Бұрын үдмүрт халқы «арийлер», «отяктар», «вотяктар» деген аттармен танымал болған. Ал жалпы атауы – «үдмүрт», «үкмүрт» болып саналады. Үдмүрттердің көп бөлігі Үдмүрт республикасының территориясында, Ресей Федерациясының Татарстан, Башқұртстан, Пермь өлкесі, Свердловск және Киров сияқты шекаралас облыстарында, сондай-ақ Қазақстанда, Украинада және тағы өзге де мемлекеттерде тұрады.
Үдмүрттердің тілі фин-угор тобының Пермь тармағына жатады. Ал антропологиялық түрі бойынша кавказоидтық және моңғолоидтық ерекшеліктерді қамтитын субуральдық немесе вятка-кама нәсіліне жатады. Ежелгі заманнан бастап аталған этностың қалыптасу аумағы Кама мен Вятка өзендерінің арасында оңтүстік Оралға айналып отыр.
Бұрын үдмүрттер ватка және калмез сияқты екі эндогамдық топқа бөлінген. Сонымен қатар, үдмүрт этносына өз заманында болгар мемлекеті өз әсерін тигізген бесермилер кіреді. Нақтырақ айтсақ, олар «бусурман» сөзінен шыққан мұсылмандар болып саналады. Нәтижесінде олар тіл жағынан, киім, ою-өрнектер және рухани мәдениетте өзіндік ерекшеліктерге ие болды.
1489 жылы солтүстікті мекендейтін үдмүрттер Ресейдің орталықтандырылған мемлекетінің құрамына кірді. Оңтүстік үдмүрт халқы XVI ғасырдың ортасына дейін. Қазан хандығының құрамына кірді. 1920 жылы 4 қарашада Кеңес үкіметі Вотск автономиялық облысын құру туралы қаулы қабылдап, содан 1932 жылы Вотск облысы Үдмүрт болып өзгертіліп, алғаш рет үдмүрт халқының өзіндік аты ресми түрде танылды. Сөйтіп 1934 жылы желтоқсанда облыс автономиялық республика мәртебесін алды.
Үдмүрт халқының 2010 жылғы санағы бойынша Ресей Федерациясында 552 299 адам тұрған.
Қазақстандағы үдмүрттер
Кезінде вотяктар деп аталған үдмүрт халқы туралы Қазақстанның далалық аймақтарындағы кейбір деректерді Ресей империясының 1897 жылғы Бірінші жалпы халық санағының материалдарынан байқауға болады. Олардың пайда болуы шаруалар қоныстанушыларымен империяның шетін үкіметтік қоныс аударумен байланысты болды. Кеңес Одағы кезіндегі Қазақстандағы үдмүрттер туралы мәліметтер Бүкілодақтық халық санағының әр жылдары жүргізілген материалдардан табылған. Қазақстандағы үдмүрттердің жаппай пайда болуы тың және тыңайған жерлерді игеру саясатымен байланысты. Егер үдмүрттердің саны 1939 жылғы санақ бойынша 1576 адамды құраса, 1959 жылыдың өзінде 3891 болды. Тың жерлерді игеру жылдары Үдмүртияның елшілері Павлодар және Ақмола облыстарындағы бірқатар кеңшарларды ұйымдастыруға қатысты. 1954 жылы Қазақстанда кішігірім Үдмүрт АССР-ы кейбір одақтас республикалармен бірге Ақмола облысында төрт совхозды толықтырды. Олар – «Ижевск» (қазіргі Аршалы ауданы, Ижевск селосы), «Шортандинский» (Новоселовка ауылы, Шортанды ауданы), Барросул ауданы, Матросов атындағы. (қазіргі Қостанай облысы) және Гастелло атындағы (Қостанай облысының Гастелло ауылы). Кейінгі жылдары қоныс аудару саясаты мен жастарды жаңа өнеркәсіптік қалаларға ұйымдасқан түрде тарту нәтижесінде Қазақстанда үдмүрттердың саны өсуде. 1970 жылы Қазақстанда 15764 үдмүрт өмір сүрген. Қазақстан аумағында этникалық топтың таралуы аймақтардың өнеркәсіптік және ауылшаруашылық даму ерекшеліктерімен дәл байланысты болды. Сонымен, 1970 жылғы санақ бойынша барлық үдмүрттердың 54%-ы, яғни 8585 тұрғын Қостанай, Ақмола, Қарағанды және Павлодар облыстарында шоғырланған.
Одан кейінгі кезеңде үдмүрттердің саны бұрынғы деңгейде қалады: 1979 жылы – 15460 болса, 1989 жылы – 15855 адам. Бұл үдмүрттер арасындағы этносаралық некенің үлесінің жоғары болуымен және көбінесе жеке тұлғаның өзгеруімен байланысты. 1999 жылғы санақ бойынша дағдарыс кезеңінде Еуропа халқының Қазақстаннан қоныс аударуының жоғары деңгейіне байланысты үдмүрт этникалық тобының саны күрт төмендеп, 9090 адамды құрады. Бұл 1989 жылмен салыстырғанда 6640 адамға аз болды.
2009 жылғы республикалық санақ бойынша Қазақстанда 5824 үдмүрт тұрады, яғни Қазақстандағы үдмүрттер санының төмендеу тенденциясы жалғасуда. Санақ республиканың барлық аймақтарында үдмүрттердің болуын көрсетеді, оның ішінде ең көп этникалық өкілдер: Қостанайда – 1559, Ақмола – 1162, Қарағанды – 780, Павлодар – 631, Солтүстік Қазақстан – 583 және Батыс Қазақстан облыстарында – 243 адам қоныстанған.
Үдмүрттердің арасында, сондай-ақ, басқа да ұсақ халықтардың өкілдері арасында, мәдениеттер арасындағы белсенді интеграция нәтижесінде әртүрлі процестер жүреді. Атап айтқанда, жеке тұлғаның өзгеруі немесе керісінше, тіл мен мәдениеттің этникалық маңызды элементтерін жоғалтқан жағдайда да оны сақтау сияқты үрдістер көп.
Негізгі шаруашылық ерекшеліктері
Үдмүрттердің негізгі кәсібі әрдайым астықпен мамандандырылған егістік болды. Қарапайым дақылдар қара бидай, сұлы, арпа, бидай, қарақұмық, тары, бұршақ егумен айналысты. Сонымен қатар қарасора мен зығыр өсірді. Үдмүрттердің шаруашылықтарындағы көгалдандыру көмекші рөл атқарып, негізінен тұтынушылық сипатта болды.
Үдмүрттердің екінші маңызды саласы мал шаруашылығы болды. Тұрмыстық көлік ретінде жылқыны, ет және сүт өнімдеріне алу үшін сиыр, қой, шошқа және көптеген түрлі құстарды өсірді. Үдмүрттердің сүйікті кәсібі омарташылық, сондай-ақ, аң аулау, балық аулау болды.
Ежелгі дәуірден үдмүрттер шайыр және көмір жағумен айналысқан. Сонымен қатар оларда ағаш өңдеу дамып, тұрмыстық ыдыс-аяқ, көлік құралдары, ауылшаруашылық құралдарын жасады. Ұн тарту, арқанды бұрау, қыш ыдыс жасау, металл өңдеу, әйелдер арасында жіп иіру және киім тоқу кең тараған.
Діні мен тілі
XVI-XVIII ғасырларда үдмүрттер православлық дінді ұстанды. Оған қоса Үдмүрттердің арасында ескі шиизмдік дінге сенушілер бар. Христиан дінін ресми мойындағанына қарамастан, үдмүрттер негізінен табиғаттың әртүрлі күштерін құдайландыруға негізделген көптеген пұтқа табынушылық ғұрпын сақтап қалды.
Үдмүртт тілі фин-угор тіл тобының Пермь тармағына жатады. Тіл мамандары үдмүртт тілінде солтүстік, оңтүстік және бесермян диалектілерін ажыратты, олардың арасында тек аз ғана айырмашылықтар бар. Ал үдмүртт жазуы XVIII ғасырда жасалған. Ол нақты бес дыбысты қосу арқылы орыс әліпбиіне негізделіп жазылып шыққан.
Әдет-ғұрпы
Адамдардың отбасылық өмірінің ажырамас бөлігі отбасы өміріндегі маңызды оқиғаларға байланысты рәсімдерден құралды. Үдмүрт халқының да отбасылық әдет-ғұрыптардың ішіндегі ең маңыздысы үйлену тойы болды және думан орны түрлі-түсті заттармен безендіріліп, арнайы театрландырылған көрініс қойылды. Үдмүрт күнтізбелік мерекелері ауылшаруашылық жұмыстарының негізгі кезеңдерімен байланысты болды. Мысалы, көктемгі егіс маусымының басталуы және аяқталуы, пішен шабудың аяқталуы және астық жинау. Мереке күндерінде әдет-ғұрыптар, сәуегейлік, дұға мен әннің сиқыры, ізгі тілектер айтылып, ойын-сауық түрлері ұйымдастырылды.
Ұлттық тағамдары
Үдмүрттердің дастарханындағы басты тағамдар қара бидай, арпа, сұлы және тары сияқты астық өнімдеріне тиесілі. Олардан сорпа мен жарма дайындалды. Негізгі тамақ қышқыл қамырдан жасалған нан болды. ХІХ-ХХ ғасырлар аралығында картоптан жасалған тағамдар кең таралған. Көптеген тағамдар шалқан, бұршақ, шалғам, қырыққабат сияқты көкөністерден дайындалды. Ет тағамдары негізінен күз-қыс кезеңінде дайындалды. Жалпы тамақ жұмыртқа, саңырауқұлақ, балық, жабайы шөптер, жидектерден тұратын болған. Тамақ қайнату, бұқтыру және пісіру арқылы дайындалды. Ең көп таралған сусындары квас, айран, шөп және жидек шайы болды.
Ұлттық киімдері
Үдмүрт әйелінің костюмі тонға ұқсас көйлек, алжапқыш, тоқылған өрнекті шұлықтардан, бас, аяқ киімнен немесе етік пен киіз етіктен тұрды. Жартылай жүннен немесе жүннен жасалған кафтан мен тон, жылы сыртқы киім ретінде киілді. Әйелдердің бас киімдері өте алуан түрлі болды: бастар, шарфтар, жапқыштар, бас киімдер және т.б. Қыздарға арналған ең кең таралған бас киім – бұл кумач және монеталармен безендірілген «такя» деп аталды. Үдмүрттердің көптеген әшекейлері – монисталар, алқалар, сырғалар, білезіктер, монеталардан, өрімнен жасалған моншақтар болған. Үдмүрттердің киімдері жарқын кестелермен әшекейленген. Ер адамның костюмі кеудесінің оң жағында ойығы бар көйлек, шалбар, көбінесе ақ жолақтары бар көк, кенеп немесе жүннен жасалған киімдерден тұрды. Үдмүрт еркектері матадан шапан киіп, шляпалармен жиектелген бас киімдер киіп, қыста бастарына құлақ ілгіштер тағатын. Қыста әйелдер сияқты олар да тондар киетін. Ерлер үшін белдіктердің маңызы өте зор болды – темірден жасалған тоқылған былғары белбеулер, тоқылған және өрілген белбеулер, белбеулер күнделікті тұрмыстық киімдерде де пайдаланылды.
Үй-жайлары
Үдмүрт ауылдары су көздеріне жақын орналасты, ғимараттың кумуляциялық түрі басым болды. Тұрғын үй, негізінен, екі бөлмелі ғимараттан тұратын, саятшылықтың өзінен және суық шатырдан тұратын кіреберіс кабина саятшылығы ретінде қызмет еткен. Бұрын ауылдарда қоғамдық ғимараттар да болды. Олар астыққа арналған коммуналдық қоймалар, көпшілікке сиынуға арналған ата-баба қасиетті орындары, қырман және өзгелер. Өзен бойында олар үш-төрт отбасыға ортақ моншалар жасады. Сонымен бірге құдықтар мен бұлақтар көп кездескен.
Этномәдени орталықтар
Үдмүрттер халық санының аздығына байланысты Қазақстанда өздерінің этномәдени орталықтарын құра алмады. Олар Павлодар облысының фин-угор этномәдени орталығына, Алматы қаласындағы «Суоми» ұлттық мәдени орталығының (карел-фин) құрамына кіреді. Орталықтарда үдмүрт тілі курстары, ұлттық музыкалық топтары бар. Қазақстанда тұратын үдмүрттер аздығына қарамастан, өздерінің жеке басын, тілін және мәдениетін сақтауға тырысады.