Қазақ халқының шипагерлік дәстүрі – ұлттық мәдениет пен рухани мұраның маңызды бір бөлігі. Бұл дәстүр халқымыздың көшпелі өмір салты, табиғатпен жақын қарым-қатынасы және ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибелерінің негізінде пайда болды. Шипагерлік – қазақ халқының денсаулығын қорғаудағы негізгі құрал болған. Халықтың денсаулығын сақтауда шипагерлер табиғи элементтерді, шөптерді, минералдарды және жануарлардан алынатын өнімдерді қолданды. Сонымен қатар рухани емдеу тәсілдері мен діни сенімдер де шипагерлік тәжірибенің маңызды бөлігін құрады.
Қазақ шипагерлігінің түп-тамыры көне түркі халықтарынан бастау алады. Ежелгі заманнан бері көшпелі қазақтар табиғи ресурстардың емдік қасиеттерін танып-біліп, оны халық медицинасында қолданды. Көшпелі өмір салтына байланысты түрлі жарақаттар, аурулар кездесіп отырғандықтан, табиғатпен үйлесімділікте өмір сүрген қазақтар өсімдіктерді, жануарлардан алынған өнімдерді және минералдарды емдеуде пайдаланды.
Түркілердің шамандық наным-сенімдері де қазақ шипагерлігінің негізінде жатыр. Ерте замандарда шамандар ауруды рухани күштер арқылы емдеп, науқастың жанын емдеуге тырысқан. Бертін келе бұл емдеу тәсілдері ислам дінінің ықпалымен жаңаша сипатқа ие болды. Ислам дінінің таралуымен бірге шипагерлер құран аяттарын оқып, дұғалар арқылы ауруды емдейтін рухани емдеу тәсілдерін қолдана бастады.
Осы ретте Әбу Насыр Әл-Фарабидің ұлттық медицинаға қосқан үлесі зор екенін атап өткен жөн. Оның философиялық, ғылыми, және медициналық еңбектері қазақ халқының мәдениеті мен медицинасының дамуына әсер еткен. Әл-Фараби медицинаны ғылыми негізде зерттеп, адам денсаулығы мен ауруларын түсіндіруде маңызды принциптерді ұсынған.
Әбу Насыр Әл-Фараби медицинада төрт негізгі элемент – от, су, ауа, жерді атап өтіп, дәрілерді суық, ыстық, құрғақ және сулы болуы тиіс деп санаған. Оның медицинаға қатысты «Медицина – тәжірибеден туындайтын ғылым. Ол аурулардың түрлерін анықтап, олардың себептерін, емдеу тәсілдерін түсіндіреді және адамның денсаулығын сақтау үшін күрес жүргізеді» деп жазған сөзі бар.
Әл-Фарабидің медицинадағы көзқарастары, сонымен қатар, табиғат заңдылықтары мен адам организмінің үйлесімділігі туралы ілімдері бүгінгі күнде де өзекті. Оның еңбектері қазіргі заманғы медицинаның дамуына ықпал еткен және халықтық медицинаның негіздерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарған.
Ибн Синаның «Китап Әл-Канон-фи-т-тиіп» (Медицина канондары) еңбегі бес ғасыр бойы Еуропада медицина пәнінен оқылатын негізгі оқулық болды. Оның тамыр ұстап, 60 түрлі ауруды анықтай алатындығы әрі 48 түрлі диагноз арқылы емдей алатындығы жайлы деректер бар.
«Канон» 5 томнан тұрады: алғашқы екі томы физиология мен патологияны, яғни аурулардың пайда болуы мен даму механизмдерін зерттеуге арналған. Үшінші және төртінші томдары түрлі ауру түрлерімен таныстырып, емдеу әдістерін сипаттайды. Соңғы, бесінші томда дәрілердің қасиеттері және оларды ауру түрлеріне сәйкес қолдану туралы медициналық түсініктемелер келтірілген.
Ибн Сина өсімдіктер, жануарлар мен минералдардан 700-ден астам шипалы дәрі жасаған. Бүгінде медицина термині Ибн Синаның шипагерлік іліміне, яғни оның медицинасына байланысты қолданылады.
Қазақ шипагерлігінің тарихында Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы секілді ғұламалардың еңбектері ерекше рөл атқарды. Оның «Шипагерлік баян» еңбегі XV ғасырда жазылған. Бұл еңбекте шипагерлік өнерінің ғылыми негіздері мен әдіс-тәсілдері кеңінен баяндалған. «Шипагерлік баян» – қазақтың дәстүрлі медицинасы туралы ең алғаш жазылған кешенді еңбек болып саналады.
«Шипагерлік баян» – адамның жүрек, ми, сөл және басқа да мүшелерінің организмдегі рөлі, күйік пен үсікті емдеу, тамыр ұстау сияқты маңызды мәселелерді қамтитын құнды жәдігер.
Кітап өсімдіктерден алынған 854, жануарлардан алынған 455 шипалық дәрілердің тізімін, адам мүшелерінің 430-ға жуық атауын, мыңнан астам дәрі және 4577 рецептті қамтиды. Бұл қолжазба Райымбет, Шыбыл, Қоңырбөрік, Тама, Бұршақ секілді тұлғалар арасында өсиет ретінде беріліп, 1170 жылы бесінші рет, 1952 жылы Түменбай Ыстанбайұлы алтыншы рет, ал 1991 жылы Нұртай Түменбайұлы 1952 жылғы нұсқаның 1968 жылы өртелгеннен кейін қалған бөлігін жетінші рет көшірген.
Кітап 1994 жылы араб әрпімен Үрімшіде және 1996 жылы Алматыда қазақ тілінде басылып шықты. «Шипагерлік баян» бүгінгі күнге дейін Өтейбойдақтың ұрпақтары арқылы жетіп, уақыттың түрлі сынақтарынан өтіп, көлемді мұраның тек төрттен бір бөлігі ғана бүгінгі ұрпақтың қолына тиген. Қалған бөлігі Қытайдағы «мәдени төңкеріс» кезінде «хуң-уейбиндер» тарапынан өртелген.
Бұл еңбекте автор қазақтың дәстүрлі медицинасы туралы мол мағлұмат береді. Өтейбойдақтың мыңнан астам дәрі түрін тоғыстыру арқылы 4 мыңнан астам шипалық рецепттің қолданылуын ұсынуы, оның білікті шипагер әрі ғұлама ғалым болғанын көрсетеді. Кітапта өсімдіктерден алынатын 728, жануарлардан алынатын 318, металл мен металлоидтардан алынатын 318 шипалық қасиеті бар дәрілердің атаулары, 500-ге жуық анатомиялық атаулар келтіріледі. Бұл еңбектің тарихи-этнографиялық мәні зор.
«Шипагерлік баян» – қазақ тілінің байлығы мен тереңдігін көрсететін құнды мұра. Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы тек ғұлама шипагер ғана емес, сонымен қатар халықтың өмір салтына, дүниетанымына, рухани мәдениетіне терең қанық болған, өз заманының терең ойлы, ұлтжанды тұлғасы ретінде танылған. Ол халық емшілігін жаңа деңгейге көтеріп, емдеу әдістерін жүйелеген және оны ғылыми негізде түсіндіруге тырысқан.
Қазақ шипагерлігінің негізі – табиғи өнімдер мен рухани емдеу тәсілдері. Халық арасында шөппен емдеу, минералдар мен жануарлардан алынған заттарды пайдалану, рухани емдеу және сынық салу әдістері кеңінен қолданылған. Әрбір бағыттың өзіне тән ерекшеліктері мен шипалық әсері бар.
Фитотерапия, яғни шөптермен емдеу – қазақ шипагерлігінің негізгі бағыттарының бірі. Қазақстан аумағында өсетін өсімдіктердің түрлері өте көп болғандықтан, емшілер олардың қасиеттерін жақсы білген және қай уақытта, қалай қолдану керегін түсінген. Жусан, адыраспан, жалбыз, түймедақ, қалақай сияқты өсімдіктер суық тиюден бастап, ас қорыту жүйесінің бұзылуын емдеуге дейін пайдаланылған.
Жусан – қазақ емшілігінде ерекше орын алған шөп. Оның қайнатпасы мен тұнбалары ағзаны тазартып, ішек-қарын жолдарын қалыпқа келтіру үшін қолданылған. Сонымен қатар, жусаннан жасалған дәрілер инфекциялық ауруларды емдеуге де көмектескен.
Адыраспан – қазақ даласында қасиетті шөп ретінде саналған. Адыраспанның түтінімен үйді аластап, көз тиюден, жын-шайтаннан қорғану үшін пайдаланған. Адыраспан қайнатпасы буын ауруларын емдеуде және денені тазартып, ауруларды жазуға көмектескен.
Жануарлардан алынатын емдік заттар да қазақ шипагерлігінде ерекше орын алды. Маралдың мүйізі, аюдың майы, қойдың құйрық майы және бал сияқты өнімдер ағзаны нығайту, иммундық жүйені күшейту және жараларды емдеуде қолданылды. Марал мүйізінен алынатын қан ағзаның күш-қуатын арттырып, адамды тез қалпына келтіру үшін пайдаланылған.
Аюдың майы суық тиюден емдеу үшін, өкпе ауруларын жазу үшін қолданылды. Ал қойдың құйрық майы жарақаттар мен тері ауруларын емдеуге арналған негізгі құрал болды. Құйрық майын суықтауға қарсы ішкіліктен бастап, денедегі ауырсынуды басуға дейін әртүрлі мақсатта пайдаланған.
Қазақ шипагерлігі минералдар мен табиғи элементтерді де емдік мақсатта қолданған. Тұз, балшық, күкірт сияқты табиғи заттар қабынуды азайту, жараларды емдеу және буын ауруларын жеңілдетуде пайдаланылған. Мысалы, тұзды ревматизмді емдеуде және қан айналымын жақсарту үшін пайдаланған. Тұз қосылған сумен жуыну, тұз компрестері буын ауруларын жеңілдетуге көмектескен.
Балшықпен емдеу әдісі де кеңінен таралған. Қазақ шипагерлері табиғи балшықты тері ауруларын емдеуде және денені тазартып, ішкі ағзалардың жұмысын реттеуде қолданған. Бұл әдіс қазіргі медицинада да өзекті болып қала береді, өйткені балшықтың құрамындағы минералдар тері арқылы ағзаға оң әсер етеді.
Рухани емдеу
Қазақ халқының емшілік дәстүрінде рухани емдеудің ерекше орны бар. Көптеген ауруларды емдеуде дұғалар оқып, дем салу әдістері қолданылды. Аурулардың себебі көбінесе көз тию, жын-шайтан кіру деп саналып, оларды дұға мен рухани емдеу арқылы жазуға тырысқан.
Дем салу – бұл шипагерлік тәжірибеде емші адамның ауру дене мүшесіне қол тигізіп, қасиетті сөздер мен дұғаларды айтатын емдеу әдісі. Ислам дінімен бірге келген бұл әдіс рухани сауығу мен психологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіруге бағытталған.
Сынықшылық қазақ шипагерлігінің тағы бір маңызды саласы. Көшпелі өмір салтында адамдар жиі жарақат алатындықтан, сынықшылар сүйектерді қалпына келтірудің ерекше әдістерін меңгерген. Сынықшылар сүйекті қолмен орнына салып, шөптер мен жануарлар өнімдерінен жасалған дәрілермен емдеген. Сынықшылардың бұл өнері қазақ медицинасының дәстүрінде ерекше орын алады және олардың емдеу әдістері халық арасында кеңінен қолданылған.
Қазіргі уақытта қазақ шипагерлігі ғылыми медицинамен қатар дамып келеді. Фитотерапия, минералдармен емдеу, жануарлардан алынған өнімдер және рухани емдеу тәсілдері бүгінгі күнге дейін қолданылуда. Қазақ шипагерлігін зерттеу және дамыту бағытында көптеген ғылыми еңбектер жарық көріп, халықтық емдеу әдістерін қазіргі заманғы медицинамен ұштастыруға тырысып жатыр.
Қазақстанда шөптер мен табиғи дәрілердің емдік қасиеттерін зерттеу белсенді түрде қолға алынған. Бұл зерттеулердің нәтижесінде көптеген дәрілік өсімдіктер мен табиғи заттардың ғылыми дәлелденген шипалық қасиеттері ашылуда. Сонымен қатар, халық арасында емшілердің жұмысы әлі де өзекті болып, халықтық медицина саласында олардың рөлі маңызды күйінде қалуда.
Түйін: Қазақ халқының шипагерлігі – ғасырлар бойы қалыптасқан халықтық медицина мен рухани мәдениеттің бірегей үйлесімі. Табиғи элементтер мен рухани емдеу әдістерін қолдану, оның шипалы қасиеттерін тиімді пайдалану арқылы қазақтар өз денсаулығын сақтаған. Бүгінгі таңда қазақ шипагерлігінің дәстүрлі әдістері ғылыми медицинамен ұштасып, жаңа тәсілдер арқылы қоғамның денсаулығын жақсартуда маңызды рөл атқарып келеді. Халықтық медицина мен шипагерлік тәжірибелерді сақтап, дамыту – бұл халқымыздың бай мұрасын келешек ұрпаққа жеткізудің маңызды жолдарының бірі.