9 Шілде 2013, 10:01
Өткен ғасырда қазақ басынан өткерген сұрапыл жылдарда 125 журналист саяси қуғын-сүргінге ұшырағандығы туралы дерек дәлелденіп, олардың есімдері анықталды.
Олардың алдыңғы легінде ұлт азаттығы үшін күрескен атақты қайраткерлер – Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, Тұрар Рысқұлов, Нәзір Төреқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Темірбек Жүргенов, Санжар Асфендияров, Смағұл Сәдуақасов, Ораз Жандосов, Жанайдар Сәдуақасов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Жүсіпбек Аймауытов, Қоңырқожа Қожықов, Құдайберген Жұбанов секілді белгілі азаматтар тұр. Сталиндік репрессияның қалам мен қағазынан басқа түгі жоқ қарапайым журналистерді де шарпығаны өкінішпен айтылатын әңгіменің бірі. «Саяси тұрғыда қудалану қазақ журналистикасының маңдайына о баста жазылып қойылғандай-тын, өйткені ол едәуір дамыған империялық баспасөздің көлеңкесінде, бодандық жағдайда туды. Егер сан салалы, жан-жақты дамыған, дәстүрге бай орыс журналистикасына бүгінде үш жүз жыл толса, қазақ баспасөзінің жасы оның жартысына да жеткен жоқ, әрі әуелде оның шекпенін жамылып, дүниеге аударма түрінде келді. Ол патша әскері Қазақстанның оңтүстік аймағын қарулы күшпен басып алып, империя құрамына қосқаннан кейін ғана, отарлық тәуелділік ахуалда пайда болған-ды» деген «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының президенті, жазушы, тарих ғылымдарының кандидаты Бейбіт Қойшыбаев бұл төңіректе әлі де іздестіретін, толықтыратын деректердің аз еместігін айтады.
Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған журналистердің жақын-жұрағаттары бас қосқан жиында зұлмат жылдардың зұлымдықтары тағы да тілге тиек болып, Қазақстан «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының мұрындық болуымен саяси қуғын-сүргінге ұшыраған сан мыңдаған жазықсыз жандардың ерекше тобы – журналистерді еске алу кешінде Бейбіт Орынбек-ұлы баяндама жасады.
– Түркістан генерал-губернаторлығы құрылғаннан соң, отарлаушы әкімшіліктің жарлықтарын жергілікті қазақтарға түсінікті тілде жеткізіп тұру үшін 1870 жылы Ташкентте «Түркістан уәлаятының газеті» ашылды. Он екі жыл бойы шығып тұрды. Қыр қазақтары үшін 1888 жылы Омбыда «Дала уәлаятының газеті» ашылып, он төрт жыл шықты. Екеуі де үкіметтік басылым болатын. Екеуінің де бірнеше әкімшілік бірлікке бөлініп, отарланған қазақ елін қазақтың өз тілін пайдалана отырып тиімді басқару мақсатына қызмет еткені мәлім. Газеттердің үкімет мүддесіне келіңкіремейтін сипаты айқындала бастағанда, яғни олардың тек отарлаушы өкімет бұйрықтарының жаршысы ғана болып қоя салмай, сонымен бірге қазақтың ортақ әдеби тілін дамытып жатқаны, қазақтың біртұтас ұлт екенін сездіріп, жұртты ұйытуға кіріскені аңғарылысымен, екеуі де жауып тасталды, – дейді тарихшы қаламгер.
Осы газеттердің арқасында ұлттық журналистика қаз тұра бастаған. Мәселен, жекелеген азаматтардың бастамасымен тұңғыш рет үкіметтік емес газеттер – Петербургте «Серке», Троицк қаласында «Қазақ газеті» 1907 жылы жарық көрген. «Серкенің» бас редакторы түркі-мұсылман қозғалысының атақты қайраткері, саясатшы Рашид қази Ибрагимов, демеушісі – Екінші Мемлекеттік Думаның мүшесі Шаһмардан Қосшығұлов, «Қазақ газетінің» шығарушы-бастырушылары Жетпісбай Андреев, Ешмұхамед Иманбаев, Қайым Сосновский болған. Билеушінің бодандарына көрсеткен айрықша озбырлығының салдарынан бұл екі газеттің де бір-бір нөмірі ғана жарық көріпті. Әйтсе де олар еркін ұлт баспасөзінің алғашқы қарлығаштары ретінде азаматтық сананың оянуына түрткі болды.
1911 жылы Елеусін Бұйрин Ордада, одан кейін Оралда «Қазақстан» газетін, Мұхамеджан Сералин Троицкіде «Айқап» журналын, Ахмет Байтұрсынов 1913 жылы Орынборда «Қазақ», Көлбай Тоғысов 1916 жылы Ташкентте «Алаш» газеттерін шығарды.
Азаматтық ұйымдардың демеуімен ақпан революциясынан соң Ташкентте Мұстафа Шоқаев, Қайретдин Болғанбаев, Сұлтанбек Қожанов редакторлары болған «Бірлік туы», Семейде Халел Ғаббасовтың редакторлығымен «Сарыарқа» газеттері шықты.
Б.Қойшыбаевтың айтуынша, «жоғарыдан тиісті нұсқау алған Қазақстан баспасөзінде де қырағылықты арттыру, сын мен өзара сынды партия көрсеткен бағытпен өрістету ұраны өрістетілді. Әсіресе, 1937-38 жылдардағы қуғын-сүргіннің көп азабын журналистер де тартты. Қазақ журналистикасы, тіпті 1985-1991 жылғы қайта құру саясатының алғашқы кезеңінде де қуғын-сүргіннен құтыла алмады. Желтоқсан оқиғасы жабық тақырыпқа айналды, партиялық желдің ескен бағытына мән бермеген қалам қайраткерлері әкімшілік, партиялық жазалауларға ұшырады. Соған қарамастан журналистер елімізді тәуелсіздікке жеткізген тарихи үдеріске баспасөз беттеріндегі жұмыстарымен нақты үлестерін қосты».
«Әділет» тарихи-ағарту қоғамы саяси қуғын-сүргін науқандарында жазықсыз жаза тартқан, талайы атылып кеткен, есімдері қайта құру саясаты өріс алғанға дейін қара таңбадан тазартылмаған қалпы жабық жатқан 125 журналистің аты-жөнін жұрт назарына ұсынды. Олардың ішінде ұлт азаттығы үшін, әділетті қоғам құру үшін, еліміздің рухани жаңғыруы үшін публицистік қаламымен де күрескен қайраткерлердің өзі бір төбе.
«Халық жауы» атанған көптеген қайраткер-журналистердің есімдері «Егемен Қазақстанның» шежіресінде бұл күндері құрметпен аталады. Бұл қатарда 1919-1938 жылдары газет «Ұшқын», «Еңбек туы», «Еңбекшіл Қазақ», «Еңбекші Қазақ», «Социалды Қазақстан», «Социалистік Қазақстан» аталған шақтарда редактор болған Халил Есенбаев, Бернияз Күлеев, Смағұл Сәдуақасов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Әбдірахман Байділдин, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин, Молдағали Жолдыбаев, Тұрар Рысқұлов, Ораз Жандосов, Ораз Исаев, Ғаббас Тоғжанов, Айтмұхамед Мусин, Жанайдар Сәдуақасов, Жүсіпбек Арыстанов бар. Осы басшылармен бірге редакцияда түрлі лауазымда шығармашылық қызмет атқарған Ахметсафа Юсупов, Міржақып Дулатов, Ілияс Жансүгіров, редактордың орынбасары Рахым Сүгіров, бөлім меңгерушісі Хамза Абдуллин, Абдрахман Айсарин, меншікті тілшісі Мүтәліп Ахметов, Ілияс Ахметов, Хасен Өзденбаев, Құлмырза Өтепов, Ғазиз Исмағұлов, фототілші Макс Шохор, газетке автор болған мәдениет, ғылым, өнер қайраткерлері Темірбек Жүргенов, Нәзір Төреқұлов, Дінмұхамед Әділов, Қоңырқожа Қожықов, Құдайберген Жұбанов секілді ондаған аяулы азамат саяси қуғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз атылып кетті.
– «Үлкен террор» қара құйыны өзге де республикалық газет-журналдар мен баспаларда істеген журналистер төбесінен үйірілді. «Казахстанская правда» газетінің әр кезгі редакторлары Николай Верховский, Иван Кулик, жауапты хатшысы Михаил Курейко, «Ақ жол» газетінің алғашқы редакторы Сұлтанбек Қожанов, қызметкерлері Мағжан Жұмабаев, Қоңырқожа Қожықов, Сәдуақас Османов, Ғазымбек Бірімжанов, «Лениншіл жас» газетінің редакторы Зарап Темірбеков, «Қызыл Қазақстан» журналының редакторы Абдолла Асылбеков, «Ауыл коммунисі» журналының редакторы Мырзағұл Атаниязов, «Литературный Казахстан» журналының редакторы Ғаббас Тоғжанов, әдеби қызметкері Мәжит Дәулетбаев, Қазақ партиялық баспасының бас редакторлары Бірмұхамед Айбасов пен Хасен Өзденбаев, Қазақ ғылыми-зерттеу марксизм-ленинизм институтының аудармашы-редакторы Қартқожа Тоғанбаев, Қазақ мемлекеттік баспасы директорының орынбасары Абат Әлібаев, жауапты редакторы Ораз Байтеміров, редакторлары Қадыр Тайшықов, Кәрім Жангурин, аудармашы-редакторы Абдолла Исмайылов, «Денсаулық жолы» журналының алғашқы редакторларының бірі болған Санжар Асфендияров секілді азаматтарға жазаның жоғарғы шарасы үкім етілді, – дейді «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының президенті.
Саяси қуғын-сүргінге республика аумағындағы журналистер ұшыраған. Солтүстік Қазақстан облыстық «Ленин туы» газетінің редакторлары Шайдулла Молдабеков, Сейілбек Үсенов, Хасенбай Сахабин, жауапты хатшысы Абдолла Сәдуақасов, әдеби қызметкері Жахия Уақпаев, осы газетті «Бостандық туы» аталып тұрғанында басқарып, одан Жетісудағы «Тілші» газетінің редакторы болған Сабыр Айтхожин, Солтүстік Қазақстан облыстық «Ленинское знамя» газетінің жауапты хатшысы Мария Утина, қызметкері Александр Меньшиков, «Правда Южного Казахстана» газетінің редакторлары Петр Грехнев, Геннадий Мунтян, Орал облыстық «Қызыл ту» газетінің редакторы Ахмет Мәметов секілді ондаған азаматтардың тағдыры оққа байланды.
Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған журналистер жайында арнайы ізденіс жұмыстарын жүргізген «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының белсенділері әзірге анықтай алғаны 125 азамат. Анықтау шараларына қоғамның вице-президенті Елена Михайловна Грибанова, басқарма мүшелері Райхан Қалижанқызы Жұмабаева, Роза Абдулахатова, Сәуле Рахымқызы Айтмамбетоваларға айтылар алғыс шексіз. Ал болашақта бұл тізім толықтырылары даусыз.
Еске алу кешіне жазықсыз жазаланған қаламгерлердің біразының ұрпақтары қатысып, өткен ғасырдағы зұлымдықтың ащы шындығын ортаға салды. Олардың ортасында саяси репрессиялардың 50-жылдарғы толқынында жазықсыз жазаланып, сталиндік лагерь дәмін тікелей татып оралған байырғы журналист Федор Яковлевич Осадчий де болды. Ол он жылға бас бостандығынан айыру және азаматтық құқықтарын тағы бес жылға шектеу жазасына кесілген-ді. Лагерьден тек «халықтар әкесі» дүниеден өткен соң ғана босанып, ғұмырын жас мамандар тәрбиелеуге арнаған, қазақтың аяулы ұлы, алғашқы қатынас жолдар инженері, Түрксіб құрылысы техникалық бөлімінің бастығы Мұхамеджан Тынышбаев туралы тамаша кітап жазды. Ораз Жандосовтың перзенті, тарих ғылымдарының кандидаты Әли Оразұлы Жандосов, Рымжан Мәжитқызы Сейфуллина, Саят Жансүгіров, Райхан Қалижанқызы Жұмабаева, Қызғалдақ Құдайбергенқызы Жұбанова репрессияға ұшыраған журналистер төңірегінде ой-пікірлерімен бөлісті.
Республикалық, облыстық, аудандық газеттерде, баспаларда еңбек етіп, репрессияға іліккен басқа да қаламгерлердің ұрпақтары – Бірмұхамед Айбасовтың немересі Марина Айбасова, Сабыр Айтхожиннің перзенті, ұлттық ядролық орталықтың ірі маманы, техника ғылымдарының докторы, профессор, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Эмиль Сабырұлы Айтхожин, Мүтәліп Ахметовтің қызы, ұзақ жылдар дене тәрбиесі институтында оқытушы болған психолог Азалия Мүтәліпқызы Ахметова, Рахым Сүгіровтің қызы, «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының алғашқы атқарушы директоры Сәуле Рахымқызы Айтмамбетова, Мақсұт Тайшыбаевтың қызы Роза Мақсұтқызы Тайшыбаева, Зарап Темірбековтің қызы, консерватория оқытушысы, мәдениеттанушы, доцент Алма Зарапқызы Темірбекова, Жүсіпбек Аймауытов романының кейіпкері болған Қартқожа Тоғанбаевтың ұлы, аграрлық университеттің доценті Төлеш Қартқожаұлы Тоғанбаев, Хасен Өзденбаевтың зайыбы Сәруар апай, сондай-ақ Қоқанда жарияланған әйгілі Түркістан автономиясының жауапты хатшысы болған Қоңырқожа Қожықовтың немересі, зерттеуші, киноакадемия оқытушысы Сәуле Құлахметқызы Қожықова тарихымызды түгендеуге атсалысып жүр.
Жолдасбек ДУАНАБАЙ "Айқын" 09.04.09