Қазақ ұлтының жер бетінен жойылмауының басты себебі, қазақтың ұрпақ өсірудегі салт-дәстүр, әдет-ғұрып, сенім-наным, ырым-жосындарының құдіреттілігі, беріктігі және ерекшелігі болмақ. Бұл салт-дәстүрдің ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырғанының жемісі. Бүгінгі материалымызда Биқұмар Кәмәлашұлының «Қазақ халқының туыс-туғандық жүйесі, ұрпақ өсіру, тәрбиелеу дәстүрі, үйлену ғұрыптары» атты еңбегіне сүйене отырып, қазақтың баланы өсіру, тәрбиелеу дәстүрлеріне тоқталамыз.
Балаға ат қою дәстүрі
Қазақ халқы баласына ат қою ғұрпына ерекше назар аударып келген халық. Қазақ баласының атының мәнді де сәнді болуын қалайды. Себебі баланың аты мәңгілік ат. Сол сияқты оның аты сол баланың атауы, оның ішкі-сыртқы дүниесін айғақтап тұратын айқындағышы болмақ. Сол үшін балаға мәнді ат қоюға мән береді. Қазақтың көне дәстүрінде нәрестеге үш күн ішінде ат қойып келген. Дәстүр бойынша балаға кез келген атты бере салмайды. Оған ырымдап «Халыққа қалаулы, елге елеулі» адамдар таңдалады. Оларға кемеңгер, данышпан, шешен, сұңғыла, абыз сияқты және ауыл ұйытқысы болған, көп жасап, көпті көрген ақсақал, ақ жаулықты аналар тағайындалып, таңдалады. Кейде «Құтты қонақтарға» да: «Балама ат қойып беріңіз» деп «Қолқа салып» жатады. Атты баланың болашағына сай, тілеу тілей қояды. Көп жасасын деп Көпжасар, Тоқсанбай, Сексенбай десе ұлы адамдар атын да қоя береді. Оларға Абылай, Абай деген сияқты. Сонымен қатар ұл «Кексеп» Ұлтуар, Ұлболған деп ат қойса, шала туғандарға Лекер, Шалабай, Шалабек деп қояды. Сол сияқты бала тоқтамағандарға «Бір нашар ат» қоя салады. Оған Жетікөт, Көтібар, Итбай, Боқбасар, Итжемес, Қоқым, Тұрсын, Жүрсін тағысын тағы атай береді. Сондай-ақ қазақ халқы көшпелі өмір кешетіндіктен, көптеген «Адам аттарын» көшпелі тіршіліктен алып қояды. Сол сияқты Ислам дінін қабылдаған соң діни аттар, дін көсемдері, пайғамбарлар аттарын да балаға қою етек алған. Алайда, осы қасиетті пайғамбарлар атын «Таза» алып жүре ме, жоқ па деген мәселе туындайды. Сонымен қатар баланың туғандағы белгісіне сай да атай салады. Оған Қалдыбай, Меңдібай, Қалдыгүл, Меңдігүл сияқты аттар жатпақ. Алайда қазақтың дәстүрлі ат қою дәстүрі өткен қоғамның кесірінен ерекше өзгеріске түсті. Ақыры қазақтардан Октябрь, Мәшине, Маркс, Энгелс, Мэлс тағысын тағы «Жат есімдер» өмірге келді. Балаға атты құлағына атың осы деп «Азан шақырып» қояды. Бұл ат өлгенде құлпытасқа жазылады. Көне Түркі дәуірінде балаға ат қойып, оның ержүрек ер болуын қалап, оған «Ат қойып, айдар таққан». Жігіт болғанда «Кежеге» таққан. Ал балаға жылқының жал-құйрығынан алтындаған жіп қосып өріп, айдар, «Бұрым» таққан. Бұл көне түркілік дәуірдегі дәстүр. Бұл айдар, «Бұрымды», «Кежеге» деп атаған. Жалпы ат қою мен айдар тағу қарайлас жүрілген. Содан да «Ат қойып, айдар тағу» сөзі қосарлана айтылмақ.
Балаларға берілетін көрімдіктер
Қазақ халқында ауылда бір әйел немесе келін, келіншектер босанып, бала тапса, оны ауыл адамдары, туыс туғандары, үй іші мүшелері көруге асығатын салт бар. Баланы көрем деушілерге «Баланы көрсетіп, оған көрімдік» алады. Көрімдіктің бір мәні «Баланы көрсеткені үшін алынған ақы болса, келесі баланы керушілердің ішінде «Назар кенде», «Көзінде сұғы бар» адамдар болуы мүмкін, сол үшін «Сәби үшін», «Көз сұғын», «Көз тиюінен» сақтандыруға берілетін «Садаға» да болып табылады дейтін мәлімдеушілер де кездеседі. Қазақ ғұрпында балаға берілетін көрімдіктер түрі көп.
Баланың бесігі және нәрестені бесікке алғаш бөлеу дәстүрі
Қазақ қадым заманнан бері қарай тіл, қайыңнан істелген бесіктерге балаларын бөлеп өсіріп келген халық. Кіндігі түскен нәрестені бес күн өткеннен кейін бесікке салады, бөлейді. Бесік бала үшін таза, жайлы жатады, бесіктегі баланы тербетсе болды, шешесі жұмысын істей беруге жайлы болмақ. Бесіктің түрі көп. Ерте заманда Түркі дәуірінде аспалы бесіктер де болған. Оны шаңырақтың «Тоғанынан» салбыратылған қамыс немесе жіп, арқанмен асып қоятын болған. Тербеткенде ақырын қозғалтып екі жағына тербететін болған. Көшпелі халықтарда бесіктің басқадай да түрі көп. Бесіктің пайдасы баланың денесі түзу өседі, ширайды, денесіне сідігі жайылмайды. Баланың боғы «Түбекте», сідігі «Шүмек» арқылы түбекке ағады. Бала денесі үнемі құрғақ болады. Түбек түбіне күл салады. Бұл баланың үлкен, кіші дәретін сіңіруге пайдалы. Бесіктің құрылысына келсек бесіктің басы, аяғы ағаштан иіліп істеледі, бесіктің басы, аяғының жерге тірелетін жерін «Бесіктің сирағы» дейді. Бесіктің бас, аяғын тал, қайыңнан доғалап иеді. Бесіктің басы мен аяғын қосып тұратын төрт жағыңдағы ағашты «Жақтау» ағаштар дейді. Бұлар бесіктің сирақтарын жалғап, өзара қосып тұрған ағаштар. Жақтау ағаштың бесік басы, аяғын қосқан ұзынын «Ұзын жақтау» дейді. Бұл екі ұзын жақтау, ал тек басының, аяғының өзінің екі сирағын жеке-жеке қосқан жақтауларды «Қысқа жақтаулар» дейді. Ұзын жақтаудың астынан орнатылып бесік басы мен аяғын қосатын ағашты «Сабау» дейді. Бесіктің басы мен аяғын үстінен яғни доғал жерінен дәл ортасынан қосатын ағашты «Белағаш, арыс, арқалық ағаш» деп атайды. Бесіктің бала жататын жеріне көлденең ағаш «Сабақтар» салады. Сол сияқты киіз түбектер, сүйек, ағаштар пайдаланылады. Бесікті тербеуге әсерлі деп сирақтың астарынан жоғары қараған екі «Доға» ағаш қағады. Бұларды «Жорға» деп атайды. Бесіктің шүберек жабдықтарына келсек: бесіктің сыртынан жабатын бесік көрпе, баланың басына салатын кішірек құс жастық, жастықшалар салады. Баланың басына жақсы болсын деп жастыққа бүркіт, үкі, ұлар, аққұр сияқты тау, асқар шыңдарда мекендейтін қасиетті құстардың қауырсынын салады. Бала астына салатын «Бесік төсеніш» салады. Баланың кеудесіне салатын таңғыш жалпақ жіпті пайдаланады. Жөргөк те қолданылады. Сәбиді құндақтап, жөргөктеп бөлейді. Сол сияқты көшпелі өмірде баланың тоңып қалмасы үшін әртүрлі тері мен түйе шудаларымен баланы құндақтап, төсейді. Баланың бесігін арнайы адамдарға істетіп алады. Баланы бесікке салу үшін жаңа бесік немесе бұрынғы аға, әпкелерінің бесігіне бөлейтін ғұрып бар. Кейде көп балалы, абыройлы туыстарының да бесігін пайдаланатын дәстүр бар. Баланы дәстүр бойынша бесікке салады. Баланы бесікке салу салтында, баланы бесікке салатын үйге ең қадірлі адамдар жиналады. Олар шақырумен келеді. Нәрестені бесікке ең абыройлы, көп бала тапқан, ұзақ жасаған әжелерге салғызады. Бесікке баланы салар алдында бесікті көз-сұқ, пәле-жаладан, жың-шайтаңдардан сақтау үшін бесіктің арқалығын үш рет қышқашты отқа, шоққа қыздырып алып қариды. Содан кейін бесіктің түбек орнататын тесігінен бесікке салушы әртүрлі тағамдарды құрт, ірімшік, тәтті дәмдерді салып өткізеді. Бұл кезде жиналғандар қолдарын бесік астына салып тұрады. Салынған дәмдер олардың алақанына түседі. Әрбір рет дәмді түбек бекітілер тесіктен салғанда бесікке салушы адам «Тышты ма» дейді, сонда бесікке салуға жиналғандар «Тышты, тышты» дейді. Түбек тесігінен өткізілген тағамнан қалғанын бесікке салушы әйел «Балаға бесік құт дарытсын» деп шашу етіп шашады. Түбек «Тағар» тесіктен өткізілген «Тышты ма» ғұрпын қазақтың салт-дәстүрінде «Тыштырма» деп атайды. Тыштырмадан кейін киіз түбекке күл салып, түбек тесігіне сәйкестіріп байлайды. Бұдан кейін бесік төсеніштерін салып, жастығын орналастырып, жаялықтарын жайып салып, бесіктің іш-сыртын арша, адыраспан түтінімен, отымен және сіріңке шырпысымен от жағып үш рет «Алас, алас» деп аластайды. Нәрестені «Бісміллә» деп бесікке жатқызып, бұты арасына шүмегін салып, аяғын шүберекпен орап, баланың жөргөгіне орап, құндақтап, бостау байлайды. Баланың кеудесінен, тізесі үстінен таңып байлайды. Көрпесін соңында жабады. Бесік үстіне қамшыны асып қояды. Бесікке салған адамға «Бесікке салар» кәде сыйы беріледі. Бесік көрпесінің үстіне «Жеті түрлі» қасиетті, «Пәле қашар» дүниелерді қояды. Жиналғандар «Әлди, әлди ақ бөпем, ақ бесікке жат бөпем» деп әндете тарасатын жайттар кездеседі. Бесікке қатысты қазақта ұлағатты сөздер көп. Оған: «Ел болам десең бесігіңді түзе, Есік көргеңді алма, бесік көргеңді ал, Бесік көрмеген ессіз болып, есікке енеді, Бала Бесікте бес түлейді, Бесіктен белі шықпаған».
Сол сияқты бесікке қатысты ырымдар мен тиымдар да бар. Оған бесікті сатпайды, басқа адамға себепсіз бермейді, бесікті аяқ асты тастамайды, бос бесікті тербетпейді (себебі үйге келген адам бос бесікті тербету арқылы өзінің ұрпақсыз қалғанын үндемей-ақ білдірген). Бесік ішіне пәле-жала кіреді деп көрген халық бесікті ашық қалдырмайды. Балалы үйдің бесігін жақсы ырымға жорып «Қалап» алатын болған. Бос бесікті анда-санда аластап қояды. Бұл жын-шайтаннан қорғауға саяды.
Баланы бесікке салу, бесік тәрбиесі
Қазақ халқы қадым заманнан бері қарай көшпелі өмір сүріп келе жатқан халық. Қазақтар жыл бойы белгілі мөлшерде көшіп-қонып жүреді. Сол үшін сәби, кішкене балаларды көші-қон кезінде бесікке бөлеп, атқа мініп, бесікті алдына өңгеріп алып жүреді. Кейде түйедегі жүк үстіне бастырып та қояды. Оған жуас көліктер таңдалады. Бесіктің түрі көп. Өте ерте заманда ғұн (күн), түркі дәуірлерінен «Жадағай», аспалы бесіктерді де пайдаланғаны жайлы тарихи деректер бар. Қазақтар балаларын бесікке жатқан кездерінен бастап тәрбиелейді. Баланың денесі, сүйегі түзу өсуге, дене тәрбиесіне «Бесікке бөлеудің» маңызы зор. Баланың шошып, қорқақ болып кетпеуі үшін бесікке бүркіттің тұяғы, басы, аюдың тұяғы, үкінің тұяқтарын бесік басына іліп қояды. Түнде бесік көрпе үстінен бесік арқалығына «Сары ала қамшыны» асып қоятын дәстүр бар. Баланы бесікке салуды қазақ ырымдайды. Өзінің келешек үміт артқан ұрпағының саналы да салиқалы «Ел адамы» болуын қалап, балаларын бесікке салғанда елге беделді, әйгілі, ауылдың ұйытқысы болған, көп жасаған, көп ұрпақ өсірген қалаулы, ақ жаулықты әжелерге бесікке салдырады. Бұл да баласының тәрбиелі, келешекте мықты адам болып өсуін тілегендік болмақ. Баланы бесікке салғай жатқанда елге әйгілі, «Аты шулы», батыр, ер, төре, билер «Топ болып» үйге келсе, ырымдап сол кісіге сәбиді ұстатып, бесікке салғызатын да ырым жосын бар. Мұның бәрі баланың келешек тәрбиелі болып өсуіне байланысты істелетін ғұрыптар. Бесікке жатқан баланы еркін өсіреді. Ұйықтатарда «Бесік жырын» айтады. Бұл да сәби құлағына «Жыр әуенін» сіңірудің бір әдісі болса керек. Бесікке баланы кең, еркін, бостау бөлейді. Бұл бала денесінің еркін өсуіне әсер етеді. Бесік тазалықтың кепілі. Бала денесіне «Сідік жайылмайды», бала таза өседі. Қазақтың «Тал бесігінен» талай қазақтың даңқты адамдары туып шыққан. Бесік баланың дене, сана тәрбиесінің дәстүрлі «Ұясы» болмақ.
Баланың сыны, оны сынату ғұрпы
Қазақ халқы балаға да «Сын айтып» келген. Баланың бет бейнесі, дене мүшесі арқылы, оның келешекте қандай адам болатынын қазақ халқы ертеден аңғарған. Содан да қазақта «Адам болар баланың мүшесінен танимын» деген де сөз әредік айтылып қалатыны жасырын емес. Ата-анасы баласын «Адам сыншыларына» әдейі барып, «Сынатып» алатын да ғұрып бар. Сыншылар көп ағат кетпейтін болған. Соған сай «Кісі болмас баланы мүшесінен таниды» десіп жатады. Балаларда да жүйрік ат, қыран құстай өзіндік «Сындары» болады. Оның кейбіреуіне келсек «Маңдайы кең болса ақылды, милы, зерделі, мінезі кең келеді. Аузы мен құлағы арасы жақын болса өтірікші, желкесінің шұңқыры терең болса тілазар, жалқау, мызғау болады, ал бір құлағынан екінші құлағы үлкен болса күйші, басбармағы үлкен болса сері, сүйрік болса домбырашы, қобызшы, саусақтар майысқақ келсе шебер, істі, ұста, бетінде қалы болса палуан, көзі үлкен болса қорқақ, көзі сығырайған болса қу, еріні қайқы келсе өсекші, сөзшең, беті қалың болса ұятсыз, жұқа болса төзімді болады» деген сияқты көптеген сындармен қатар нәрестенің іште, жатырда жатқан кезінде де сыншылар болжап қойған. Екі қабат әйелдің іші салқы, төмен, аяғына түсіп тұрса, ол әйелді ұл табады, ұл тапса батыр, палуан табады деп көрген. Егер екі қабат әйелдің іші кеудеге қарай шошақ болса қыз табады. Қыз биші, сәнді болады деп көрген. Сол сияқты емшектегі нәрестені де сыншылар сынаған. Онда нәресте анасының емшегін тас қысып емсе, ол бала келешекте сараң болады деп көрілген. Ал алақанын ашып емес, жомарт, мырза жігіт болады деп пайымдаған. Егер бала көзін ашып ұйықтаса, бақытты болады деп көрген. Жас сәби жастық үстіне ұйықтаса немесе шалқасынан екі аяғы, екі қолын кере ұйықтаса, ол бала келешекте көсем, батыр болады, ал көрпені тұйықтап немесе бүк түсіп ұйықтаса қорқақ, уайымшыл, ынжық болады, етпетінен ұйықтаса ойшыл, кекшіл, қызғаншақ болады, ал шалқасынан ұйықтаса ақ көңіл, ақылды адам болады деп көрген «Халық сыншылары». Қазақтарда келешек ел бастайтын «Мұрагер балаларды» сынатқан. Себебі олар ел тағдырын шешетіндер болған. Сол сияқты «Нысаналы» туған балалардан үміт күткен. Денесінде мең, қал, «Көк дақ» барларын сыналтып, «Мәнсапқа» қоятын да дәстүр көшпелілер әулетінен кездесетіні жасырын емес. Қазақта туған бала жайлы көптеген теңеулер бар. Бұл да сынға қатысты. Соның бірі көне жыр, дастандарда айтылатын «Ақ сазандай, торсық шеке ұл тауыпты» деген жазба деректер кездеседі. Бұл сазан балықтай ақ, ал торсық шекесі «Ақылды ұл» дегенді меңзесе керек. Бұл да бала сынына байланысты айтылған сөз болмақ.
Балаға бата алдырту, баланы қыдырту
Қазақ халқының бала, ұрпақ дәстүрінде, балаға бата алдырту, бала қыдырту ғұрыптары болады. Қазақтың көне ғұрпында бала өсе келе; оның «Баталы адам» болып өсуіне мән беріледі. Бұл қазақтың «Батасыз құл жарымас» деген тәмсіліне де қатысты әдет-ғұрып. Қазақтар баласы ашамайға мінген соң, одан кейін де тайға мінгізіп, оны ертіп елге әйгілі, беделді, сұңғыла, данышпан, кемеңгер, ел сыйлайтын «Ел ағасынан» баласына бата алғызуға барады. Баланың әкесі бата берер адамға жол-жорасымен барып: «Алдияр тақсыр, сізден балама бата тілеп келдім» деп одан баласына бата алады. Елі құрметтеген адамы балаға қол жайып, бата береді. Өмірде «Бата алғанмын» немесе «Ол бата алған бақытты адам» дейтін түсініктер бар. Бұл да бала кезінде «Арнайы, әдейі» бата алған адамдарға айтылады. Сол сияқты баланы «Қыдырту» ғұрпы да бар. Бұл салт-дәстүр бойынша «Баланың ат жалын тартып мінген» кезінен бастап, оның әкесі баласын ертіп жүріп ел аралап, ауыл қыдыртады. Бұл баласының ел, жерді танып, «Есті» болып өсуіне орай істелетін ғұрып. Әркім баласының «Томаға тұйық болып қалмауын» қалайды. Баласы етек-жеңін жиып, елге назар сала бастағанда, оны әкесі «Жігіттің үш жұрты бар», оның бірі нағашы жұрты деп баласын ертіп нағашы жұртына қыдыртады. Кейде баланың өзін қыдыруға жібертеді. Қазақ ғұрпында нағашы жұрты қыдырып келген жиенін «Жиеннің жолы үлкен», «Жиенді ренжітпеу керек» десіп, ол не сұраса соны беретін дәстүр бар. Соған сай қыдырып келген жиенге нағашылары «Қырық серкешіңді алғай келдің бе» десіп, қырық серкеш беретін дәстүр бар. Кей жерлерде серкеш емес, басқадай да дүниелер серкеш орнына беріліп жататын ғұрып бар. Тек қана нағашы жұрты емес, баланы ауыл қыдырғанда, қымыз қыдырып ішкенде, той-томалақ, мерекеге, думандарға да қыдыртып, ертіп баратын байырғы дәстүрлер кездеседі. Сонымен қатар балаларды «Шынықтыру», «Пысыру» үшін қазақ сапарларға ертіп жүріп те шыңдайды.
Баланы ашамайға мінгізу
Көшпелі халықтардың ең үлкен белгілі тайпаларының бірі, көне түркінің қара шаңырақ иесі қазақтарды атсыз, жылқысыз елестету мүмкін емес. Ықылым заманнан бері қарай қазақ атқа мініп келген. Ат арқылы жаһанның жартысына «Жайылып» кеткен халық. Қазақ «Ат құлағында ойнап», аттың жалында туған ұлт. Жылқыны қазақ «Дәстүрлі төл көлігіміз» деп қастерлейді. Содан да қазақ халқы ұрпағына «Ес біліп, етек-жеңін жия бастаған» сәттен-ақ атқа мінуді үйрете бастайды. Әрине, жас бала бірден жылқыға мініп кете бермейді. Сол үшін қазақи дәстүрде бұл іске арнайы дәстүрлі әдеттерді пайдаланылады. Соның бастысы «Ашамайға мінгізу» ғұрпы болмақ. Оған арнайы ашамай істетіледі. Бұл ерге ұқсас ағаш жабдық. Ашамайды арнайы ағаш шеберлері, ұсыныс бойынша істеп береді. Ашамай екі қас, белдік ағаш, екі қапталдан тұрады. Аса сәнді істелмейді. Себебі мінгендіктен «Көз сұқ» тие ме деп ырымдайды. Ашамай аталуы, ашамайдың алдыңғы, артқы қасы ашаның басына ұқсас «Екі айыр» келеді. Ашамайда көбіне қанжыға болмайды. Оның орнына жалпақ қайыс немесе құрдан, жіптен алдыңғы қанжыға мен артқы қанжыға орнынан жіп тартылады. Бұл жіп баланың санын бастырып та қояды. Баланың ашамайдан ұшып кетпесіне септігін тигізеді деп көріледі. Сол сияқты оюланған, ашамай үстінен «Қоржынша» асылып артылады. Мұны қазақ дәстүрінде «Тепкішек» деп атаған. Мұның мәні ашамайға мінген баланың аяғын салып отыратын «Дорбасы» болмақ. Кішкене балаға үзеңгі істесе, оның аяғы кішкене «Лайық үзеңгі» жоқ, істету қиын, келесі жағынан баланың аяғы кішкене болғандықтан бала аяғы үзеңгіден өтіп кетіп, қауіпке ұшырауы мүмкін деген сақтық болмақ. Бала аяғы тепкішектен шығып кетпесі үшін кей ауылда, бала санын басып тұратын көлденең жеңіл ағашты екі ұшынан тесіп, алдыңғы, артқы қанжығаға өткізіп, екі саны үстінен екі ағашты бостау етіп бастырып қоятын да әдіс болады. Кей жерлерде жоғарыда айтқандай ағаш орнына қайыс, құр, жіптерді де пайдалана бермек. Баланы ашамайға мінгізу үшін өте жуас, алды, арты астынан өтіп жатса да «Мыңқ» етпес жылқыларды таңдап алады: оған жуас аттар тағайындалады. Алайда қазақ дәстүрінде балалардың мінетін көліктері тай, құнан, дөнен болатындықтан баланы алғаш «Ашамайланған» тайларға мінгізетін дәстүр кең тараған. Өзіне «Арналған», «Аталған» тайларға мінгізу дәстүрге айналған. Ашамайға жұқа тоқым істеп, ашамайды тоқымға «Салып», арнайы айылмен жабдықтап тайға ерттейді. Балалардың тайы үйретілген, бас білетін, «Жүні түспеген» жабағы тай немесе «Жүні қырқылған» тайлар болмақ. Баланы ашамайға мінгізу рәсімі де аталып өтетін «Кіші тілеу» іспетті дәстүр, іс. Ауқатты бай, дәулетті адамдар мал сойып, ауыл адамдарына ас-су ішкізіп, татқызып, баласына «Бата алады». Бала ашамайға мінгізілгенде «Шашу шашылады». Туыстары «Адам болдың, атқа міндің» деп кәде, сыйлықтар беретін салт бар. Қазақта «Ашамайға мінген балаң бар ма» дейтін дәстүрлі сұрақ бар. Сол сияқты атқа ұл балаларды мінгізетін ғұрып бар. Содан да қазақта «Жынды қыз, ашамайға мінді қыз» дейтін де келеке сөз бар. Баланы ашамайға мінгізудің мәні зор. Бұл дәстүр жас балаларды атқа үйретуге, мінгізуге сай істелетін салт. Қазақ баласын жастай ашамайға мінгізеді. Көбінде бес жасқа келген балалардан бастап ашамайға мінгізеді деп көреді халық. Кей жерлерде «Атқа мінер», «Тізгін ілер» деп те тілеу шай, тойлар істеліп жатады. Бұл баланың атқа алғаш мінуі, өз тізгін ұстап жүруіне саятын салт-дәстүр, тойлар.
Баланың аңшылықтағы «Бау ашуы»
Қазақ халқы аңкөс халық. Содан да балаларын жастайынан аң қарауға, құс салуға баулиды. Оларға сай қару-жарақтар алып беріп, денесіне шақ кішірек қыран құстарды қолға үйретіп, балаларын құс салуға үйретеді. Балаларын аңға ертіп жүріп баулиды. Қазақ халқы көшпелі өмір кешіп, аңшылықты кәсіп еткен ел.
Содан да қандайда бір қиын қыстау кез кездессе, болмағанда «Бір қоян» атып жейтін жағдайда болып өсуін қазақтар балаларынан тілейді. Содан да олардың алғаш рет «Бау ашып» аң атып, құсы аң-құс ілгенін үй-іші, туған туыстары, ауыл адамдары белгілейді. Онда алғаш рет баласы аң аулап, олжасын ауылына алып келгенде, оған ауыл әйелдері, шешесі, әжесі шашу шашып қарсы алады. Ал, жалғыз ерке ұлдары болса, ауқатты бай адамдар «Ақсарбас» сойып, кішігірім «Тілеу» тілеп те жататын дәстүрлер кездеседі. Баланың алғаш рет аң аулағанын қастерлеу, балаға шабыт беріп, оны қарауға құмарландырады. Ұрпақты аңшылық дәстүрімен тәрбиелеу де халықтың дәстүрлі бала тәрбиесінің бір бағыты болмақ.
«Шідерге сигізу»
Қазақ халқы балаларының жұмыскер, шаруашыл болып өсуін қалайды. Қазақ қадым заманнан бері қарай көшпелі өмір кешіп, дәстүрлі шаруашылықпен айналысып келген. Дәстүрлі шаруашылықтарға мал шаруашылықтары, аңшылық, егіншілік тағы басқадай кәсіптер жатпақ. Қазақ баласы еріншек ұрпаққа наразы. Сол үшін баласының жұмыскер болып өсуіне орай, әртүрлі әдет-ғұрыптарды істеп келген. Соның бірі баланы «Шідерге сигізу» болмақ. Қазақ баласын бес жасқа келісімен, оны әртүрлі қазақи әдет-ғұрып, салт-дәстүрге тәрбиелей бастайды. Соған сай «Еңбекке баулу» салты да басты деп көріледі. Себебі еңбек арқылы бала адам болмақ. Сол үшін ата-анасы баласының еңбекқұмар болып өсуі үшін әртүрлі ғұрыптар істейді. Оған баланы «Шідерге сигізу» жатады. Баланы шідерге сигізу салты бойынша ауылдың ақсақалдары, қадірлі кісілері жиналып балаға: «Азамат адам болдың, шаруаға бейімдел, ыңғайлы, епті бол» деп тілек тілеп, сол шідерге сигізеді. Бұл «Шідерленгеннен босату» яғни «Шідердің тиегі ағытылсын» деген сенімнен оған сигізуі мүмкін болмақ. Неде болса, қазақ баласын шідерге сигізіп, дәстүр өткізеді. Шідерге сигізілмеген балаларды қазақ сөгіп, оны кемсітеді. Содан да қазақта біреуді мұқатқанда «Шідерге симеген неме», «Шідерге сигізілмеген» десіп жатады. Бұл ғұрыптың да өзіндік бір мәні бар болса керек. Неде болсын сан ғасыр қазақ балаларын «Шідерге сигізіп» келгені мәлім.
Баланың астынан «табақ алу, жүгірту» тілеуі
Қазақтың бала ұрпағын өсіру дәстүрінде «Табақ жүгірту тілеуі» деп аталатын да ғұрып бар. Кішкентай сәби балалар туғанына жарты жыл болған кезде алға талпынып еңбектеуге ұмтылады. Сәби алдымен қарнымен жерде жатып, еңбектегісі келіп, қол-аяғын «Тырбыңдатып», одан кейін «Төрт аяқтап» еңбектейді. Алайда бала бірден еңбектеп кетпейді. Ата-анасы баласының тез еңбектеп кетуін қалап, соған сай «Табақ жүгірту тілеуін» істейді. Мұны кей ауылдарда «Баланың бауырынан табақ алу тілеуі» деп те атап жатады. Бұл ғұрыпты істеу үшін баланың ата-анасы ауыл үйге «Баламыздың бауырынан табақ аламыз, соған келіңіздер» деп жария айтады. Ауыл адамдары жиналып, үйге келгендер: «Балаларың тез еңбектесін» деп тілек айтысады. Бұл тілеуге жасы үлкен адамдар көптеп шақырылады. Баланың бауырынан табақты жүгіртетін кісі де таңдалады.
Себебі табақты ұстап, бала бауырынан табақты алатын адам, баланың «Тағдырына әсер етеді» деп көріледі. Сол үшін жақсы адамдарға «Табақты жүгірттіреді». Табақ жүгіртіп алған адамға «Табақ көде» сыйлық беріледі. Оның қолына «Ақтық та» байлап жатады. Бұл қолыңыз, тілеуіңіз «Ақ жолтайға» бастасын дейтін тілектен туындап жататын сенім-наным болмақ. Баланың бауырынан өткізілетін табаққа дәмді тамақ салынып, бала астынан өткізіледі. Ас салынған табақтан жиналғандар дәм татады. Бұл рәсімге арналып, мал сойылып ас-су дайындалып, «Табақ өткізу» рәсіміне қатысқандарға берілетін де ғұрып бар. Баланың бауырынан табақ өткізу рәсімінде ас салынған табақты баланың сол жағынан өткізіп, оң жақ астынан алады. Бала төрт аяқтап, еңбектеп тұрады. Табақты өткізіп жатқанда отырғандар: «Тез еңбекте, тез еңбекте» деп қайталап айтысады. Келгендер «Бала тез еңбектесін» десіп тарасады. Бала бауырынан табақ алу, өткізу дәстүрі қазақтың бала өсіру ғұрпының бір құрамдас бөлігі – салты болмақ.
Балаға шаш қою, шаш алу тойы, тілеуі
Қазақ халқының бала өсіріп, тәрбиелеу салтында «Шаш алу» ғұрпы да бар. Қазақта балаға шаш қояды. Онда «Кекіл қою», «Тұлым қою», «Айдар қою», «Бұрым қою», «Кежеге қою» деген сияқты дәстүрлер болады. Сол сияқты ұл баласы жоқ қыздарға ұлдарша шаш қойса, қыз баласы жоқ ұлдарға қыздарша шаш қоятын ғұрып бар. Осындай ерке тотай, ерке шора балаларының шашын алатын уақыт жеткенде, ауыл, аймақтың қадірлі адамдарын шақырып, ақсарбас қой сойып, «Шаш алу тілеуін, тойын» жасайтын салт бар. Баланың шашын алғанда ақсақалдардан бастап, олар қолдарына қайшы алып, баланың шашын кезекпен алады. Шаш алушылар балаға сый береді. Ауқатты адамдар баласының шашын алу тілеуін тойға да айналдырып жіберетін дәстүр бар.
Шаш қоюдың да өзіндік ғұрпы бар. Қазақ халқы балаларына кішкентай кезінде әртүрлі шаш қояды. Шашты қандайда бір мақсатпен салады. Шаштың көп түрі бар. Бастың алдыңғы жағы яғни «Еңбегіне» қойған шашты «Кекіл» деп атайды. Төбесіне қойған шашты «Айдар» деп атаса, желкеге де «Айдар» қояды. Оны «Желке айдар» деп атап келген. Сол сияқты құлақ тұсына екі жерден «Айдар» қояды, оны «Тұлым» деп атаған. Шашты ұл және қыз балаларға қойған. Ұлы жоқ адамдар қыз балаларының шашын алып, кейде «Тақыр бас» болдырса, қыз баласы жоқтар ұл балаларға қыздарша шаш қойып, өріп қояды. Мұндай балаларды «Ерке шоралар» деп атайды. Кейде шаштарын жіңішке етіп өріп, салалап қояды. Мұны «Кемпір шаш» деп те атайды. Бұл шаштарды да балалары есейген соң алып жөндейді. Кейбірі шашты ары қарай өсіріп, қимайды. Бұлай етсе, баланың ғұмыры қысқа болады деп көріледі. Әсіресе, «Қыздың көркі шашында» деп көреді.
«Бәсіре беру», «Малға табынту», «Мал атау»
Қазақ ұлты ұрпағының қамын мейлінше жейтін халық. Қазақта бала туылғаннан, олардың ер жетіп, жеке отау көтеріп, түтін түтеткеніне дейін айрықша қамқорлықтар салт-дәстүр аясында жүзеге асырылады. Бұдан кейін де оларға көмектер етіледі. Балаға қатысты, оның өмір тағдырына байланысты атқарылатын ғұрыптардың бірі «Бәсіре беру», «Бәсіре атау» салты болмақ. Бәсіре дегеніміз бала туылғаннан кейін оған ата-анасы болсын немесе етжақын, сүйекжақын, бір атаның балалары, сол сияқты «Өте жақын» адамдары балаға бір құлын атап белгілейді. Ол құлынды келешекте мінбейді, соймайды, сатпайды. Бұл дәстүр бойынша балаға арналған, бала тағдырына «Балаған мал» деп саналады. Осы мал баланың тағдырын және аман сау жүруін, бақытты болуын тілейді деп көрілген қазақтың сенім-наным ғұрпында. Сол сияқты баланы «Малға табынту» салты бар. Онда баланы көбінде «Қойға табынтады». Мал ішіндегі «Нысаналы қойларға, серкелерге» баланы табынтады. Ол үшін малды әкеліп, баланың кеудесін иіскетіп, қойға яки серкеге тұз жылатып малға қосады. Бұл мал да баланың тағдырын, денсаулығын тілеп жүреді деп көрілген. Бұл малды да соймайды, сатпайды. Егер «Бәсіреге берген» немесе «Табынған малы» өлсе, онда баланың ата-аналары, туыс-туғандары қуанады. Себебі, мал балаға келген пәле-жала, қасірет, ауру-сырқауды «Алып кетті» деп көреді, қуанысады. Сол сияқты қазақта «Балаға мал атау» ғұрпы да бар. Туыс адамдардың балалары қыдырып келгенде немесе «Бие бау» басына туыстарының балалары келсе оған яғни балаларға туыстары «Мал атайды». Бұл мал бәсіре, табынту малдарынан басқаша. Атаған малды ұл бала болса құлын, тай, құнан, дөнендер, тайлақтар аталып жатса, қыз балаларға бұзау, бота, құнажын, дөнежін сиырлар аталып жатады. Ол малдарды кейін балалар үлкен болғанда малданады. Бәсіре беру, малға табынту, мал атау ғұрыптары, балалардың келешегі үшін істелетін ғұрып дәстүрлер болмақ.
«Кәде, «Сарқыт»
Жалпы, қазақ халқы балажан халық. Балаларды «Келешегіміз» деп көреді. Содан да оларды «Еркелетіп, мәпелеп өсіреді». Ауыл қыдырғанда балалар әкесіне немесе шешесіне, одан қалса ұлы әкесі немесе ұлы шешесіне ереді. Атаға ерген бала қыдырған жұртқа арналып сойылған малдың құлақ, тіл, таңдай, бүйректерін жесе, апасына ерген бала дастархандағы дәмді тағамдардан дәм татады. Баланы ауыл аралағанда ертіп жүру де бір ғұрып болмақ. Алайда ауыл қыдырғанда кез келген балаларды тобымен шұбыртып ертіп бармайды. Ауылға әндігер, сетер, ерке балалар ғана еріп барады. Көбінде ұл бала болса әкесі, атасына, қыз бала болса шешесі, әжесіне еріп баратын әдет бар. Сол сияқты баланың кенжесі еріп баруға ерікті. Үлкейген балалар «Еріп баруға ұялады». Ауылға еріп, қыдырып келген балаға ғұрып бойынша қолына арнайы «Бала кәделер», сый-сияпат беріледі. Кейде нағашы жұрты болса «Мал атап», «Жиенқұрық» ғұрпы да істеледі. Ауыл аралаған үлкен кісілер, дастархан жиналғай жатқанда: Үйде қалған балаларыма «Сарқыт» алайын деп дастарханнан дәм, тағам алады. Кейде «Үйдегі қалған балаларыма беремін деп құлақ, тіл, таңда, бүйректерді де қойдыртып, оларды «Сарқыт» ретінде алып кетіп жатады. Ауыл қыдырғай келген кісілер ауылға оралғанда, ауыл балалары олардың алдынан шуылдаса шығып немесе үйге келгенде жабыла ентелесіп: «Сарқыт жейміз; бізге не әкелдіңіз десіп шуласып жататын «Базынашылық» әдет-ғұрып бар. Бұл да балаға деген қамқорлық, сүйініштің бір белгісі, салты болмақ. Сол сияқты қыдырып барған ауылда «Ұлы адамдар» да болса, онда сол ұлы адамдардың «Сарқытын» баласына ырымдап ішкізетін де дәстүр бар. Бұл баланың соларға ұқсап өсуін тілегендік болмақ.