Қазіргі таңда бала тілінің кеш шығуы өзекті мәселеге айналды, өйткені бұл көптеген отбасылар мен қоғам үшін үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Ерте жастағы тілдік даму баланың жалпы когнитивтік және әлеуметтік дағдыларына тікелей әсер етеді. Егер бала тілі кеш шықса, бұл болашақта оқу, жазу және қарым-қатынас дағдыларында қиындықтар тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, сөйлеу қабілеті кеш дамыған балалардың психоэмоционалды дамуы да тоқырауы мүмкін, себебі олар өз ойын жеткізе алмай, эмоциялық тұрғыда қысым сезінуі ықтимал. Осы орайда El.kz тілшісі логопед Диана Шорабековамен сұхбаттасып, маңызды сұрақтарға жауап алды.
El.kz: Қазір бала тілінің кеш шығуы қаншалықты өзекті болып отыр? Оның салдары қандай?
Диана Шорабекова: Бұл мәселе әлеуметтік тұрғыда да өзекті болып отыр, себебі баланың сөйлеу қабілетінің кешігуі мектепке дайындықтың төмендеуіне, әлеуметтік оқшаулану мен өзара түсініспеушілікке алып келуі мүмкін. Бала тілінің кеш шығуы қазіргі заманғы экологиялық факторлар мен технологиялардың әсерінен болғанымен, оның алдын алу мен түзету үшін арнайы мамандардың көмегі мен жүйелі жұмыс қажет. Логопедтер мен педагогтар осы мәселеге ерекше назар аударып, балалардың тілдік дамуын уақытында бақылап, түзету жұмыстарын жүргізу арқылы жағдайды оңтайландыруға тырысады.
Сонымен қатар, қоғамның бұл мәселеге назар аударуы маңызды. Әлеуметтік желілер мен ақпараттық технологиялар баланың дамуына әсер етіп жатса да, бала тілінің дамуына отбасылық орта мен тікелей қарым-қатынас көп ықпал етеді. Сондықтан баламен жиі сөйлесу, бірге кітап оқу және оның сөздік қорын дамыту өте маңызды.
El.kz: Логопедтің негізгі міндеттері қандай?
Диана Шорабекова: Балалар логопеді баланың сөйлеу және тілдік дағдыларын дамытуға, сөйлеу бұзылыстарын түзетеді. Негізгі міндеттеріне баланың сөйлеу және тілдік қабілеттерін бағалап, сөйлеу бұзылыстарының түрін анықтап (дислалия, тұтықпа, дизартрия, ринолалия және т.б.), даму ерекшеліктері мен сөйлеу мәселелерінің себебін табуды жатқызамыз.
Сонымен қатар, әр бала үшін оның жасына, даму деңгейіне және жеке ерекшеліктеріне сәйкес түзету бағдарламасын дайындаймыз.
Дыбыстарды дұрыс айтуға, баланың сөздік қорын байытуға, грамматикалық құрылымдарды дұрыс қолдануды дамытуға, тұтықпа, сөйлеудің қарқыны, интонация және дауыс проблемаларын түзетуге көмектесеміз.
Ескеру керек, логопед тек түзету жұмысымен ғана шектелмейді. Ол баланың сөйлеу қабілеттерін жақсартуға, жалпы коммуникативтік дағдыларын дамытуға көмектесетін кешенді маман.
El.kz: Баланың сөйлеуінің кешеуілдеуін қандай тесттер немесе құралдар арқылы анықтайсыз?
Диана Шорабекова: Баланың сөйлеуінің кешеуілдеуін анықтау үшін әртүрлі әдістерді қолданамыз. Алдымен, ата-анасынан баланың сөйлеу дамуы туралы мәліметтер алынады. «Бала алғашқы сөздерін қашан айтты, қалай сөйлейді, дыбыстарды дұрыс айта ма?» деген сұрақтарға жауап аламыз.
Содан кейін баланың сөйлеуін мұқият бақылап, оған суреттер көрсетіп, оларды сипаттауын сұраймыз немесе ойыншықтарды қолданып, қандай әрекет жасап жатқанын айтып беруін өтінеміз. Бұл баланың сөздік қорын, сөйлем құрау қабілетін және дыбыстарды дұрыс айтуын тексеруге көмектеседі.
Арнайы тесттер арқылы баланың дыбыстарды қалай қабылдайтынын және ажырататынын бағалауға болады. Қарапайым сұрақтар мен тапсырмалар арқылы оның сөйлеуін түсіну қабілеті де тексеріледі.
Сонымен қатар, кейде ойындар мен жаттығуларды пайдаланылады, бұл баланы сөйлетуге және оның сөйлеу қабілеттерін анықтауға көмектеседі. Егер мәселенің себебі денсаулығына байланысты болса.баланы қосымша мамандарға (психолог, невропатолог немесе сурдолог) жіберуіміз мүмкін.Барлық нәтижелерді зерттегеннен кейін жеке түзету жоспары жасалады.
El.kz: Қандай жаста логопедке жүгіну керек деп ойлайсыз?
Диана Шорабекова: Логопедке жүгінуді мүмкіндігінше ерте бастаған дұрыс, себебі сөйлеу дағдыларының қалыптасуы баланың жалпы дамуына тікелей әсер етеді. Егер бала бір жасында былдырлап сөйлей бастамаса, 2 жасында қарапайым сөздерді айтпаса немесе 3 жасында қысқа сөйлемдер құра алмаса, бұл маманға баруға себеп болуы мүмкін.
Сонымен қатар, бала дыбыстарды дұрыс айтпаса, сөздерді шатастырса немесе сөйлеуінде тұтықпа, үзіліс сияқты мәселелер болса, логопедке жүгінген жөн. Баланың сөйлеуіне қатысты кез келген күмән туған жағдайда кешіктірмей маманның кеңесін алған дұрыс. Ерте жаста басталған түзету жұмыстары тезірек нәтиже береді және балаға сөйлеу дағдыларын толық меңгеруге көмектеседі.
El.kz: Баланың сөйлеу қабілетінің қалыпты дамуына кедергі келтіретін негізгі себептер қандай?
Диана Шорабекова: Баланың сөйлеу қабілетінің қалыпты дамуына әртүрлі себептер кедергі келтіруі мүмкін. Оларды бірнеше топқа бөлуге болады:
Физиологиялық себептер:
Есту қабілетінің нашарлауы немесе есту мүлдем болмауы.
Ми мен жүйке жүйесінің бұзылыстары, мысалы, гипоксия (оттегінің жетіспеуі) немесе жарақаттар.
Сөйлеу мүшелерінің (тіл, таңдай, жақ сүйек) анатомиялық кемшіліктері.
Психологиялық және эмоционалдық факторлар:
Стресс, қорқыныш, немесе отбасындағы тұрақсыз атмосфера.
Балаға жеткілікті назар бөлінбеуі немесе оны сөйлесуге ынталандырмау.
Тұйықтық немесе өзін төмен сезіну сияқты эмоционалдық мәселелер.
Әлеуметтік орта:
Баламен жеткіліксіз қарым-қатынас жасау немесе сөйлеуге аз мүмкіндік беру.
Экран уақытының (теледидар, планшет, телефон) тым көп болуы, бұл тікелей қарым-қатынасты азайтады.
Отбасында екі тілде сөйлеу, егер бұл жүйелі түрде жүргізілмесе.
Медициналық мәселелер:
Жүктілік пен босану кезіндегі асқынулар (ерте туу, асфиксия).
Генетикалық бұзылыстар немесе даму ерекшеліктері (мысалы, аутизм спектрі бұзылыстары, Даун синдромы).
Жиі аурулар немесе баланың физикалық әлсіздігі.
Тілдік және когнитивтік дамудың кешеуілдеуі:
Зейіннің, есте сақтау қабілетінің немесе ойлау процестерінің дамуындағы ерекшеліктер.
Бала сөйлеудің маңызды кезеңдерінде қажетті дағдыларды меңгермеген жағдайда.
Тұқым қуалаушылық:
Отбасында сөйлеу бұзылыстары немесе тұтықпа сияқты мәселелердің болуы.
Кейде бұл себептердің бірнешеуі қатар әсер етуі мүмкін. Сондықтан мәселені анықтап, дер кезінде мамандардың көмегіне жүгіну маңызды. Ерте диагностика және түзету баланың сөйлеу қабілетін қалыпқа келтіруге мүмкіндік береді.
El.kz: Сіз қолданатын ең тиімді әдістер қандай?
Диана Шорабекова: Баланың сөйлеуін дамыту үшін әртүрлі әдістерді қолданады, олардың ең тиімділері мыналар:
Ойын арқылы үйрету – баланы ойын арқылы сөйлету өте пайдалы. Мысалы, жануарлардың қалай дыбыстайтынын айту немесе суреттерден заттарды тауып, атын атау.
Дыбыстарды дұрыс айтуға арналған жаттығулар. Бұл жаттығулар тілді, ерінді, жақты қозғалтуды үйретеді. Мысалы, «сағат» деген дыбысты қайталау немесе «жылан» сияқты ысқырған дыбыстарды айту.
Дыбыстарды естіп, ажыратуға үйрету. Балаларға ұқсас дыбыстарды салыстыру немесе сөздерден белгілі бір дыбысты табу тапсырмалары беріледі.
Суреттермен жұмыс. Баланы суретті сипаттап беруге немесе оқиға құрауға ынталандырамын. Бұл оның сөздік қорын дамытады.
Қимылмен бірге сөйлеу. Саусақ жаттығуларын жасап, ән айту немесе қимылдарды қайталау арқылы сөйлеуді дамыту.
Ертегілер айту. Балаларға қысқа әңгімелер немесе ертегілер айтып, олардан оқиғаны қайталауды сұраймын.
Тыныс алу жаттығулары. Мысалы, бала қағаз қайықты үрлеп, суға жылжытып, дұрыс тыныс алуды үйренеді.
Баламен үнемі сөйлесіп, оны сұрақтарға жауап беруге немесе өз ойын айтуға ынталандырамын.
Ата-аналармен бірге жұмыс жасаймын. Оларға үйде баланың сөйлеуін жақсартуға көмектесетін қарапайым ойындар мен жаттығулар ұсынамын.
Әр балаға жеке тәсіл қолдану өте маңызды, себебі әрқайсысының ерекшелігі бар. Барлық әдістерді біріктіріп қолданған кезде жақсы нәтиже шығады.
El.kz: Ата-аналар балаларының сөйлеу қабілетін дамыту үшін не істей алады?
Диана Шорабекова: Ата-аналар балаларының сөйлеу қабілетін дамыту үшін олармен жиі сөйлесіп, кітап оқып, бірге ән айтып, тақпақ жаттап, қызықты ойындар ойнауы керек. Баланың айтқандарына мән беріп, оны қолдау өте маңызды. Егер қиындықтар байқалса, логопедке жүгінген дұрыс. Ең бастысы – баламен жылы қарым-қатынас орнатып, оны қызықтыру.
El.kz: Сөйлеу қабілеті дамымаған балалардың ата-аналарына қандай кеңес берер едіңіз?
Диана Шорабекова: Сөйлеу қабілеті дамымаған балалардың ата-аналарына бірнеше маңызды кеңес берер едім:
Сабырлы болыңыз
Баланың сөйлеу қабілеті әртүрлі уақытта дамиды. Кейбір балалар тез сөйлеп кетсе, басқалары үшін бұл ұзақ процесс болуы мүмкін. Баланы асықтырмай, әр қадамын бағалаңыз.
Күнделікті сөйлесуге көп уақыт бөліңіз
Баламен күн сайын әңгімелесіңіз. Оған қарапайым сөздер мен қысқа сөйлемдер айтып, тыңдаңыз. Баланың түсіну қабілетін арттыру үшін оған сұрақтар қойыңыз және жауаптарына назар аударыңыз.
Ойнаңыз және бірге әрекет етіңіз
Ойын – баланың сөйлеуін дамытуға керемет құрал. Ойнап жүріп, баланы сөздермен таныстырыңыз, әртүрлі заттар мен әрекеттерді сипаттап айтыңыз. Бұл оның сөздік қорын байытады.
Қарапайым сөздерді қолданыңыз
Балаңыздың сөйлеу деңгейіне сәйкес сөздерді қолданыңыз. Оған түсінікті болу үшін сөздеріңізді қарапайым әрі нақты айтыңыз. Мысалы, "қызыл доп" дегенді айтып, оған қолмен көрсетіңіз.
Теледидар мен экран уақытын шектеңіз
Баламен тікелей қарым-қатынас жасау өте маңызды. Экран алдында көп уақыт өткізу сөйлеу дамуына кедергі келтіруі мүмкін, өйткені бала қарым-қатынас жасаудың орнына пассивті тыңдаушы болып қалады.
Кітап оқыңыз
Баламен кітап оқу оның сөйлеуін және тілін дамытуға өте пайдалы. Әңгімелесіп отырып, суреттерді талқылаңыз, оқиғаға өз пікіріңізді қосыңыз.
Қате айтқанда түзетіңіз, бірақ мейірімді болыңыз
Бала қателессе, оны түзетіңіз, бірақ асықпай, сабырлы түрде жасаңыз. Мысалы, «Меніңше, сен “жоғары” деп айтуың керек» деп, сөзді дұрыс айтуына көмектесіңіз.
Мамандардан кеңес алыңыз
Егер балаңыздың сөйлеу қабілетінде қиындықтар болса, ерте жаста логопедтің көмегіне жүгініңіз. Мамандар баланың сөйлеуін бақылап, қажет болған жағдайда түзету жұмыстарын ұсынады.
Қызығушылық пен сенімділік
Баланы сөйлеуге ынталандырыңыз, оны мақтап, әрбір жетістігіне қуаныңыз. Бұл оның өзіндік сенімділігін арттырып, сөйлеуге деген ынтасын күшейтеді.
Отбасылық қолдау көрсетіңіз
Отбасындағы барлық мүшелер балаға бірдей көңіл бөлгені маңызды. Барлық туыстар балаға дұрыс сөйлеу үлгісін көрсетуі керек. Бірлескен жұмыс – ең жақсы нәтиже береді.
Әр баланың дамуы ерекше, сондықтан ата-аналар өз баласын жақсы түсініп, оның қарым-қатынас жасау тәсілдерін қолдай отырып, оның сөйлеу қабілетін дамытуға бағытталған уақытында көмек көрсетуі керек.
El.kz: Билингвизм (екі тілділік) жағдайында баланың сөйлеу дамуына қандай ерекшеліктер тән?
Диана Шорабекова: Екі тілде сөйлеуді үйрету кейде бала үшін қиындық тудыруы мүмкін, бірақ ол сөйлеу дамуына кедергі келтіреді деп айтуға болмайды. Көптілді ортада өскен бала екі тілде де жақсы сөйлеуге дағдылана алады, бірақ бұл процесс ұзақ болуы мүмкін және тілдерді меңгеру кезеңі басқаларға қарағанда баяулау болуы мүмкін. Бала бір уақытта екі тілдің грамматикалық құрылымдарын, сөздік қорын үйренеді, сондықтан кейде бірінші тілдегі сөздер мен сөйлемдер екінші тілге ауысып кетуі мүмкін немесе бір тілде сөйлеу кезінде қателіктер орын алуы ықтимал.
Егер бала екі тілде де сөйлейтін отбасында өссе және оның дамуы үшін осы екі тілге де тең көңіл бөлінсе, онда бұл кедергі емес, керісінше, тілдік қабілеттерін дамытуға үлкен мүмкіндік береді. Дегенмен, екі тілде сөйлеу үшін жеткілікті уақыт пен назар қажет, және балаға сөйлеуге арналған орта мен жағдайды дұрыс ұйымдастыру маңызды.
Егер балада сөйлеу мәселелері байқалса, бұл тек тілдердің көптігіне байланысты болмауы мүмкін, бірақ дұрыс бағдар беру үшін логопед немесе маманнан кеңес алу пайдалы болады.
El.kz: Қазіргі таңда балалардың сөйлеу қабілетіне әсер ететін қандай өзекті мәселелерді байқайсыз?
Диана Шорабекова: Қазіргі таңда балалардың сөйлеу қабілетіне әсер ететін өзекті мәселелердің қатарында экран уақытының шамадан тыс артуы, отбасындағы қарым-қатынастың азаюы, әлеуметтік ортаның өзгеруі, сондай-ақ ерте жастағы тілдік стимулдың жеткіліксіздігі бар. Сонымен қатар, кей жағдайларда физиологиялық немесе неврологиялық факторлар да (мысалы, есту қабілетінің бұзылуы немесе нейродамудың ерекшеліктері) сөйлеу дамуына кедергі келтіруі мүмкін. Экология, тамақтану, стресс секілді жанама әсерлер де кейде рөл ойнайды.
El.kz: Экран уақыты (телефон, планшет) баланың сөйлеуіне қалай әсер етеді?
Диана Шорабекова: Егер бала экран алдында көп уақыт өткізіп, интерактивті емес контент көрсе (мысалы, тек мультфильмдер), ол сөйлеу дағдыларын дамытуға теріс әсер етуі ықтимал. Себебі мұндай жағдайда бала шынайы қарым-қатынасқа түспейді, өз ойын жеткізбейді және жауап ала алмайды.
Алайда, экран уақыты шектеулі және мазмұны дұрыс таңдалса (мысалы, интерактивті білім беру қосымшалары немесе ата-анамен бірге қарау), ол пайдалы болуы мүмкін. Ең бастысы – баланың шынайы сөйлесулер мен ойындар арқылы тілін дамытуға басымдық беру және экран уақытын бақылауда ұстау.
El.kz: Кей жағдайларда сөйлеу терапиясы ұзақ уақытты талап ете ме?
Диана Шорабекова: Иә, кей жағдайларда сөйлеу терапиясы ұзақ уақытты талап етуі мүмкін. Бұл баланың сөйлеу мәселесінің түріне, оның даму ерекшеліктеріне, сондай-ақ терапияға қаншалықты жүйелі түрде қатысатынына байланысты. Мысалы:
Егер баланың сөйлеуінің кешігуі немесе бұзылуы жеңіл болса, терапия бірнеше ай ішінде нәтиже беруі мүмкін. Бірақ, егер мәселе күрделі болса, мысалы, сөйлеу бұзылыстарының физиологиялық немесе психологиялық себептері болса, түзету жұмыстары ұзақ уақытты алуы мүмкін. Сондай-ақ, баланың жас ерекшелігі мен оның сөйлеуге деген ынтасы да терапияның ұзақтығына әсер етуі мүмкін.
Сөйлеу терапиясы барысында баланың жеке қажеттіліктері ескеріледі, әр кезең сайын нәтижелер талданып, түзету жоспары жаңартылады. Сондықтан, кей жағдайларда терапия 6 айдан бір-екі жылға дейін созылуы мүмкін, бірақ маңыздысы – терапияның тұрақты әрі жүйелі түрде жүргізілуі, және ата-ананың да қолдауы.
Ерте басталған терапия мен баланың жақсы ынтасы тезірек нәтиже көрсетуі мүмкін. Қалай болғанда да, ұзақ уақыттық терапия баланың сөйлеу қабілетін толық қалыптастыруға көмектеседі.
El.kz: Сіз жұмыс істеген балалардың қаншасы оң нәтижеге қол жеткізді?
Диана Шорабекова: Мен жұмыс істеген балалардың көпшілігі оң нәтиже көрсетті. Шамамен 85-90%-ы сөйлеу дағдыларын жақсартып, тілдің дұрыс дыбысталуы мен қарым-қатынас жасау қабілеттерін игерді. Әр бала ерекше, сондықтан жетістіктеріне жету үшін жеке тәсіл қолданамын. Ең бастысы, олардың нәтижеге қол жеткізуіне ата-аналары мен біздің бірге жұмыс істеуіміз ықпал етті.