Бекжан Әшірбаев – ақын-композитор, «Дарын» сыйлығының лауреаты. Ақынның бақыты өлеңінің халыққа жетуі емес пе? Ендеше, біздің кейіпкеріміз үшін бұл бақыт баяғыда-ақ төбесін көрсеткен. Себебі, айтыста жүрген кезінде айтылған мірдің оғындай сөздері халық жадында әлі сақтаулы. Сол секілді сазгер ретінде де Бекжан Әшірбаев «Көршінің қызымен» жарқ ете қалған еді. Ақынмен тілдесудің сәті түсіп, бүгінгі айтыстың жай-күйін, еліміздегі өнер саласының халін сөз еткен едік.
– Бекжан аға, сізді халыққа танытқан – айтыс. «Айтыс – менің алғашқы махаббатым» дегеніңіз де бар. Домбыра алып, үлкен сахнаға шықпағаныңызға көп болды. Айтыңызшы, сол күнгі қазақ айтысы мен бүгінгі осы өнердің айырмасы қандай?
– Ақындар айтысын қазақ ұлтының төлқұжаты деп санауға әбден болады. Бұл өнердің бұқаралық сипат алып жаңа заманға бейімделуіне Жүрсін Ерманның еңбегі көп. Испан елінің бұқамен алысатын Коррида атты, ал өзбек пен қырғыздарда қошқар мен қоразды шоқыстыру секілді өздерінің спорт түрлері бар. Бұл да біздің жеке сайысымыз, бірақ ілгерідегілермен салыстырғанда ақындар айтысы интеллектуалды жарыс. Қазақтың маңдайына, қанына біткен ұлттық ерекшелік, сол себепті оның қадір-қасиетіне жете білуіміз керек деп ойлаймын. Ақындар айтысы Премьер-министр болып тұрғанда Иманғали Тасмағамбетовтың ықпалымен БҰҰ тізімдемесіне енді. Бұл да біздің үлкен жетістігіміз. XVIII-XIX ғасырларда ақпарат құралдары болмаған кезде халықтың баспасөзінің, теле-радиосының, әлеуметтік мәселесінің қайнар көзі, соны көтеретін өнер түрі болды. Әйел теңдігі, бай мен кедейдің арасындағы тап тартысы үлкен-үлкен аста, жиындарда ұйымдастырылған айтыс арқылы айтылып жатты. Сол кездегі айтыс бүгінгі бұқаралық ақпарат құралының жүгін атқарды. Қазіргі коммуникация дамыған, жаңа медиа гүлденіп тұрған дәуірде ақындар айтысының миссиясы, бағыты қандай болу керек деген сұрақ туады. Ел арасында «айтысты шоуға айналдырып жіберді», «ол өнер сипатынан арылмауы керек» деген секілді пікірлер көптеп айтылып жатыр. Ол пікірлердің де жаны бар, десек те, әдебиеттің өзінде 33 сюжет қана, одан басқа ештеңе ойлап таба алмайсыз. Тек жазушылардың шеберлігі арқылы сол сюжеттер гүлденіп, түрленіп жазылады. Сол сияқты бар мәселе айтыс ақындары да әлеуметтік мәселені қалай көтеріп, жеткізуінде жатыр. Мысалы, бір кездері Каспий тасып, халық әбігерге түсіп жатқанда Мэлс Қосынбаев:
Құлағыма ауылдан дерек кеп тұр.
Шебер құдай жаңбырын шелектеп тұр,
Бізді осы топаннан құтқаратын
Тағы бір Нұқ пайғамбар керек боп тұр – дегені бар.
Өнердің құдіреттілігі, ақынның шеберлігі кез келген тақырыпты аша білуінде емес пе?! Айтыс әркез өмір сүре береді, бірақ, қандай деңгейде болады, ол ақын шеберлігі мен мүмкіндігіне байланысты.
– Алда-жалда айтысқа шыға қалсаңыз, ел жадында жатталып қалған тіркестеріңіз жетерлік, сол секілді қандай маңызды мәселелерді қозғаған өлең жолдарын айтар едіңіз?
– Шығармашылық процесс деген қызық дүние. Өлеңге, мақала жазуға отырғанда кейде бір күтпейтін дүниелер сап ете қалады.
Студент кезімізде Қазақстанның халық жазушысы Шерхан Мұртаза Жұмекен Нәжімеденовтың еске алу кешіне келсе, аяқ астынан сөз сөйлеуге сахнаға шығарып жіберіпті. Сонда Шерхан ағамыз «мен бұл кеште сөйлеймін деп ойламағам, ойымды жинақтап та келмеп едім, сөзім шашыраңқы шығып жатса ғафу өтінемін» дегені бар. Қараңызшы, қазақтың классигінің өзі ел алдына бір-екі ауыз лебіз білдірудің өзіне ішкі дайындық керегін ескертіп отыр. Ал енді, республика сарайына жиылған үш мың халықтың, теледидардан көретін он миллион елдің алдында айтысатын ақынға дайындық міндетті түрде қажет. Суырып салма ақынға сахнаға шықса болды аузына жаратқан Алла сөз сала береді деген сөз емес. Айтысқа дайындалғанда ерекше бап керек, баппен бірге бақ керек. Сол секілді кейде осыны айтам деп дайындалып жүргенің халыққа «өтпей», тосыннан айтқан өлең жолдарың «хит» болып кететін де кездер кездесіп жатады.
– Ендігі әңгімемізді ел өміріне бұрсақ, жақында шыққан Президент Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласы саяси, экономикалық жаңғырудың өзегіне айнала ма? Қалай ойлайсыз?
– Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары тоқырау дәуірін бастан өткердік. Алдымен экономика содан соң, мәдениет деген саясат жүрді. Сол кездері мәдениетте көп дүниені жоғалтып алдық. Шүкір, бүгінде тәуелсіздіктің ширек ғасырын артқа тастап, қабырғамыз қатайып, буынымыз бекіді. Елбасымыздың «Рухани жаңғыру» мақаласы осы күндері жариялануы заманның сұранысынан туған сүбелі дүние. Оның ішіндегі «Туған жерге тағзым», «100 жаңа есім» секілді жобалардың маңызы зор. Сондықтан мақала руханиятымызға, мәдениетімізге, тіпті экономикамызға да үлкен серпіліс беретініне сенемін.
– Сіздіңше, елдің рухани өміріне қандай өзгерістер қажет?
– Кезінде жазушылар одағында «Әдеби қор» деген болды. Қазақстан жазушылар одағына мүше әрбір азамат әлеуметтік жағдайын жасау үшін қор көмегіне жүгініп жатты. Оған одақ мүмкіндігі жететін еді. Алдыңғы буын ағалардан естігеніміз, министрлер кабинеті зауыт-фабрика жұмысшыларына ақша тауып бере алмағанда, сол әдебиет қорынан алып, жалақыларын береді екен. Өзіміздің саламызда, баспасөз, мәдениет саласында кітаптың таралымы, қаламақы саясаты, авторлық құқықтың сақталуы, интеллектуалды меншік деген дүниелер қажет-ақ. Бастысы, ақын-жазушыларға мемлекеттік қолдау керек.
Тағы ескі заманға ораламыз, кеңестік кезде мемлекеттен баспана берілгенде, шығармашылық адамдарына 20 шаршы метр үй артық белгіленеді екен. Яғни, бұл мемлекет тарапынан шығармашылықпен айналысатындарға жасалып отырған жағдай. Айтайын дегенім, өнер, мәдениет салаларына оң көзқарас қалыптасып, шығармашылық серпіліс болатын істер жасалса екен. Ілгеріде айтылған «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласы арқылы сол игілікті іске қарай жүреміз бе деген үміт те бар.
– Жаһанданудың елімізге тигізіп жатқан оң және теріс әсері жетерлік. Қайсысы көбірек?
– «Жаһандану неден пайда болады?» деген сұраққа бірінші тоқталып өткен дұрыс шығар. Ақпараттық коммуникацияның дамуы, қолыңыздағы смартфон немесе интерконтинентальды үлкен корпорациялардың өмірге келуі жаһандануды бәрібір болдырмай қоймады. Мәселен, Фридрих Энегльстің «зеңбірек бұза алмаған қамалды, тауар барып бұзады» деген сөзі бар. Тауардың айналымы, ақпараттық коммуникацияның дамуы, жер серіктерінің ұшырылуы, әлемдегі барлық жайтты интернет арқылы бізге алып келіп жатыр. Бір сөзбен айтқанда, жаһандану ірі мемлекеттердің енді іргесі қаланып жатқан ұлттарды жұтып жіберетін қаупін тудыруда. Ал оған қарсы тұратын бірден бір күш – ұлттық ерекшелік. Мәселен, біз Құрманғазы оркестрін, «Гүлдер» би ансамблін шетелге ұлттық өнерімізді насихаттау үшін шығардық. Ал шығыстағы Жапонияға бара қалсаңыз, сізді бірінші робот шығарып жатқан мекемесіне апармайды, осы елдің нышаны, қасиет тұтатын Фудзияма тауына шығарады.
Жалпы, жаһанданудың оң және теріс әсері демей, мәдениет саламыздың іргесін қатайту қажет.
– Ұзақ жылдар бойы ҚазҰУ-да оқытушы болып, журналистер дайындадыңыз. Айтыңызшы, бүгінгі журналист қандай болу керек?
– Қазірде журналистерді арнайы мамандық ашып оқыту қажет пе, қажет емес пе деген сұрақ туындап жүр. Еуропаның көптеген мемлекеттері журналистерге академиялық базалық білім керек деп есептейді. Тек Францияда журналистиканың бакалавриаты жоқ, магистратурасы бар. Бірақ, басқа біршама елдерде бұл салаға хобби ретінде қарайды. Жазуға, сызуға бейімі бар бұрынғы спортшы не әншілер арнайы 3-4 айлық курстардан өтіп, журналист ретінде жұмыс жасай береді. Мұндайға түбегейлі қарсымын. Меніңше, журналистика сіз таңдайтын емес, сізді таңдайтын мамандық. Бұл шығармашылықтың үлкен саласы. Журналистикада міндетті түрде академиялық білім қажет. Ол айлық курспен немесе блог жүргізіп жалғастыра беретін жәй мамандық емес. Қазір біз мемлекет құру процесін бастан кешіріп, енді демократияға қадам жасап жатқан мемлекетпіз. Осы тұрғыда мынандай сұрақ пайда болады, «журналистика қоғамдық пікірді қалыптастыру қажет па немесе ақпараттты тарату ғана қажет па?». Қоғамдық пікірді қалытастыру – идеологиялық қыры, әлеуметтік қордаланған мәселеге байланысты пікір тастап сол бағытта ойланыңыз деген сөз. Ал тарату «ақпарат мынау, сен оны қалай ойлайсың, қалай қабылдайсың өзің біл» деген сөз. Осы тұрғыдан келгенде, енді дамып келе жатқан ел болғандықтан, журналистика міндетті түрде пікір қалыптастыру керек деп есептеймін. Біз қазір демократияны желеу етіп ақпараттық қырын ғана беріп, танымдық, талдау, сараптамалық жағын ұмыт қалдырып кеттік. Мәселен, өзіміз сөз етіп отырған «Рухани жаңғыру» мақаласын қалай қабылдасаңдар да өздерің біліңдер деп, жариялап қана отыра бермейміз ғой.
Тағы айта кететін мәселе, республикалық газеттер мен облыстық газеттердің материалдық, базалық жағдайын салыстыруға келмейді. Республикалық кей газет-журналдарда екеуара келіскен жалақымен жұмыс істейтіндер бар екен. Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңда республикалық мәртебесі бар газет журналдың материалдық- техникалық жағдайы қандай болу керек деген нәрсе тайға таңба басқандай көрсетіліп тұр. Бір қынжылтатыны, заң бар, бірақ соның орындалу жағдайы кемшіл болып жатқаны. Қазір біз журналистикаға тым жеңіл қарап кеттік. Плагиаттың дәуірі жүріп жатыр. Бірінші ақпарат кімдікі екенін білмейсіз, кез келген бір ақпараттық сайттан аламыз да жариялай саламыз. Тіпті, қарапайым сілтеме де көрсетілмей жатқан кездері қаншама. Журналистер осы нәрседен аулақ болса деген тілек бар.
– Ақындық жол қиын ба, әлде журналистік жол ма? Қайсысына басымдық берер едіңіз?
– Екеуі де оңай жол емес, себебі бұлар шығармашылықтың жемісі. Бір данышпан «халтурщиктің» ең ұлы бақыты – өзінің осындай екенін білмеуінде» деп айтқан екен. Егер ондай болсаң саған ақын болу да, журналист болу да қиындық туғызбайды. Біреудің ақпаратын көшіріп, астына тегіңді жаза салу арыңа салмақ салмайды. Сол секілді филологиялық біліммен ақын болуға да болады. Сыни көзбен қарасаң буын-бунағы, ұйқасы бар өлеңдер көп, брақ өзіндік стиль, бет-бейне, образ жоқ. Мәселен қазақтың классик ақындарының бір шумақ өлеңін оқи қалсаңыз, кімнің шығармасы екенін бірден тани қоясың, себебі олар стиль жасап, қолтаңбасын қалдырды.
– Сазгер ретінде бірнеше әндер жаздыңыз. Олардың біршамасы «хит» болып, әлі экраннан түспей жүр. Бір сұхбатыңызда әншілерге көңіліңіз толмай жүргенін айтыпсыз. Қазірде әншінің талғамы нашарлап кетті ме, халықтың ба?
– Бұл бүгінгі күннің күрделі мәселелерінің бірі. Маған көптеген әншілер әнге сөз жазып беруді өтінеді. Әкелген музыкасын тыңдасаң қырғыздың, латынның, румынның... тағысын тағы. Бір ән дүниеге келгенде авторлық құқық, ақыны, композиторы деген секілді кәдімгі шығармашылық тобы болу керек қой. Неге бұған тоқтау болмай жатыр? Мәселен, әнші тойға хит болатын ән іздейді. Сөйтіп, ол ойнақы, көтеріңкі көңіл күй сыйлайтын, жеңіл ән тауып, өлеңге талап қылып жүрген аты-заты белгісіз ақындарға сөзін жаздырып алып, айтып жүре береді. Міне осылай, шала-шарпы жасалып, хит болып жатқан әндер «жаңбырдан кейін шыққан саңырауқұлақтай» қаптап кетті. Қазір өкініштісі, сол ұрлық әндер ұлттық арналардан да беріліп жатыр. Бірінші кезекте, бізге көркемдік кеңес қажет, оның өзі бейтарап, министрліктің қолтығында болуы керек. Ол кеңес белсенді жұмыс жасап, радио, телеарналарға өтіп жатқан әндерге сүзгі болса дейсің. Себебі, ілгерідегі мәселені басқалай жолмен тоқтата алмаймыз.
Қазір талғамды «лас орынға» айналдырып жіберді. Бір ғана мысал айтайын: Шәмші Қалдаяқовтың «Ақ маңдайлым» деген әніне қазақтың классик ақыны Мұзафар Әлімбаевтың өзі сөзін 27 мәрте редакциялаған екен. Бұл тарихқа, мәдениетке, өнерге деген тазалық. Ақын Төлеген Айбергенов «Маған келмейтін ұяттардан қызарам» дейді. Әр өнер жолындағы адамның бойында ұят болса, біздің өнеріміз өзінен-өзі тазарып шыға келер еді.
– Әңгімеңізге рахмет!