тағам.
Қара нан – қазақтар арасында танымал тағам. Қара нан құрамында қоректік заттарға бай.
Астық және нан өнімдерінің пайдасы
Астық өнімдері ағзаға қажетті талшықтар, көмірсулар, магний және В дәрумендерімен қамтамасыз етеді. Талқан және жент тағамдары энергияны арттырып, ұзақ уақыт бойы тоқтық сезімін береді.
Негізгі ұн тағамдары
Ұн тағамдары қазақ халқының күнделікті ас мәзірінде кездеседі. Қамырдан дайындалған тағамдар, әсіресе бешбармақ, бауырсақ және шелпек мерекелерде жиі ұсынылады.
Бауырсақ – қазақтың дәстүрлі тағамдарының бірі, майда қуырылған қамырдан жасалады.
Шелпек – жайма қамырды қуырып жасайтын нан түрі, жиі діни және ұлттық мерекелерде дайындалады.
Жайма – қамырды жұқалап жайып, кесіп, ет тағамдарына қосады, әсіресе бешбармаққа арналған.
Ұн тағамдарының пайдасы
Ұн тағамдары ағзаға қажетті көмірсулардың көзі болып табылады. Қазақтардың ұн тағамдарын жиі тұтынуы көшпелі өмір салтына сай энергия береді, әрі бұл тағамдарды ұзақ сақтап, алыс сапарларда пайдалануға ыңғайлы.
Негізгі тәтті тағамдар
Қоспа – құрғақ жемістер, жаңғақ және майды қосып жасалатын дәмді тағам.
Жент – тәтті тары, ол балалар арасында сүйікті тағам болған.
Секер – қантты қайнатып жасалатын, дәмі тәтті тағам.
Тәтті тағамдардың пайдасы
Тәтті тағамдар энергияны арттырып, ағзаның жұмысын жақсартуға көмектеседі. Сонымен қатар, ағзаны қуаттандыру үшін табиғи қантты қамтиды.
Ет және сорпа негізіндегі тағамдар
Сорпа тағамдары қазақ асханасында ерекше орын алады. Қазақтар сорпаны дәрілік қасиеті бар, шипалы тағам деп санаған.
Негізгі сорпа тағамдары
Сорпа – еттің қайнатылған суынан жасалған. Сорпа жиі тамақтан кейін беріледі, өйткені ол ас қорытуға оң әсер етеді.
Кеспе – қамыр кесектерін ет сорпасына қосып жасайтын тағам. Кеспе сорпа жеңіл әрі құнарлы келеді.
Сорпаның пайдасы
Сорпа – ағзаны қалпына келтіріп, иммундық жүйені жақсартуға көмектесетін тағам. Ет сорпасы адамға қажетті ақуыздарды, дәрумендерді және минералдарды жеткізеді.
Қазақтың сусындары
Қазақтың дәстүрлі сусындары ерекше пайдалы қасиеттерге ие және денсаулыққа оң әсер етеді.
Қымыз – биенің сүтінен ашытылып дайындалатын сусын. Ол әсіресе көктемде пайдалы деп саналған.
Шұбат – түйе сүтінен жасалған сусын, ол қымызға қарағанда қою және құнарлы.
Айран – сиыр сүтінен дайындалатын сусын. Айран жазғы уақытта сергітетін қасиетімен бағаланады.
Сусындардың пайдасы
Қымыз және шұбат ағзаны тазартуға, иммундық жүйені нығайтуға көмектеседі. Бұл сусындар көптеген аурулардың алдын алып, ас қорыту жүйесін жақсартады.
Қазақтың ұлттық тағамдары дәрумендерге, минералдарға және қоректік заттарға бай. Қазақ халқы табиғаттың байлығын пайдаланып, тағамдарын мүмкіндігінше табиғи түрде сақтап, олардың құнарлылығын жоғалтпаған. Мәселен, қымыз және шұбат секілді сусындар ағзаны сергітіп, иммунитетті жақсартады. Ал құрт пен ірімшік сияқты ұзақ сақталатын сүт өнімдері энергия көзі болып табылады.
Қазақтың дәстүрлі тағамдары денсаулыққа пайдалы және қоректік заттарға бай. Ата-бабамыздың ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген тағам дәстүрлері біз үшін маңызды құндылық болып табылады. Бүгінде бұл тағамдарды жаңғыртып, ұлттық мәдениетімізді сақтау және дәріптеу маңызды. Қазақтың асханасы тек дәмді ғана емес, сонымен қатар денсаулыққа пайдалы тағамдардан тұрады.
Адам ағзасына қауіпті тағамдар
Кейбір тағамдар ағзаға айтарлықтай зиян келтіріп, әртүрлі аурулардың дамуына себеп болады. Олардың қауіптілігі химиялық қоспалар, зиянды заттар, немесе өнімді дұрыс сақтамаудан туындауы мүмкін. Төменде осындай қауіпті тағамдардың негізгі түрлері қарастырылады.
Өңделген тағамдар
Өңделген немесе жартылай дайын тағамдар (фастфуд, шұжық, сосиска, консервілер) құрамында натрий, нитраттар, консерванттар және қаныққан майлар бар. Мұндай тағамдарды үнемі тұтыну жүрек-қан тамырлары ауруларының, артық салмақ пен қант диабетінің даму қаупін арттырады. Кейбір шұжық пен консервілердің құрамында канцерогендік қосылыстар болады, бұл қатерлі ісікке себеп болуы мүмкін.
Қант пен газдалған сусындар
Қантты сусындар (газдалған сусындар, тәтті шырындар) адам ағзасына зиян. Бұл сусындарда қант көп мөлшерде болғандықтан, инсулин деңгейін күрт көтереді және қант диабеті мен семіздік қаупін арттырады. Қанттың шамадан тыс тұтынылуы жүрек аурулары мен тіс кариесінің дамуына әкеледі.
Трансмайлар мен қаныққан майлар
Трансмайлар – бұл өнеркәсіптік өңдеуден өткен майлар, олар көбінесе маргарин, майонез, фастфуд тағамдарында кездеседі. Трансмайлар қандағы холестерин деңгейін көтеріп, жүрек-қан тамырлары ауруларына әкеледі. Сонымен қатар, қаныққан майлар да (мысалы, сары май, ет майлары) холестерин деңгейін көтереді.
Ақ ұн және ақ нан өнімдері
Ақ ұннан жасалған өнімдер (ақ нан, бәліштер) құрамында талшықтар мен пайдалы заттар аз. Бұл тағамдар қан құрамындағы қант деңгейін күрт көтереді және семіздік, инсулинге төзімділік сияқты мәселелердің дамуына себеп болуы мүмкін.
Жасанды қоспалары бар тағамдар
Тағам қоспалары – бұл өнімнің дәмін, түсін, сақталуын жақсарту үшін қосылатын химиялық заттар. Кейбір қоспалар адам ағзасына зиянды. Мысалы, натрий нитраты, жасанды бояғыштар, хош иістендіргіштер. Олар аллергиялық реакциялар, асқазан-ішек аурулары, тіпті ұзақ уақыт бойы тұтынылғанда қатерлі ісікке себеп болуы мүмкін.
Қандай дәмдеуіштерді қолдануға болмайды?
Көптеген дәмдеуіштер табиғи түрде ағзаға пайдалы болғанымен, кейбір жасанды немесе дұрыс емес мөлшерде қолданылған дәмдеуіштер зиянды болуы мүмкін:
Қатерлі ісік ауруын тудыруы мүмкін тағамдар
Кейбір тағамдарда немесе өнімдерде ұзақ мерзім бойы тұтынғанда қатерлі ісік ауруларының қаупін арттыратын зиянды заттар кездеседі:
Тамақ өнеркәсібін қалай дамыту керек?
Тамақ өнеркәсібін дамыту үшін оның сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған шаралар қажет. Тамақ өнеркәсібінде денсаулыққа қауіпсіз, табиғи өнімдер шығаруға баса назар аудару маңызды:
Қауіпті тамақтардан қалай құтылуға болады?
Зиянды тағамдарды азайту және ағзаға пайдалы тағамдарға көшу үшін бірнеше негізгі қадамдарды орындауға болады:
Дұрыс тамақтану әдебін қалай қалыптастыруға болады?
Дұрыс тамақтану әдебін қалыптастыру ұзақ мерзімді денсаулыққа үлкен әсер етеді. Міне, дұрыс тамақтану мәдениетін қалыптастыруға арналған ұсыныстар:
Тамақтану жоспарын жасау
Күнделікті мәзірді алдын ала жоспарлау арқылы дұрыс тамақтану әдебін қалыптастыруға болады. Жоспарға көкөністер, дәнді дақылдар, майсыз еттер мен балықтарды қосу маңызды. Жоспарлау артық тамақтануды және қажетсіз тағамдарға әуестенуді азайтады.
Мөлшерді бақылау
Азық-түліктерді қажетті мөлшерде тұтыну, яғни артық тамақтанбау арқылы дене салмағын бақылау жеңілдейді. Кішкентай порцияларды жиі жеу арқылы денсаулыққа пайдалы әдет қалыптастыруға болады.
Суды жеткілікті мөлшерде ішу
Күнделікті суды жеткілікті мөлшерде ішу метаболизмді жақсартады, токсиндерді шығарады және ағзаға қажетті ылғал береді. Қантсыз шайлар, табиғи шырындар және қарапайым су пайдалы.
Жеміс-көкөніс тұтынуды арттыру
Жемістер мен көкөністердің құрамында ағзаға қажетті дәрумендер мен минералдар бар. Оларды күнделікті рационға қосу арқылы денсаулықты жақсартуға болады.
Майлы және қантты тағамдарды азайту
Тәттілер, майлы тағамдар мен қантты сусындарды азайтып, орнына табиғи өнімдер мен пайдалы дәнді дақылдар, көкөністер тұтыну арқылы дұрыс тамақтану мәдениетін қалыптастыруға болады.
Тамақтану адамның денсаулығы мен өмір сүру сапасына тікелей әсер етеді. Ағзаға қауіпті тағамдардан сақтанып, қауіпсіз, пайдалы тағамдарды тұтыну денсаулықты нығайтуға көмектеседі. Дұрыс тамақтану әдебін қалыптастырып, зиянды дәмдеуіштер мен тағамдардан бас тарту арқылы адам көптеген аурулардың алдын алып, ұзақ және салауатты өмір сүре алады.
Әлемде әртүрлі елдердің тамақтану салты әртүрлі болып қалыптасқан, бұл мәдениет, климат, экономика және қолжетімді азық-түлік түрлеріне байланысты. Кейбір елдерде дұрыс тамақтану салты кең тараған және адамдар салауатты өмір салтын ұстануға бейім болса, кейбір елдерде тағам мәдениеті дұрыс тамақтану қағидаларына сәйкес келмейді және денсаулыққа зиянды азық-түліктер көп тұтынылады. Дұрыс тамақтану салты жоғары деңгейде дамыған және тамақтану тәртібі бұзылған елдерге тоқталып өтейік:
Дұрыс тамақтану салты дамыған елдер
Жапония
Жапония – ұзақ өмір сүру деңгейі жоғары, салауатты тамақтану мәдениеті кең тараған елдердің бірі. Жапондықтардың тағам рационы көбінесе теңіз өнімдеріне, көкөністерге, жасыл шайға және күрішке негізделген. Қуырылған немесе майлы тағамдар Жапонияда көп тұтынылмайды. Жапондықтардың дұрыс тамақтану мәдениетінің ерекшеліктері:
Жапонияда артық салмақпен байланысты мәселелер сирек кездеседі, бұл олардың салауатты өмір салты мен дұрыс тамақтану мәдениетінің бірден-бір көрсеткіші.
Жерорта теңізі елдері (Италия, Грекия, Испания)
Жерорта теңізі елдерінің тамақтану салты салауатты тағамдардан тұрады, және көптеген зерттеулер бұл тамақтану үлгісін денсаулыққа ең пайдалы деп таныды. Жерорта теңізі диетасының негізгі ерекшеліктері:
Бұл елдерде артық салмақ пен жүрек ауруларының деңгейі төмен, ал адамдар ұзақ өмір сүреді. Жерорта теңізі диетасын бүкіл әлемде дұрыс тамақтанудың үздік үлгісі ретінде таниды.
Оңтүстік Корея
Оңтүстік Кореядағы тағам мәдениеті де салауатты және дұрыс тамақтануға бағытталған. Корей асханасында ашытылған тағамдар көп, олар ағзаға пайдалы бактериялармен қамтамасыз етеді:
Кореяда фастфудқа қарағанда дәстүрлі тағамдар жиі тұтынылады, бұл олардың денсаулығын сақтауға ықпал етеді.
Франция
Францияда да дұрыс тамақтану салты дамыған, және бұл елде "Француз парадоксы" деп аталатын құбылыс жиі зерттеледі. Бұл құбылысқа сәйкес, француздар майлы тағамдарды аз мөлшерде және қалыпты тұтынып, арық әрі сымбатты болып қалады.
Францияда дұрыс тамақтану мәдениеті арқылы артық салмақтың алдын алуға және денсаулықты сақтауға бағытталған салт-дәстүрлер қалыптасқан.
Тамақтану тәртібін сақтамайтын елдер
Америка Құрама Штаттары (АҚШ)
АҚШ-та фастфуд мәдениеті кең тарағандықтан, бұл елде тамақтану тәртібі жиі бұзылады. Американдықтар жиі дайын, өңделген және жоғары калориялы тағамдарды тұтынады, бұл денсаулыққа айтарлықтай зиян келтіреді:
Нәтижесінде, АҚШ-та артық салмақ, қант диабеті, жүрек-қан тамырлары ауруларының көрсеткіші жоғары. Тамақтану тәртібін жақсарту мақсатында соңғы жылдары салауатты өмір салтына көшу науқандары жүргізілуде.
Сауд Арабиясы және Парсы шығанағы елдері
Сауд Арабиясында және кейбір Парсы шығанағы елдерінде де дұрыс тамақтану мәдениеті сақталмаған. Бұл аймақтарда соңғы онжылдықтарда фастфуд пен дайын тағамдарға сұраныс өсті.
Нәтижесінде, Сауд Арабиясы мен Парсы шығанағы елдерінде семіздік, жүрек-қан тамырлары аурулары және қант диабеті жоғары деңгейде.
Мексика
Мексика – дұрыс тамақтану салты бұзылған елдердің бірі. Бұл елде де фастфуд, өңделген тағамдар және газдалған сусындар жиі тұтынылады:
Бұл елде дұрыс тамақтану мәдениетін қалыптастыру үшін қантты сусындарға салық салу сияқты шаралар қолға алынуда.
Әлемнің кейбір елдерінде дұрыс тамақтану салты кең таралған және ол денсаулықты сақтауға, ұзақ өмір сүруге ықпал етеді. Жапония, Жерорта теңізі елдері, Франция және Оңтүстік Корея сияқты елдерде дұрыс тамақтану мәдениеті жоғары деңгейде қалыптасқан. Бұл елдерде табиғи өнімдер, шағын порциялар және көкөніс, балық, зәйтүн майы сияқты пайдалы тағамдар кеңінен қолданылады.
АҚШ, Сауд Арабиясы, Мексика сияқты елдерде фастфуд, газдалған сусындар мен қантты тағамдар көп тұтынылады, бұл денсаулыққа зиян келтіреді. Бұл елдерде дұрыс тамақтану мәдениетін жақсарту үшін халықты ақпараттандыру, салауатты өмір салтын қолдау және зиянды тағамдарға шектеулер енгізу шаралары қажет.
Салауатты және дұрыс тамақтану мәдениетін қалыптастыру әр адамның денсаулығын жақсартады және ұзақ әрі белсенді өмір сүруге көмектеседі.