8 Желтоқсан 2012, 06:24
I
Қазақ әдебиетінің бүгінге дейінгі дәуірлерін алып қарасақ, қай дәуірде болсын, басым болған әдебиет түрі— поэзия. Көркемөнердің, оның ішінде әдебиеттің негізгі, Бюхер сықылды адамдардың зерттеуіне қарағанда, поэзиядан басталады. Маркс барлық қондырманы, оның ішінде көркемөнерді материалды өмірдің жетегі дейді. Ал поэзияның мықты, күшті бір сипаты — ырғақ. Осы ырғақ Бюхердың айтуынша, еңбек істеген адамның денесінің ырғағынан туған. Поэзияның бір күшті сипаты — үйлес. Өлеңнің үйлесуі жолдардың мөлшерін, буындардың мөлшерің, жолдардың аяғына үйлес дыбыстардың құралуын тілейді. Осы жол, буын теңдестіруді адам әуелгі кезде, өзінің теңдес мүшелерінен (екі қол, екі аяқ, көз, екі құлақ деген сықылды) тапқан.
Түр мен мазмұн, базис пен қондырма бір-бірінен бөлінбейді. Бұл екеуі біріне-бірі байланысты. Бірақ қайшының бір пышағы екіншісіз бола алмағаны сықылды, ол қайшылықтар да біріне-бірі тығыз байланысты. Бірінен-бірі айырылса екеуінде де өмір жоқ. Поэзия материалды өмірде туа отыра, оның жетегіне еріп шаба бермейді. Көбінесе өзін туғызған материалды өмірді жетектеп, басқарып отыруға тырысады. Көп жерде бастайды да. Мысалға жоғарғы ырғақ туудан адам поэзия ырғағын тауып қана қоймаған. Сол сықылды істеп жатқан еңбегіне көмекке шақырған. Ырғақ арқылы, ырғаққа үйлестіре дыбыс шығару арқылы, күресіп жатқан табиғатты жеңуге жеңіл әдіс тапқан. «һауп» деп 20 кісінің бір ырғақпен зор дөңбекті көтеруі мен 20 кісінің 20 ырғақпен сол дөңбекті көтеруінің арасында үлкен айырма бар. 1000 пұт тасты жерден биік үйдің төбесіне механика осы ырғақпен көтереді. Міне осы дыбыс ырғағы дене ырғағына көмекші боп, дене ырғағын заңға салып еңбекті жеңілдетуге себеп болған. Ырғақ адамға жан азығы бола бастаған. Бертін келе, адам тапқа бөлінгенсін, мәдениет өсіп, үстем тап өскен мәдениетті құл тапқа құрал ғып жұмсағасын, ырғақтан туған поэзия жеке адамды былай қойып, тапқа құрал болуға, тап азығы болуға айналған. Осы күннен бастап Энгельс тілімен айтқанда поэзияда бейімдестік (тенденция) бағыт туған. Ленинше айтқанда, әдебиеттің партиялық екендігі— материалдық өмірге әдебиеттің, оның ішінде поэзияның, эсер ететіндігі, кейде оны жетектейтіндігі.
Адам баласы таптық өмірге көшкеннен бері поэзия белгілі таптың сойылын соғып келеді дедік. Белгілі тапқа құрал болып келеді дедік. Тұрмыс ілгерілеуі, тап тартысы өсуі, бір таптың орнын екінші тап басуы, жаңа таптардың күресінің түрі де, мазмұны да өзгеруі, оның құралы поэзияның да мазмұны мен түрін өзгертіп келе жатқандығы сезсіз нәрсе.
Бұл жазғандарымыздың бәрі поэзия мен прозаға бірдей жалпы мәселе. Бірақ біз поэзияның өзіне қарай беттейік.
Ең алдымен біздің алдымыздағы туатын мәселе поэзияның прозадан айырмасы не?—деген сұрау. Бұл мәселеге бүгінге дейін қысқа түрде толық жауап берген адам — Чернышевский. Ол өзінің «Көркемөнердің шындыққа қатынасы» деген үлкен еңбегінде: «Поэзия сөзін құрышы, ішіндегі дәні» деген. Оның айтуынша, поэзия дағдылы өмірде сөйленетін қара сөздердің, жабайы пікірдің бәріне тізе бермейді. Поэзия сөздің ішінен де, пікірдің ішінен де мысқалданғанын, қоюланғанын алады.
Біреулер поэзия өлеңнің үйлесі деп қана ұғады. Гоголь өзінің «Өлі жандар» деген қара сөзбен жазған еңбегін поэзия деп таныған. Белинский сықылды атақты сыншылар олар деп тануын дұрыс деп тапқан. Бұл пікір бізше де дұрыс.
Бірақ, әрбір әдебиет түрінде (жанр) бірнеше өзгешеліктер болады. Осы өзгешеліктердің бәрі бірдей сол түрдің жетекшісі емес. Көп өзгешеліктің ішінде негізгі қазығы бар. Поэзиядағы ол қазық —өлең. Үйлессіз, ырғақсыз да поэзия тілімен жазуға болады. Бірақ ол поэзияның негізі емес. Поэзияның негізі — ырғақ пен үйлес. Бұлардың негізі — өлең.
Қазақ поэзиясының өткен дәуірлерінде де, кәзіргі дәуірінде де басым боп келгені — өлең. Бірақ осы өлең бар дәуірде бірдей болған емес, мазмұны да, түрі де әр дәуірге қарай өзгеріп отырған. Мысалға жаугершілік-рушылдық дәуірдің өлеңін алсақ, жорықтың, шабыстың, қызу қимылдың түрін көреміз.
Қобыланды батыр шу деді,
«Шу!» дегенде гуледі.
Табаны тасқа тимеді...
Таудан тасқа өрледі
Асқарды көзі көрмеді.
Феодалдық өмірді, Ленинше айтқанда, «өз шаруасымен өзі болған тиыш, жабық өмірді» алсақ, бұлардың ырғағы да, үйлесі жабайы, солғын болады:
Қыс болса қадыры өтер өткен жаздың,
Һәр ісі мәшһүр келер өнерпаздың,
Шел кешіп, томар қонған күні құрысын,
Кешегі көл жайлаған қоңыр қаздың.
Қысқасы әлеуметтік өмірінің қарқыны жалғыз мазмұнға ғана әсер етпейді, түрге, ырғаққа, үйлеске де эсер етеді.
II
Біздің алдымызда тұрған мәселе пролетариат, кеңес поэзиясы. Менімше, бұл поэзияның қазақ әдебиетінде отын алғашқы тұтатқан өлең — Сәкеннің «Жолдастары» мен «Жас қазақ марсельезасы» деген өлеңдері. Сәкеннің ол кездегі, «Бабаларыма» сықылды рушыл өлеңдерінен басқа, «Жолдастарын» бағаламасақ, біз тарихты бағаламаған боламыз.
Сәкеннің «Жас қазақ марсельезасы» Мағжанның:
Күндей сұлу қарындас,
Құшақта да қойыныңды аш, —
дегені сықылды байлар поэзиясына жайдың оғындай тиді. Бұл өлең мазмұнға өзгеріс кіргізумен қатар, өзінін, ырғағын да, сол кезде қызу жүріп жатқан азамат соғысының ырғағын да айтып бере алды.
1921-1922 жылдардан ұшқыны шыға бастаған қазақтың қазіргі пролетариат ақындары, жалпы саясат, әлеумет ағынынан жазуларына мазмұн тапты. Бірақ түр жағы ақсақ болды. Жаңадан түр табу оңай сауда емес, түрге де, мазмұнға да жол ашу нағыз данышпандық. Бірақ ондай данышпан ақын бізде әлі жоқ.
Көркем әдебиеттің, оның ішінде поэзияның шын мағынасындағы көркем болуына үш белгі бар:
1) Жазып отырған дәуірінің объективтік шындығын айтып бере алу.
2) Сипаттап отырған дәуірін жауап бере алатын бейнелер (образдар) жасай білу.
3) Жасап отырған дәуіріндегі тіл өнерінің ең дәмді, ең күшті құралдарын жұмсай білу.
Осы үшеуінің біреуі ақсап, екеуі болса, ол шын мағынасында көркем емес. Көп ақын бұларды тугендей алмайды. Буларды тугендей алған әдебиетке жаңа дәуір ашады. Біздің
1925 жылдарға дейін жазылған поэзиямызда бастапқы екі шарт болды. Соңғы шарт жетпеді. Сондықтан біз поэзияда ақсап отырдық.
1925 жылдары Сәкеннің «Советстаны» шықты. Бүгінгі өмірмен салыстырғанда, оның мазмұнында көп кемдік бар. Бірақ сол күн үшін ол өлең біздің пролетариат поэзиясының мазмұны мен түрі бірдей шыққан біреуі еді. Әсіресе «Советстанның» түрі қазақ поэзиясына жаңалық ашты. Оның түрі біздің индустриялы өмірімізді ырғағымен айтып бере алды. «Советстанда» мазмұннан түр басым. Сондықтан жас пролетариат ақындары (Асқар, Ғалым, Тайыр, Жақан, мен де солардың ішіндемін, тағы басқалар) «Советстан» түрімен көп жаңа нәрселер жазды. Сәкен айта алмаған кеп пікірлерді айтты. Жаңа пікірлер айтуға «Советстан» түрі пролетариат поэзиясына жол ашты.
«Советстанның» артын ала шыққан қазақ поэзиясындағы жаңа түр Ілиястың «Майданы». Ілияс мұндай үндес дыбыстар мен жолдардың аяғын ғана бітіру емес, басын бастау, сол дыбыстарды өлеңнің жолдарын бойлата жүргізіп отыру дегенді қолға алды. «Майдан» поэзиядағы жаңа түр еді. Бірақ осы «Майдан» езіне жөнді еліктеушілер таба алған жоқ. Жалғыз Ғали Орманұлынан басқа Ілиястың аллитерациясының ізімен жазған адам шамалы болды. Бұған себеп бізше «Майданның» түрі мен мазмұны бірдей келмегендік. «Майданның» түрінен мазмұны ақсады. Түр алға кетті де, жадалық ашты да мазмұн жалпы қосалқалық кемерден аса алған жоқ. Бұған себеп Ілиястың ол кезде ескі пікірінің нарқынан арылып болмағандығы еді.
Мазмұны түрінен кейін қалған соң «Майдан» мектеп іздеген жас пролетариат жазушыларын жетектеп әкете алмады.
1927-1928 жылдардан бастап қазақ пролетариат, кеңес поэзиясы түр жағынан да көп өсті. Тұрақтаған, үлгі болуға жараған бірнеше өлең түрлері шықты. Мазмұн мен түр қатарласты. Сәкен, Бейімбет, Ілияс сықылды тұрақталған жазушыларды былай қойғанда, Асқар, Қалмақан, Әбділда, тағы сондай бірнеше жолдастар мазмұнды да, түрлі де кеп жақсы шығармалар берді. Пролетариат, кеңес поэзиясы байыды.
III
Бұл өскендікті көрсетумен қатар, біз соңғы кездегі бірнеше кемшіліктерге тоқтаймыз. Соңғы жылдардағы поэзияның ішіндегі түрі, мазмұны бірдей, жаңа жаңалығы бар деп бағалайтын нәрселер, менімше, бармақпен ғана санарлық. Мәселен, Сәкеннің, «Комбайн мен тракторы», Ілиястың «Даласы», Асқардың «Берлин көшесі», Қалмақанның «Бұрғысы», тағы сондайлар. Бұлардың бәрі де кейінгі жас жазушыларға үлгі бола алатын, үйренуге тұратын шығармалар. Ілияс «Даладан» кейін түр жағынан да, мазмұн жағынан да төмендеген жоқ. Өсіп келеді. Бірақ Ілиястағы кемшілік, «Даланың» үйлесін, ырғағын, шумағын кейінгі шығармаларында заңдастыру керек еді. Ол түрге еліктеушілерді тереңдету үшін, өзіне-өзі еліктеп, кейінгі шығармаларын «Даланың» түрімен біраз жаза түсіп, дағдылану керек еді. Оны істеген жоқ. Сондықтан, «Даланың» жақсы түрі заңды түр боп қазақ поэзиясына толық мағынасында кіре алмай отыр.
Сәкеннің Ілиястан соңғы жылдардағы кемдігі: мазмұндарын үнемі жоғарылатпай, кейде төмендетіп алуы. Артықшылығы. жаңадан тапқан түрін түптеп, қашан танытып болғанша сол түрден айырылмауы. Оның «Трактор мен комбайн» деген өлеңі тур жағынан ете әдемі жазылған. Оның жолдарының құралысы қаз-қатар тілінген борозда мен гектарлап жыртылған жердің. түрі, бұрышын, дестесін елестеді. Сәкен тур іздегенде, сол түрді алып отырған мазмұнына сәйкестендіруге тырысатын адам. Жас ақындардың соңғы кездегі кімді, қалай еліктеуін бақыласақ, жас ақындар «Комбайн» түрін көп қолданып жүр. Әсіресе Тайыр, Асқар, тағы
сондай жастар еліктейді. Олардың жол құрастыруларында: Сәкеннен бірер жол артық, я кем жасауы, буындардан да бірері кем, артық болуы мүмкін. Ондайлар бар да. Бірақ негізі «Комбайн» мектебіне соғады.
Асқар «Берлин көшесіндесімен» басқаға еліктеуден шықты. Ол поэзияға Сәкеннен де, Ілиястан да, басқалардан да бөлек түр кіргізді. Бұл түр, өзінің үйлес, ырғағымен үлгі болуға жарайтын түр! Асқардың міндеті, көрінген түрге шауып, жаңалық іздей беруден көрі, «Берлин көшесіндені» тұрақтау соны үлгіге айналдыруға тырысу.
Іздену айып емес. Іздендің деп ешкімге ұрсуға болмайды. Бірақ ізденудің әзінде белгілі негіз болу керек. Кенді, алтынды ізде керек, бірақ іздеймін деп көрінген жерді қаза беруге болмайды. Әдебиетке, поэзияға түр іздеу де сондай. Біздің жас ақындарымыз жолды бөлшектеуге, жолдардан саты жасауға жаны құмар. Сәкен «Комбайнды» 6 сатылы жолмен жазса, бір жас ақындар сатысын 20-ға апарады. Бұл жаңалық емес. Сол көбеюді дұрыс көбейте білмесе, сатысын жоғарылату орнына құлатып алуы мүмкін. Жаңа бастаған ақындар, соңдықтан, жаңа мектеп ашуды қоя тұрып, бар түрмен біраз баулығып, өсіп алу керек. Мектеп табуды өсіңкірегесін іздену керек.
Түр мәселесін қозғағанда мен өзім туралы да сөз айтып кетуді мақұл көрем. Орыс әдебиетінде, әр ақын өзінің өркендеу тарихын, өсу әдістерін көпшіліктің алдына тартатын әдеттері бар. Бізде ол жоқ. Әдебиетте жақсы, жаманды орнымыз болғандықтан біз де сондай мақала жазар ек, бірақ оған бұл жолы орын тар. Дегенмен қысқаша айта кету мақұл.
Мен түр іздеп көн ұрынған адам емеспін. 1927-1928 жылдарға дейін қазақ поэзиясында болған түрлер маған қанағат боп келді. 1927 жылдан бастап, мен қазақ поэзиясына жанжал жасағандай, дұрыс айтқанда, қанағаттанбағандай болдым. Маған қазақ, өлеңінің 4 аяқты, 6 аяқты, 8 аяқты түрлері күрделі пікір айтуға қолды байлайтын сықылданды. Сондықтан мен «Тұрмыс тұлпары» деген өлеңнен бастап, халық әдебиетінің шұбыртпалы түріне бет алғандай болдым. Маған шұбыртпалы түрдің («Қобыланды», «Алпамыс») екпіні, ырғағы 6 аяқ, 8 аяқтардан күшті сықылданды. Шұбыртпалы түрдің құшағы пікір құшақтауға кең тәрізденді. «Октябрьдің өткелі» тағы сондайлар осы ізбен кетті. «Көштен» бастап мен шұбыртпалы түрден де әрі кеттім. Бұдан кейінгі өлеңдерде (күні бүгінге дейін) ырғақ қана сақталып, үйлес деген нәрсе көмескілене бастады. Үйлестің өзін табу (мәселен, «Жүйткі қара айғырым») көп кісіге қиынға соқты. Осы беталысты қаншалық дұрыс деуге болады? Осыны тереңдете беруге бола ма?
Мен «Известияда» шыққан «Майға сәлем» деген өлеңімде «Көш» әдісінен бетті басқа жаққа бұрғандай болдым. Қайтадан үйлеске қарай ауған сықылдандым. Міне, осы ретінде бір-екі сөз айтпақпын.
«Көштен» кейінгі әдіс ең алдымен футуризмге соғатын сықылды. Футуризмнің үлкен қателігінің бірі ескі мұрадан қол үзуі, поэзиядағы бұрын жасалған формалардың белдемесін басып, оларды танымауы.
Ескі мұра туралы жазғанында Ленин, Маркстің ғылымы көпке сіңімді болатын себебі, Маркстің өзінен бұрынғы адам баласынын табысын пайдаланып, сын көзімен іске асырғандығын айтқан болатын. Бұл пікірді Ленин әлденеше рет айтты. Богданов сықылдылардың «таза пролетариат мәдениетін тыңнан жасаймыз» деген пікірін қатты сөгіп, пролетариат мәдениеті адам баласы мәдениетінің заңды өркендеуі деп тапты. Пролетариатқа өзінен бұрынғы мәдениет мұраларын сын көзімен пайдалануды үйретті. Футуризм бұл жөнінде мүлде басқа бағытта болды. Ескі поэзияны түгелдей танымау осындай қателікке апарар еді. Бұл бір.
Екіншіден, көркемөнер ғана емес, жалпы өнердің қасиеті, табиғатты тұрған күйінде емес, өзгертіп, адам керегіне лайықтап алады. Өнершінің шеберлігі жалпыдан өз өнерін асыруда. Адам баласының сөзі өнер, бірақ ол сөз, сөз қалпында көркем емес. Ол сөздерді құрастырып, тере білгенде ғана көркем болады. Музыка дыбыстан құралады, бірақ барлық дыбыс музыка емес. Поэзия сөзден құралады, бірақ барлық сөз поэзия емес. Егер поэзия таңдамалы сөзден тұрса, ол таңдамалы сөздер таңдамалы дыбыс құрылысын, таңдамалы ырғақты, таңдамалы үйлесті керек қылады. Ақынның шеберлігін көрсететін нәрсе осыларды таба білуде. Сондықтан, менің соңғы сенімім бойынша, қай өлеңде шеберлік қанша күшті болса, соншалық мазмұнға ажар, көрік береді. ЬІрғағы, үйлесі теңдес өлеңнің оқушының ұғымына жеңіл келетін себебі осы.
Қысқартып айтқанда, поэзияның мазмұны мен түрі сәйкес келсін дегенде, сол түрдің өзі ұйымдасқан, заңға қатты бағынған болу керек. Бұл жөнінде мен поэзияға аздап қиянат істеген сықылдымын.
Әрине, бұдан үйлестің еркін түрі болмасын, 4 аяқ, 6 аяқ, 8 аяқтан өлең, бұрылмасын деген сөз шықпайды. Шұбыртпалы түр («Қобланды») көркемдік жағынан алғанда да 4 аяқтардан күшті болмаса кем емес. Бірақ онда да заң. бар. «Көш» шұбыртпалы түрден қол үзіңкірейді. Шұбыртпалы түрді өркендетудің, қадыры жаңа «аяқтар» тапқаннан кем болмас еді. Бұл—қазақ поэзиясы үшін проблема.
IV
Сөзімізді қорытайық. Біздің ақындарымызды кәзір үш жүйеге бөлуге болады (әрине, пролетариат, кеңес ақындарын).
1) Ілияс, Асқар, Әбділда, Қалмақан, тағы басқалар. Бұларда соңғы 2-3 жылда түр мен мазмұны қатар келеді. Қалмақан туралы біз мақаламызда аз тоқтап ек. Сондықтан бір-екі сөз айта кетейік. Қалмақан оқуы төмен ақындардың ішіндегі өзіндік ерекшелігі бар ақын. Ол өте аз жазады. Және қысқа жазады. Бірақ сол қысқа, аз жазғанында ол ұзақ поэманың сөзін айтып тастайды. 1927 жылы ол «Үлгі» деген өлеңінде басқа ақындардың бәрінен бұрын колхозды алдан болжап тастады. «Еңбек» деген кішкене өлеңінде адам мен табиғаттың қатынасына дұрыс баға берді. Қарсақпай барып, қайтып келе жазған «Бұрғы» деген он шақты жол өлеңінде, барлық тау-кеннің бар қасиетін тамаша көркем тілмен айтты. Осындай пікір ұшқырлығы, соны көркем түрде бере білушілік Қалмақанда өте күшті.
Бір күшті жас ақын — Әбділда Тәжібайұлы. Бірақ ол жастығы ма немене, Қалмақандай сөзге мысқалшыл емес, салақ. Бірақ соңғы кезде көрінбей кеткені болмаса, ол да сөздің күшті ұстасы. Асқар, Ілияс туралы пікір айттық.
2. Сәкен, Бейімбет, Тайыр, тағы сондай жолдастар. Бұларда түр күшті. Бірақ, пікірін үнемі дамытып отырмай кей кезде мазмұн жағынан мүдіріп отырады. Бейімбет біздің жиырма жыл жазған ақынымыз. Оның, енбегіне мұндай мақалада баға беру тарлық істер еді. Бейімбет түр жағынан көп ізденген адам емес. Бірақ Бейімбет стилі басқалардың көшірмесі емес. Бейімбетте өлең ішінде кейіпкерлерін сөйлестіріп отыру бар. Бұл оқушыға ұқтыру үшін өткір әдістің бірі. Бейімбетке жаңа түр ашпадың деп ешкім өкпелемейді. Оған өкпе мазмұнын кейде нашарлатуы.
Түр мәселесінде, біздің, қазақ пролетариат поэзиясында, қай дәуірін алсақ та Сәкеннен озған адам жоқ. Сәкен поэзияның. шебері. Прозаға да Сәкен өзінше тәуір сияқты. Соңғы романын көргеміз жоқ. Бірақ көріп жүрген прозаларында («Жер қазғандар», «Хамит бандыны іздегенде», тағы сондайлар) ол тілге шорқақ. «Жер қазғандарда» атымен көркемдік жоқ.; Оны мақала сықылдықып оқыды. Мазмұн жағынан Сәкенде тұрақтылық жоқ. Жақсы жазып келе жатып сүріне береді: Сәкен құрылысқа ілесе алмады дегеннен, Сәкен дәнеңе жазбады деген шықпайды. Ол жазады. Кейде көп жазады. Осы жазуларын жабайы ақындармен салыстырғанда, көбінесе мазмұн жағынан да өсіп отырады. Бірақ осы асып сапырудың көпті қанағаттандырмайтын себебі, Сәкенге көптің шарты күшті. Өйткені ол Октябрьмен жедел кеңес әдебиетіне араласқан, кәтте қазактың кеңес, пролетариат поэзиясына тыңнан жол салған адам. Сондықтан ол кәзір жабайы ақындардан көп, мол және әдемі нәрселер жазуға тиіс.Көп одан соны күтеді. Сәкен осы тілекті соңғы 2-3 жылдағы еңбегімен қанағаттандырған емес.
Тайыр ертерек жазды— 1924 жылдан. Бірақ ақын деп танылғаны бертінірек. Тайыр кейде күшті еңбектер береді. Оның кемшілігі түрге өте елігуі. Сыртын сырлауға құмарланып кетіп, ішін жалаңаштап алуы. Тайыр өзі сезе ме, сезбей ме, оны біз білмейміз. Бірақ ол Сәкен өлеңінің түрлеріне көп еліктейтін адам. Сәкен түрлері сақтық тілейтін түрлер. Егер мазмұн бере білмесе, қағаз бөшке боп шығатын түрлер. Тайыр «тарт-тат-тат-тарды» шағындап, ішін майландырса күрделі ақынымыз болар еді.
3) Өтебай, Жақан, Ғалым, тағы сондай жолдастар. Бұлар бұдан 2-3 жыл бұрын табыс күшті еді. Соңғы кезде бұл жолдастар өлеңдерін түр жағынан белгілі стандартней жазып («бармақ, қалмақ, жалғап» деген сықылды), мазмұнында пәлендей қою пікірлер бере алмай жүр. Бұларды ақын емес деуге болмайды. Ғалым 1928 жылғы конфискені жырлай шыққан, сол кездегі ақындардың көбінен озған ақын. Ол кезде Ғалымнан үміт күшті еді. Соңғы кездегі өлеңдерінде жолдың аяғын өзгеше үйлестіріп, мың рет айтылған сөзден шыға алмай жүр. Оның ең соңғы жазғандарының біреуі «Ленин туы» газетінде Ленинге арнап биыл жазған «Ленин туы астында» деген өлеңі. Осы өлеңде ол бұдан 2-3 жыл бұрын айтқан пікіріне түк жаңалық қосқан жоқ. Ғалым енді жас ақын емес. Оның жазған өлеңдерінде қайталау емес, жаңа сөздер көрінуі керек.
Жақанның ақындығын танытқан оның «Әли қарттың әңгімесі». Өлең жаза бергеннің. бәрін бірдей жұрт ақын деп танымайды. Ақында көп өлеңнің ішінде «Мынау өлеңім» дерлігі болу керек. Соңғы. кездегі Жақанның өлең дері. жұрттың, өлеңдері боп барады. Екінші сөзбен айтқанда, жұрт.айтқан сөздерден аса алмай келеді. Жақанда тіл жетеді, сөз жетпейді. Жақан осы жағын ойлануы керек.
Өтебай да Жақан кемерінде тұрған адам. Сондықтан оған бөлекше тоқтамай, Жақанға айтқан сөзімізді айтамыз. Бұл жолдастар, бұл сықылды жолдастық кеңесті ауыр алмаулары тиіс. Кемшіліктеріне қарап, құлаштарын молырақ сілтеулері тиіс.
Мақаламызды қорытарда айта кететін бір нәрсе — ақындарымыздың, өмірді, тұрмысты танулары. Соңғы кезде қазақ ақындары өндіріс орындарына, колхоздарға көп барып жүр. Бірақ сол барып көріп қайтқан жерлерін поэзия тіліне пролетариат тілегендей түсіре алған ақынды біз әлі көргеміз жоқ. Жазады. Бірақ, жазулары көбіне фотография: заводтың дүрілдеуі, ұшпырдың шырылдауы, электрдің, жылтылдауы сықылды. Мұндай әдістен натурализм туады. Ол пролетариат ұраны емес. Бұған не? Бізше, екі себеп бар:
1. Адам дегенді тұтас алсақ, ол табиғатпен күреседі. Табиғатты өзінін керегіне, тіршілігіне жаратады. Табиғатты жеңетін өндіріс күші. Өндіріс күшінің элементтері үшеу: өндіріс құралы, өндірістің материалы, жұмыскер күші. Бұл үшеуі бірінсіз бірі іске аспайды. Бірақ Маркс осылардың ішіндегі жетекшісі жұмыскер күші дейді. Өндірістің қимылын жазған ақын ең алдымен өндірістің құралының тарсылын, жарқылдауын көрмей, жұмыскерін, адамын көру керек. «Тарсыл, жарқылды» адам бейнесін толықтыру үшін пайдалану керек, Бізде осы жағы кем.
2. Кәзір тап бар кез. Тап бар кезде өндіріс белгілі татың, үстем таптың құралы. Бізде үстем тап-пролетариат. Пролетариаттың өндірісіне белгілі таптық мақсат бар. Осы мақсат өлеңде көрініп отырмаса, ол пролетариат өндірісінің шындығы емес. Бізде осы жағдай кем.
Бұл неліктен? Ақындарымыздың марксизм-ленинизм ілімімен толық, таныс еместігінен. Кім де кім марксизм-ленинизм ғылымының классиктері Маркс, Энгельс, Ленин еңбектерін жақсы білмесе жақсы пролетариат поэзиясын жасауы қиын. Сондықтан ақындарымыз өндіріске көп баруды қанша тілесе, сол өндірісті пролетариат теориясымен түсіндіретін ғылымды оқуды да көп тілеуі керек.
Кейбіреулер өндіріске баруды Мекеге бару сықылды парыз көреді. Бірақ мекеге барған кейбір адам неге барғанын өзі де түсінбейді. «Машина сыртылдайды, түтін бұрқылдайды» деп өлең жазады, одан іс шықпайды.
Біреулер өндіріске бару дегенді, сонда ылғи жату деп түсінеді. Менімше, ақын өндірісте жылдап жатуға міндетті емес. Ақын, сезім адамы. Өткір сезімді адам бірер ай өндірісті көрсе, оның мәнісін түсінеді. Осы мөлшер, менімше, ақынға жетеді. Содан кейін, сол өндірісті көркем тілге аудару ақынның ақындық күшіне жататын нәрсе.
Өндірісті жазғанда әр ақында әртүрлі әдіс бар. Біреудің үгіт жағы, біреудің фальсапа жағы, біреудің психология жағы басым болмай қоймайды. Ілияс «Ақын Асқар» деген мақаласында: «Асқар бастапқы кезде ақын емес, үгітші» дегенді айтқан. Біз бұл пікірге қосылмаймыз. Маяковский таза үгітші ақын еді. Бірақ күшті ақын еді. Демьян Бедный да сондай. Үгіт—- поэзияның мықты бөлшегінің бірі. Өндірісті көркем тілмен үгіттеп берсе, біз оны ақын деп танимыз.
Бізше поэзияның күштілігі кімнің, қандай әдіспен жазғанында емес, сол тақырыбын көркем поэзия қып шығара білуде. Поэзия шын мағынасындағы поэзия болу үшін өзінің заңдарының түгелдігін тілейді. Ол — ырғақтың, үйлестің, үндестіктің белгілі заңға қойылуында, неғұрлым поэзия тілі оқуға жеңіл болуында. Оқуға жеңіл болса, көпшілік тез ұғады. Көпшілікке тез әсер етеді. Тез әсер етсе, поэзия таптық міндетін күшті өтейді: