Башқұрттар – Ресей Федерациясының Башқұртстан Республикасының байырғы халқы. Олар өздерін «башкорт» деп атайды. Бұл халықтың есімі баршамызға ежелден бері белгілі. Башқұрт сөзінің мағынасын ғалымдар оғыз-түрік тіліндегі бастапқы қасқыр (баш – бастапқы, корт – қасқыр) атауымен байланыстырады.
Башқұрт халқы Сібір мен Орта Азияның түркі тайпаларының, сондай-ақ Оралдың жергілікті угор және мадьяр тайпаларының араласуымен қалыптасқан. Башқұрт халқының қалыптасуына қыпшақ тайпалары да әсер етті. XVII-XIX ғасырларда татар мен башқұрт халқының араласуы болды. Башқұрт халқының территориялық қоныстану аумақтары – Орта және Оңтүстік Орал, Зауралье, Приуралье және Привольжье болды.
Башқұрттар туралы алғашқы деректер
Башқұрттар мен олардың мекендейтін орны туралы алғашқы дерек біздің заманымыздан бұрын V ғасырда Геродоттың, IX ғасырдағы Константина Багрянородный және С.Тарджеманның шығармаларында кездеседі. Башқұрттар туралы X ғасырда Ахмед Ибн-Фадлан атап өтеді. Жазбаша деректерге қарағанда башқұрттар X ғасырда екі топқа бөлінген. Бірінші топ Оңтүстік Орал жақта, екінші топ Византия шекарасына жақын Дунай аумағында мекен етті. Башқұрт халқы қазақтар сияқты өздерінің руларына бөлінеді. Олар бурзян, усерган, юрматы, тама, табын, кыпчак, катай, минг, елан, еней, буляр, салйут және тағы басқа рулары болып табылады.
Башқұрт тайпасы Алтын Орданың құрамында болды. Алтын Орда құлаған соң Қазан, Ноғай және Сібір хандықтарының құрамына кірді. 1556-1557 жылдары Мәскеуде башқұрт елшілері бодандық туралы грамотасын алды. Қалған башқұрт тайпалары XVII-XVIII ғасырларда Ресей империясының құрамына Сібір хандығын басып алғаннан кейін кірді. Олар Ресей империясының көптеген сыртқы соғыстарына қатысқан. 1919 жылы 23 наурызда РСФСР Халық комиссарлары Кеңесінің келісімі бойынша Башқұрт Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы (Башқұр АССР) құрылды. 1992 жылы 31 наурыздан бастап - Ресей Федерациясының Башқұртстан Республикасы болды.
Қазақстанда пайда болуы тарихы
Башқұрттар өздерінің шығу тегі, тайпалық құрамы, салт-дәстүрі, өмір салты, мәдениеті жағынан қазақ халқымен туыстас халық. Тарихи тұрғыдан қарағанда, қазақ халқының көптеген тайпалары башқұрттарда да бар. Мысалы: қыпшақ, тама, табын және тағы басқа тайпаларды атап өтуге болады. Көптеген ғасырлар бойы башқұртар пен қазақ халқы бір-бірімен бірге өмір сүрген. Олардың ортақ жаулары мен достары, жалпы жайылымдардағы жайылған малдарымен ұқсас болған.
Башқұрт тайпалары Қазақстан аумағында бұрыннан мекен еткен. 1926 жылғы санаққа сәйкес Қазақстанда 812 башқұрт болды. Олардың көпшілігі Қостанай аумағында тұрды (45,1%). Соғыстан кейін 1959 жылы Қазақстанда башқұрттар саны 8742 адамға, 1970 жылы 21 442-ге дейін, 1989 жылы 41 847 адамға өсті. Башқұрттардың негізгі бөлігі Солтүстік және Орталық Қазақстан аумағында қоныстанды.
Қазақстандағы қоныстану және саны
Қазақстанда 23 мыңнан астам башқұт бар. Олардың көптеген бөлігі Қостанай, Ақмола және Қарағанды аумағында тұрады. Башқұрттардың облыс бойынша орналасуы: Ақмола – 1,9 мың, Ақтөбе – 778, Алматы – 352, Атырау - 62, Батыс Қазақстан – 421, Жамбыл – 391, Қарағанды – 4,06, Қостанай – 3,8, Қызылорда – 181, Маңғыстау – 147, Оңтүстік Қазақстан – 840, Павлодар – 1,3, Солтүстік Қазақстан – 727, Шығыс Қазақстан – 328, Нұр-Сұлтан қаласы – 1,06, Алматы қаласы – 552 адамды құрайды. (2014)
Дәстүрлі экономикасы мен тұрмысы
Башқұрттар қазақтар сияқты негізгі шаруашылығы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Аң аулау мен ара шаруашылығы да маңызды рөл атқарды. Қолөнермен айналысқан башқұрттар тоқыма, палуба, кілем тоқу және былғары өңдеу өндірістерімен айналысады. Олар Ресей империясының құрамына кіргеннен кейін, ауыл шаруашылығымен айналысты. XVII-XIX ғасырларда башқұрттар бірте-бірте отырықшы өмір салтына көшті.
Діні, тілі және жазуы
Башқұрттардың діни сенімі - сунниттік мұсылман. Діни мерекелер башқұрт халқының өмірінде маңызды рөл атқарады.
Башқұрт тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады. Екі диалект бар: шығыс немесе кувакандық, оңтүстік немесе юрматикалық. Башқұрт халқының ауызша шығармашылығында эпикалық ертегілердің рөлі маңызды. Ал жануарлар туралы әңгімелер бірегей: «Кара Юрга» («Вороной Иноходец»), «Аксак Кола» («Хромой Саврасый»), «Конгур Буга» («Бурый Бычок»). Бұл аңыз-ертегілерде, олардың үй жануарларына табынушылық және өмірінде мал шаруашылығының маңыздылығы туралы айтады.
Ән – башқұрт халқының музыкалық фольклорының ең көне және ең танымал жанрларының бірі. Бірінші зерттеушісі ресейлік этнограф және фольклоршы С.Г. Рыбаков (1867-1921). «Орал мұсылмандарының музыкасы мен әндері олардың өмір сүру тұрмысы» атты кітабында: «башқұрт әндері әуенді әрі әсерлі, олар көлемде тыныс алады» деп баяндаған. Башқұрт халық әндерін тарихи, тұрмыстық, махаббат және комикс деп бірнеше топқа бөледі. Башқұрттардың дәстүрлі музыкалық аспаптары - домбыра, қобыз және қурай (сыбызғы) жатады.
Салт-дәстүрлері
Негізгі фольклорлық фестивальдар: қарғатой («шекаралық мейрам»). Бұл қарғалар қайтып келген соң өткізілетін мейрам. Ал сабантой - соқалар мерекесі - көктемгі егістік жұмыстарының қарсаңында өткізілді. Жиын - халық жиналыстарының дәстүрінен пайда болды.
Дәстүрлі тағамдары
Башқұртардың дәстүрлі тағамдарына ет пен сүт өнімдері, аң аулау өнімдерін, балық, бал, жидектер мен шөптерді қолданады. Дәстүрлі ыдыс - ұсақ ет немесе қой еті (бишбармақ, киллама), жылқы және майдан жасалған кептірілген шұжық, түрлі ірімшік.
Дәстүрлі тағамдарына – жіңішке туралған жылқы немесе қой етімен сорпасы (бешбармақ, құллама), кептірілген шұжық және май (қазы), ірімшік түрлері жатады.
Ұлттық киімдері
Башқұрттар дала көшпенділерінің және жергілікті отырықшы тайпалардың дәстүрлерінен үйлестіреді. Әйел киімінің негізі күміс монеталарымен безендірілген белдеуден ұзын кесілген көйлек (гүлдөк), алжапқыш және камзол. Ерлерге арналған киімдері - ұзын жейделер мен шалбар, жеңіл халат (тік және кең), камзолдар және тулуптар. Бас киімдерге тақия, домалақ жүнді бас киімдер және махалай. Жыртқыштардың жүндерінен негізінен әйелдер киді. Башқұрт әйелдерінің арасында маржан, моншақ, бисер мен монеталардан жасалған әртүрлі әшекейлер кең таратылды.
Дәстүрлі үйлері
Башқұрттың тұрғын үйлері шегенді, сазды және сабанды болды. Бұрынғы шығыс башқұрттар арасында киіз үй (тирмэ) кең таралды. Дәстүрлі қоныстары ауыл деп аталды. Олар өзендер мен көлдердің жағасында орналасқан. Көшпелі өмір салтын өткізген кезде, маусымдық тұрғын үй түрлері болды: қыс (кышлау), көктем (язгыйорт), жаз (йэййорт) және күз (козгейорт).
Этномәдени орталықтары
Қазіргі Қазақстандағы татар қоғамдастығымен біріккен Башқұрт диаспорасы «Идел» қоғамдық бірлестігін құрды. Олар тіл, мәдениет, салт-дәстүр және әдет-ғұрыптарды жаңғырту міндетін қойды. Және де тарихи отанымен байланыс орнатады. Олар Қазақстанның барлық өңірлерінде орналасқан. Оның басым бөлігі Қазақстанның солтүстік аймақтарында, әсіресе Қостанай облысында тұрады.
(Суреттер: ашық ғаламтор көзінен алынды)