Донорларға төленетін өтемақы қашан ұлғаяды

Қазақстанда жыл сайын 200 мыңнан астам адам қан тапсырады, оның ішінде 18 мыңнан астам адам жылына үш және одан да көп рет донор болады, деп хабарлайды El.kz ақпарат агенттігі.

Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, елімізде қан құю саласында жұмыс істейтін 470 медициналық ұйым бар. Дәрігерлердің айтуынша, қан қоры жеткілікті болғанымен, донорлық қан банкін тұрақты түрде толықтырып отыру қажет. Қан мен оның компоненттері көбінесе акушерлік, онкогематология, хирургия және травматология салаларында қолданылады.

Қан тапсыру – ерікті іс. Бұл үшін арнайы төлемдер де қарастырылған. Дегенмен, қазақстандықтар қазіргі нарық жағдайында бұл соманың тым аз екенін бірнеше рет атап өткен.

Қан тапсыру үшін төленетін ақшалай өтемақы мөлшерін арттыру керек. Мәселен, 2023 жылы төлем сомасы 862,5 теңгені құрады. Бұл ақшаға бір ғана шоколад сатып алуға болады. Денсаулық сақтау министрлігі 2021 жылы өтемақыны 1,5 АЕК-ке дейін арттыруды жоспарлаған, бірақ бұл мәселе сол күйінде нәтижесіз қалды. Министрлік донорларға төленетін төменгі өтемақылар олардың әлеуметтік жағдайына әсер ететінін мәлімдеген еді. Соның салдарынан соңғы бес жылда тіркелген донорлар саны 30%-ға қысқарды, – дейді денсаулық сақтау саласының сарапшысы Бауыржан Ордағұлов.

Сарапшының айтуынша, дамыған елдерде донорлық тегін әрі ерікті түрде жүргізіледі, алайда, мысалы, АҚШ-та қан плазмасын тіпті супермаркеттерде қабылдайды. Адамдар плазманы шамамен екі аптада бір рет тапсырады. The Bell мәліметінше, бұл студенттер мен табысы төмен адамдар үшін қосымша табыс көзіне айналған. АҚШ-та бір рет плазма тапсырғаны үшін 70 долларға дейін төлейді. Тұрақты түрде тапсырып тұрса, бұл сома бірнеше есе артып, жылына 1000 доллардан асады.

Алайда, бұл процедураны шамадан тыс жиі орындау да қауіпті. Әйтпесе, иммунитет әлсіреп, организм инфекцияларға қарсы тұра алмайды, сондай-ақ бүйрек пен бауыр зақымдалуы мүмкін.

Германияда елді донорлық қанмен қамтамасыз ететін клиникалар адамдарға тегін тамақтану мен бір реттік донорлық үшін 40 еуро (шамамен 20 мың теңге) ұсынады. Ресейде 450 мл қан тапсыруға 2381 рубль (13 мың теңге), 600 мл плазма үшін 4464 рубль (шамамен 24,5 мың теңге), тромбоциттер донорлығына 10 416 рубль (57 мың теңге) төленеді.

Қазақстандық донорлардың да мәселесі Денсаулық сақтау министрлігінде қарастырылуда. Донорларға төленетін өтемақы мөлшерін 5 есе ұлғайтып, 1,25 АЕК-ке (4615 теңге) дейін көтеру жоспарланып отыр. Дегенмен, бұл сома басқа елдерде донорларға төленетін төлемдермен салыстырғанда әлі де аз екені анық.

Қазақстанда көптеген посткеңестік елдерде сақталып отырған «Құрметті донор» атағы алынып тасталды, сонымен қатар бұл атаққа ие болған адамдарға берілетін материалдық жеңілдіктер мен артықшылықтар да жойылды. Донорлар «Денсаулық сақтауды дамытуға қосқан үлесі үшін» белгісін ала алады, бірақ олардың саны шектеулі, әрі олар тек донорларға ғана емес, сондай-ақ медицина қызметкерлеріне де беріледі. Төлемнің төмен болуы, заңдағы мәртебенің анық болмауы бұл салада күрделі мәселеге айналды, – деп қорытындылады сарапшы.

Олардың пікірінше, өтемақы мөлшері артса, донорлар саны да көбейеді. Айта кетсек, өңірлерге төлем көлемін арттыру құқығы берілген. Бірінші болып Ақмола облысында бұрынғы мәслихат құрамы қабылдаған шешімге өзгерістер енгізу жұмыстары басталды. Онда төлем мөлшері 2 АЕК-ті (7384 теңге) құрайды. Республикалық қан орталығының мамандарының айтуынша, ер адамдар толық қанды жылына 6 рет, ал әйелдер 4 рет тапсыра алады. Тиісінше, егер ер адам жылына 6 рет қан тапсырса, 44 304 теңге, ал әйел адам – 29 536 теңге алады.

Орталық мәліметінше, плазманы екі аптада бір рет тапсыруға болады.

Донор болу – адамның қан, мүшелер немесе тіндер беріп, басқа адамның өмірін сақтап қалуға көмектесетін маңызды гуманитарлық әрекет. Донорлық – бүгінгі таңда медицина саласында өте қажет қызметтердің бірі, өйткені донорлық қанды, мүшелерді немесе тіндерді қажет ететін адамдар саны жыл сайын өсуде. Қазақстанда да, басқа елдерде де донор болуға байланысты арнайы ережелер мен шаралар бар.

Донор болудың жолдары қандай?

Донор болудың бірнеше түрі бар, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар:

• Қан донорлығы: Ең көп таралған түрі. Қан донорлығы арқылы адам өз қанын немесе қанның құрамдас бөліктерін (мысалы, плазма немесе тромбоциттер) береді. Қан донорлығы операциялар, босанулар, ауыр жарақаттар немесе қан аурулары кезінде өте қажет.
• Орган донорлығы: Мұнда донор тірі кезінде немесе қайтыс болғаннан кейін өзінің ағзаларын беруге келіседі. Бұл ағзаларға жүрек, бауыр, бүйрек, өкпе, ұйқы безі және ішек сияқты мүшелер жатады.
• Тіндер донорлығы: Мұнда көздің мөлдір қабығы (роговица), сүйек, тері, буын, сіңірлер мен тіндер донорлыққа беріледі. Мұндай донорлық көру қабілетін қалпына келтіру немесе ауыр жарақаттарды емдеуде қолданылады.
• Сүйек кемігі донорлығы: Бұл – сирек кездесетін, бірақ өте маңызды донорлық түрі. Сүйек кемігі донорлығы лейкоз сияқты ауыр қан аурулары бар адамдарға қажетті болып табылады.

Донорлықтың әр түріне сәйкес белгілі бір талаптар мен ережелер бар. Көптеген елдерде донор болуға арнайы медициналық тексеруден өту қажет.

Қазақстанда қалай донор болуға болады?

Қазақстанда донор болу үшін келесі қадамдарды орындау керек:

Қан донорлығы

Қан донорлығы Қазақстанда көптеген медициналық орталықтар мен қан тапсыру пункттерінде жүзеге асырылады. Донор болу үшін:

1. Талаптарға сәйкестік: Донор болу үшін жасы 18-ден жоғары, денсаулығы жарамды, ауыр инфекциялық аурулары жоқ, қан қысымы, жүрек және қан айналымы жүйесінде мәселе жоқ адамдар ғана донор бола алады.
2. Медициналық тексеру: Донорлық орталыққа келген кезде, алдымен қан қысымы, температурасы және гемоглобин деңгейі тексеріледі. Кейін, қан құрамында инфекция жоқтығын тексеру үшін талдау жасалады.
3. Қан тапсыру: Егер барлық көрсеткіштер нормаға сай болса, донор қанды тапсыра алады. Қазақстанда қан тапсыру тегін және донорларға арнайы бонустар немесе жеңілдіктер берілуі мүмкін.

Қазақстанда қан донорлығын қолдайтын ұйымдар қатарына Қан орталықтары және Қызыл Жарты Ай Қоғамы жатады.

Орган донорлығы

Қазақстанда орган донорлығы тексерулер мен келісім арқылы жүзеге асырылады:

1. Тірі донор болу: Бауыр немесе бүйрек сияқты мүшелерді донор болу үшін тек жақын туыстарына ғана берілуі мүмкін.
2. Өлімнен кейінгі орган донорлығы: Қазақстанда қайтыс болғаннан кейін орган доноры болу үшін келісім беру жүйесі қолданылады. Егер адам көзі тірісінде орган донорлығынан бас тартпаса, автоматты түрде донорлыққа келісім берген болып саналады. Бірақ адам көзі тірісінде орган доноры болғысы келмесе, электронды үкімет арқылы бас тарту өтінішін қалдыра алады.

Сүйек кемігі донорлығы

Қазақстанда сүйек кемігі донорлығы сирек кездесетіндіктен, ол үшін арнайы тіркеуден өту қажет. Сүйек кемігін тапсыру күрделі және қиын процесс, сондықтан осындай донорлар арнайы мамандар мен ұйымдардың көмегімен дайындалады.

Шет мемлекеттерде қалай донор болуға болады?

Көптеген шет елдерде донор болу тәртібі Қазақстандағыға ұқсас, бірақ кейбір елдерде өзіне тән ерекшеліктер бар.

АҚШ

АҚШ-та донор болу үшін арнайы Ұлттық донорлық тіркелімге тіркелу қажет. Қан донорлығы Америкада ерікті түрде жүзеге асырылады және адамдар арнайы қан орталықтарында қан тапсыра алады. Орган донорлығы үшін АҚШ-та Donate Life America ұйымы арқылы немесе жүргізуші куәлігін алғанда келісім береді.

Еуропа елдері

Еуропа елдерінде орган донорлығы келісім беру жүйесіне немесе келісім беруден бас тарту жүйесіне байланысты жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда және Испанияда автоматты түрде орган доноры болып саналады, ал Германияда тек арнайы келісім бергендер ғана донор бола алады.

Жапония

Жапонияда орган донорлығы тек жеке келісім арқылы жүзеге асады. Мұнда дінге байланысты орган донорлығы қиыншылықтарға тап болуы мүмкін, себебі кейбір адамдар қайтыс болғаннан кейін дене мүшелерін алуға қарсы.

Донор болуға кімдер жарамды?

Донор болуға әрбір дені сау адам жарамды, бірақ белгілі бір талаптарға сәйкес келу қажет. Жалпы талаптар:

• Жасы: Қан доноры болу үшін 18-ден асқан және 60-тан аспаған болу қажет. Орган донорлығы үшін жастың шектеулері әр елде әртүрлі.
• Денсаулық жағдайы: Қан қысымы тұрақты, созылмалы инфекциялық аурулары (мысалы, ВИЧ, гепатит) болмауы керек.
• Салмағы: Қан донорының салмағы кем дегенде 50 кг болуы қажет.
• Темекі шегу және алкоголь қолдану: Донорлықтан бірнеше күн бұрын алкоголь ішпеу және темекі шекпеу қажет.

Донорлықтың адам өмірін сақтау рөлі

Донор болу арқылы адамдар біреудің өмірін сақтап қалуға көмектеседі. Мысалы:

• Қан құю: Ауыр қан жоғалту жағдайында немесе операция кезінде науқасқа қан құю өмірін сақтап қалуға көмектеседі.
• Орган трансплантациясы: Бүйрек, жүрек, бауыр сияқты мүшелердің трансплантациясы басқа адамға толыққанды өмір сүру мүмкіндігін береді.
• Сүйек кемігі: Лейкоз және басқа да ауыр қан аурулары бар науқастар сүйек кемігі трансплантациясына мұқтаж болады.

Донор болу – адам өмірін сақтап қалудың бірден-бір жолы.

Донорлықтан кейінгі күтім және профилактика

Донор болу денсаулыққа зиян келтірмейді, бірақ донорлықтан кейін бірнеше профилактикалық шараларды сақтау маңызды:

• Қан донорлығы: Қан тапсырғаннан кейін донорға сұйықтық (су, шырын) ішу, майлы тағамдарды азайту, 24 сағат бойы ауыр физикалық жаттығулардан аулақ болу ұсынылады.
• Орган донорлығы: Егер донор тірі кезінде ағзасын берген болса (мысалы, бүйрегін), дәрігердің қадағалауында болып, арнайы диета мен күтім қажет.
• Сүйек кемігі донорлығы: Бұл процедура күрделі болғандықтан, донорға бірнеше күн бойы ауруханада дәрігерлердің бақылауында болу қажет.

Донор болудың әлеуметтік және этикалық маңызы

Донор болу – бұл тек медициналық емес, сондай-ақ әлеуметтік жауапкершілік. Донорлар өздерінің көмегімен басқа адамның өмірін сақтап, жақындарына қуаныш сыйлайды. Донорлықты дамыту үшін қоғамда донорлықтың маңыздылығы туралы түсіндіру жұмыстарын өткізу қажет. Көптеген елдерде донор болуды қолдау мақсатында арнайы акциялар, медиа науқандар және білім беру шаралары ұйымдастырылады.

Донор болу – өзге адамның өмірін сақтап қалуға көмектесетін маңызды қадам. Қазақстанда донор болу жолдары қарастырылған және әрбір дені сау адам қан, сүйек кемігі немесе мүше доноры бола алады. Донорлық – медицинада және қоғамда үлкен мәнге ие, сондықтан әр адам осы бағытта өз үлесін қосу арқылы басқа адамның өмірін сақтап қалуға көмектесе алады.

Донор болу мәдениеті әлемнің әртүрлі елдерінде әрқалай дамыған, ал кейбір елдерде бұл мәдениет өте жоғары деңгейде. Төменде донор болу мәдениеті жақсы дамыған елдер мен олардың ерекшеліктері туралы толық мәліметтер келтірілген:

Испания

Испания әлемде орган донорлығы бойынша көшбасшы елдердің бірі. 1990 жылдардан бері бұл елде "оптималды донорлық моделі" қолданылады, және осының нәтижесінде елде донорлық мәдениет кеңінен дамыған. Испанияда келісімсіз орган донорлығы жүйесі енгізілген, яғни әрбір азамат, егер көзі тірісінде арнайы бас тартпаған болса, қайтыс болғаннан кейін автоматты түрде донор бола алады.

• Арнайы үйлестірушілер: Испанияда ауруханаларда донорлықты үйлестіретін арнайы мамандар бар, олар трансплантологияның жұмысын тиімді ұйымдастырады.
• Халықты ақпараттандыру: Үкімет пен түрлі ұйымдар халық арасында донорлықтың маңызы туралы ақпараттық кампаниялар жүргізеді. Бұл халықтың донорлыққа қатысты түсінігін арттырады.
• Жоғары көрсеткіштер: Испанияда әр миллион тұрғынға шамамен 46 донор тіркелген, бұл әлемдегі ең жоғары көрсеткіштердің бірі.

Иран

Иран – тірі донор болу мәдениеті ерекше дамыған елдердің бірі, әсіресе бүйрек донорлығында. Бұл ел бүйрек донорлығын заңдастырған және реттелетін жүйе құрған әлемдегі жалғыз мемлекет. Иранда бүйрек донорлығына арнайы мемлекеттік бағдарламалар мен келісімдер қолданылады, сондықтан бүйрек трансплантациясының қажеттіліктері толық қамтамасыз етіледі.

• Тірі донорлыққа ынталандыру: Иранда бүйрек донорларына материалдық көмек көрсетіледі, және бұл донорлықты заңдастырады.
• Бүйрек тапшылығының жоқтығы: Мемлекеттік бағдарлама нәтижесінде елде бүйрек трансплантациясына кезек мәселесі толық шешілген.

АҚШ

АҚШ-та да донор болу мәдениеті кеңінен дамыған және әртүрлі деңгейлерде қолдау табуда. Донор болу АҚШ-та әр адамның ерікті таңдауы болып табылады, бірақ халық арасында донор болуға келісім беру кеңінен таралған.

• Ұлттық донорлық тіркелім: АҚШ-та донор болғысы келген әр азамат Donate Life America сайты арқылы тіркеліп, келісім бере алады. Сондай-ақ, жүргізуші куәлігін алған кезде де донор болуға келісім беруге мүмкіндік бар.
• Жариялылық және ақпараттандыру: Донорлықтың маңыздылығын насихаттау мақсатында теледидар, әлеуметтік желілерде көптеген кампаниялар ұйымдастырылады.
• Донорлық мәдениетке қолдау: Америка Құрама Штаттарында донор болуға қатысты қоғамдық қолдау жоғары. Мектептерде, ауруханаларда және университеттерде донорлыққа қатысты тренингтер мен семинарлар өткізіледі.

Франция

Францияда да донор болу мәдениеті жақсы дамыған. 2017 жылдан бастап елде келісімсіз донорлық жүйесі (presumed consent) енгізілді. Бұл жүйе бойынша әрбір француз азаматы автоматты түрде донор болып саналады, егер көзі тірісінде бас тартпаса.

• Заңнамалық қолдау: Францияда қайтыс болғаннан кейін донор болуға заңды келісім қажет емес, бірақ адамдар тірі кезінде арнайы донорлықтан бас тартуға құқығы бар.
• Түсіндіру жұмыстарын жүргізу: Үкімет донорлыққа қатысты ақпараттық кампаниялар өткізіп, халықтың хабардарлығын арттырып келеді.

Норвегия және Скандинавия елдері

Скандинавия елдерінде (Норвегия, Швеция, Дания) донор болу мәдениеті жоғары деңгейде дамыған. Бұл елдерде де келісім беру жүйесі кең таралған және халықтың донор болуға келісімі жоғары.

• Жоғары медициналық стандарттар: Бұл елдерде медициналық жүйе өте жақсы дамыған, сондықтан орган донорлығын қолдану тиімді.
• Әлеуметтік жауапкершілік: Скандинавия елдерінде қоғамның донорлыққа деген көзқарасы оң. Көптеген тұрғындар донорлықты адамгершілік және әлеуметтік жауапкершілік деп санайды.

Жапония

Жапонияда донор болу мәдениеті, әсіресе қан донорлығы жақсы дамыған. Жапониядағы Қызыл Крест ұйымы қан донорлығын қолдау үшін кең ауқымды жұмыстар жүргізеді.

• Жоғары ақпараттандыру: Қан донорлығы туралы ақпарат мектептерде, университеттерде және қоғамдық орындарда түсіндіріледі.
• Ерікті қан тапсыру: Жапонияда қан донорлығына ерікті жастар көп қатысады, және бұл донорлықтың үздіксіз жұмысын қамтамасыз етеді.

Оңтүстік Корея

Оңтүстік Кореяда да донор болу мәдениеті дамып келе жатыр, әсіресе жастар арасында. Бұл елде донор болу қоғамдық құндылық ретінде қабылданады.

• K-pop жұлдыздарының әсері: Танымал тұлғалар мен K-pop жұлдыздары донорлыққа қатысты кампанияларға қатысып, донор болуға үндеу жасайды.
• Медициналық білім мен ақпараттандыру: Донор болу туралы ақпаратты халыққа жеткізу жұмыстары кең таралған, мектептерде және университеттерде арнайы бағдарламалар жүргізіледі.

Донор болу мәдениеті Испания, АҚШ, Франция, Норвегия, Жапония және Оңтүстік Корея сияқты елдерде жақсы дамыған. Бұл елдерде донор болу мәдениетінің жоғары деңгейде болуы мемлекеттің қолдауы, халық арасында донорлықтың маңыздылығын түсіндіру және арнайы заңнамалық негіздің болуына байланысты.

Қазақстан да донор болу мәдениетін дамыту жолында жұмыс істеуде. Донорлықтың маңыздылығын арттыру үшін халық арасында түсіндіру жұмыстарын күшейтіп, мемлекеттік бағдарламаларды дамыту қажет. Донор болу мәдениеті адамдардың өмірін сақтап қалуға және сапалы медициналық көмек көрсетуге мүмкіндік беретін маңызды құндылықтардың бірі болып табылады.